KİTAP TANITMA Dr. Muharrem AKOĞLU E. Ü. İlahiyat Fakültesi akoglu@erciyes.edu.tr Ebi Abdillah Hanbel b. Ishak b. Hanbel e atfedilen Zikru Mihneti l-imam Ahmed b. Hanbel Adlõ Eserinin Tanõtõmõ Zikru Mihneti l-imam Ahmed b.hanbel adlõ eser, Mihne uygulamalarõna maruz kalan Ahmed b. Hanbel(241/855) in amcasõnõn oğlu Hanbel b. Ishak(273/886) a isnad edilmektedir. Eserin bir nushasõ Darü l-kütübü z- Zahiriyye de (Mecmua, nr. 48/4, İkinci kõsõm, vr. 90-108) kayõtlõ olup 1, Muhammed Nağş tarafõndan tahkik edilerek yayõna hazõrlanmõş ve 1983 yõlõnda Kahire de basõlmõştõr. 2 Eser, naşir in mukaddimesi ve içindekiler dahil yüz on dokuz sahifeden oluşmaktadõr. Abbasi halifesi Me mun(218/833) un hilafetinin son döneminde Kur an õn mahluk olduğu (halku l-kur an) fikri devlet politikasõ olarak benimsenmiş ve bu fikir önce üst düzey yöneticiler arasõnda daha sonra da halk katmanlarõ arasõnda devlet gücü kullanõlarak benimsetilmeye çalõşõlmõştõr. Halku l-kur an fikrinin devlet politikasõ olarak benimsetilmeye çalõşõldõğõ döneme Mihne dönemi denmektedir. Mihne döneminde sorgulamaya gerekçe olan konu yukarõda da bahsettiğimiz gibi Kur an õn mahluk olup-olmadõğõ (halku l-kur an) tartõşmasõdõr. Bu tartõşmada Kur an õn mahluk olduğunu kabul eden kimseler olduğu gibi, bu görüşe karşõ çõkan ve muhalefet gösteren, bu muhalefeti nedeniyle bir takõm sõkõntõlara maruz kalan kimseler de vardõr. Bu ikinci grup kimselerin başõnda da şüphesiz Ahmed b.hanbel gelmektedir. Tanõtõmõnõ yapmaya niyetlendiğimiz eser, Ahmed b.hanbel in Mihne dönemi boyunca yaşadõklarõnõ konu edinmektedir. Ahmed b.hanbel in Mihne hadiselerinde yaşadõklarõ olaylar o dönemin siyasal ve sosyal yapõsõnõn aydõnlõğa kavuşturulmasõ açõsõndan önemli olduğu gibi, daha sonraki düşünce tarihinin seyrinin nedenlerinin görülmesi açõsõndan da
büyük bir önemi haizdir. Bu açõdan Hanbel b.ishak a nisbet edilen eser Mihne döneminde gelişen süreci tanõmamõza katkõ sağlamaktadõr. Eserin Muhtevasõ Eser, iki ayrõ bölümden oluşmaktadõr. Birinci bölüm Mihne Araştõrmalarõ ve İmam Ahmed b.hanbel in Hayatõ başlõğõnõ taşõmaktadõr. Birinci bölümün birinci kõsmõnda daha çok Ahmed b. Hanbel in Mihne dönemi boyunca yaşadõklarõ olaylar kõsaca ve derli toplu bir şekilde anlatõlmakta, bu bağlamda Mihne hadiselerinin cereyan şekilleri hakkõnda da özlü bilgiler verilmektedir. 3 Esere göre Mihne hadiseleri Abbasi halifesi Me mun zamanõnda, halifenin Bağdad dan Rum beldelerine sefere çõktõğõ bir zaman dilimi içerisinde Bağdad daki polis müdürü olan Ishak b. İbrahim e yazdõğõ mektuplarla başlamõştõr. Bu mektuplarla halife ulemanõn, kadõlarõn ve hadis önderlerinin Kur an õn mahluk olup-olmadõğõ hususundaki görüşleri çerçevesinde sorgulanmalarõnõ istemiştir. 4 Bu sorgulamalar Mihne olaylarõnõn başlamasõnõ sağlamõştõr. Zikri geçen bu sorgulamalar neticesinde Muhammed b. Nuh(218/83) ve Ahmed b. Hanbel dõşõndaki ulema Kur an õn mahluk olduğunu kabul etmek durumunda kalmõşlar fakat bu iki isim ise Kur an õn mahluk olduğu fikrini kabul etmemişlerdir. Bu iki isim seferde olan Halife Me mun tarafõndan sorgulanmak üzere yola çõkarõldõklarõ bir zaman diliminde iken Muhammed b. Nuh yolda vefaat etmiş, böylece Halku l-kur an fikri hususunda sorgulanõp muhalefet gösteren ve Halifenin huzuruna sorgulanmaya götürülenlerden Ahmed b.hanbel tek başõna kalmõştõr. Fakat Ahmed b.hanbel halifenin huzuruna götürülürken yolda Me mun un öldüğü haberi gelmiştir. 5 Halife Me mun un vefaatõndan sonra hilafet makamõna Mu tasõm(218-227/833-841) geçmiştir. Mu tasõm dönemi Ahmed b. Hanbel in halku l-kur an konusunda sorgulanmasõnõn ağõrlaştõrõldõğõ ve sorgulamayla birlikte şiddete maruz bõrakõldõğõ bir dönem olma özelliğine sahiptir. Eser, Ahmed b.hanbel in halife huzurunda gördüğü muameleyi ve maruz kaldõğõ uygulamalarõ da konu edinmiştir. 6 Buna göre halifenin huzurunda askerleri, ulemadan bir grup ve halkõn bulunduğu bir toplulukta Ahmed b. Hanbel günlerce sorgulanmõş fakat Kur an õn mahluk olduğuna ikna edilememiştir. Bunun üzerine halifeye yakõn olan Ahmed b. Ebi Duad 450
ve Bişr el-merisi gibi kimseler tarafõndan halifeye Ahmed b. Hanbel in öldürülmesi ve böylece ondan kurtulunmasõ dahi önerilmiştir. 7 Fakat halife bu fikre yanaşmamõştõr. Sorgulamalar esnasõnda Ahmed b. Hanbel in fikirlerinde bir değişiklik olmamasõ onun hapse atõlmasõ sonucunu getirmiştir. Ahmed b. Hanbel bu nedenle yaklaşõk otuz ay hapis hayatõ yaşamak zorunda kalmõştõr. 8 Mu tasõm dan sonra hilafet makamõna (227-232/841-846) Vasõk geçmiştir. Vasõk döneminde de fakihler, muhaddisler, müezzinler ve muallimler Kur an õn mahluk olup-olmadõğõ hususunda sorgulanmõşlar, mescidlere Mahluk olan Kur an õn Rabbi olan Allah dan başka ilah yoktur ibareleri yazõlmõştõr. 9 Halife Vasõk, Ahmed b.hanbel e benim bulunduğum yerde gözükme diye haber gönderdiği gibi, evinden dõşarõ çõkmamasõnõ da emretmiştir. Bunun üzerine Ahmed b.hanbel, halife Vasõk vefat edene kadar neredeyse hep gizlenmek mecburiyetinde kalmõştõr. 10 Halife Vasõktan sonra hilafet makamõna (232-247/846-861) Mütevekkil geçmiştir. Halife Mütevekkil kendisinden önceki halifeler olan Me mun, Mu tasõm ve Vasõk õn uygulamalarõnõn tersine bir takõm uygulamalar içerisine girmiştir. Kur an õn mahluk olup-olmadõğõ hususunda tartõşma ve münazaralar yapõlmasõnõ yasaklamõş, buna karşõlõk hadis rivayetleri ve sünnetin tekrar ortaya çõkarõlmasõnõ sağlamõştõr. Böylece Mihne uygulamalarõna son vermiştir. Bu bağlamda Mihne uygulamalarõna destek veren yöneticileri ve bürokratlarõ da görevlerinden uzaklaştõrmõş, onlarõn cezalandõrõlmalarõnõ sağlamõştõr. Ayrõca onlardan boşalan görevlere de sünnet ulemasõndan olan kimseleri atamõştõr. Halife bu dönemde Ahmed b. Hanbel e de iltifat göstermiş, ikramlarda bulunmuştur. Esere göre halife Mütevekkil, ölümüne kadar sürekli Ahmed b. Hanbel in görüşlerine başvurmuş, onunla istişarelerde bulunmaktan kaçõnmamõştõr. 11 Eserin birinci bölümünün ilk kõsmõ bu tarzda Mihne olaylarõ ve bu olaylar bağlamõnda Ahmed b. Hanbel hakkõnda bilgi verirken, aynõ bölümün ikinci kõsmõ ise Ahmed b. Hanbel ile ilgili bir biyoğrafi çalõşmasõ görünümü sunmaktadõr. Bu bağlamda zikri geçen kõsõm tamamen Ahmed b.hanbel in kişiliği ve kimliği ile ilgili bilgilere tahsis edilmiştir. Nitekim Ahmed b. Hanbel in doğumu, nesebi, fiziki görüntüsü, ilim tahsili ve yetiştirdiği talebeleri hakkõnda bilgiler verilmiştir. 12 Bu bilgilere göre Ahmed b.hanbel 164/780 yõlõnda doğmuştur. Hem anne hem de baba tarafõndan nesebi Şeybani kabilesine mensuptur. 13 Ahmed b. Hanbel küçük yaşta ilim tahsiline başlamõş, zekasõ, yetenekleri ve başarõlarõyla dikkatleri üzerine toplamõş bu sayede oldukça erken bir yaşta hükümette divan üyesi konumuna yükseltilmiştir. Hadis, Fõkõh gibi dini ilimlerde tahsil görmüş, hadis toplamak 451
için çeşitli seyahatlerde bulunmuştur. 14 Kendisi ilim tahsil ettiği gibi, talebeler yetiştirmiş ve ilmi eserler de ortaya koymuştur. 15 Eser, bütün bu bilgilerin dõşõnda ayrõca Ahmed b. Hanbel in çocuklarõ, onun vefaatõ ve ahlaki düzeyi hakkõnda da bilgiler vermektedir. 16 Eserin ikinci bölümü tamamen rivayetlere dayalõ olarak Ahmed b.hanbel in amcasõ oğlu olan Hanbel b.ishak b. Hanbel in ifadeleriyle Mihne hadiselerini ve gelişen olaylarõ detaylõ ve taferruatlõ bir şekilde anlatmaktadõr. 17 Bu bölümde, birinci bölümün ilk kõsmõnda zikredilen Mihne hadiselerinin ayrõntõlarõnõ bulmak mümkündür. Bu ayrõntõlarõn içeriklerine detaylõ bir tarzda girmemizin bir kitap tanõtõmõnõn boyutlarõnõ aşağõ ve önceki bölümde Mihne hadiseleri konusunda verilen bilgilerin de konuya işaret edilmesi bağlamõnda yeterli olacağõ düşüncesindeyiz. Ancak şu kadarõna dikkat çekmekte fayda var ki, bu bölümde Mihne sürecinin ilk defa nasõl, hangi ortamda, ne şekilde başlatõldõğõ, sorgulama sürecinde nelerin yaşandõğõ, Me mun dan sonra halife olan Mu tasõm ve Vasõk dönemlerindeki uygulamalarõn hangi tarzda cereyan ettiği, bu dönemler içerisinde Ahmed b. Hanbel in nelere tanõk olduğu ve başõndan geçen olaylar nakledilmektedir. Ayrõca Mihne ye son veren halife Mütevekkil in uygulamalarõ, bu bağlamda halife Mütevekkil ile Ahmed b.hanbel arasõndaki diyaloğlarõn gelişme tarzlarõ ve Halife katõnda Ahmed b. Hanbel in değeri gibi konulara örnekleriyle birlikte dikkat çekilmektedir. Eserin sonunda ayrõntõlõ bir bibliyoğrafya verilmekte ve içindekiler kõsmõ ile eser son bulmaktadõr. Eserin temelde konu edindiği Mihne uygulamalarõnõn İslam kültür tarihi içerisinde müslüman düşüncesinin gelişim seyrine etki eden en ö- nemli olaylardan birisi olduğu muhakkaktõr. Bu olay ilk dönemde müslüman düşüncesinin gelişimi üzerinde önemli katkõlarõ olan Mu tezile nin geçirmiş olduğu siyasi tecrübeleri ve bunun neticesinde ulaşmõş olduğu olumsuz âkõbeti göstermesi açõsõndan önem arzetmektedir. Mu tezile nin bu olumsuz sona ulaşmasõ hiç şüphesiz müslüman kültür tarihinin seyrini de aynõ paralelde etkilemiştir. Felsefeye karşõ mesafeli duruş, analitik düşüncenin müslüman dünyasõndaki etkisinin azalmasõ gibi durumlar daha sonraki müslüman toplumlarõnõn zihniyet yapõlarõnõn gelişim istikametlerine tesir etmiştir. Bu itibarla Mihne olaylarõnõn ayrõntõlõ bir biçimde ortaya konulmasõ ilk dönemde bir dünya medeniyeti kuran müslümanlarõn daha sonraki dönemlerde neden aynõ dinamizmi koruyamadõğõnõn gerekçeleri hakkõnda ipuçlarõ vermektedir. Şüphesiz böyle bir olayõn ayrõntõlõ bir biçimde ortaya konulmasõ ilk dönem kaynaklarõnõn tesbit edilerek tanõnmasõna bağlõdõr. Bu gayeye matuf olarak tanõtõmõnõ yapmaya çalõştõğõmõz eser de araştõrmacõlar tarafõndan müspet ve menfi yönleriyle 452
bilinmesi ve tanõnmasõ gereken bir eser olma özelliğine sahiptir. Eserin bir özelliği de Mihne olaylarõna değinen daha sonraki eserlere kaynaklõk etmiş olmasõdõr. Eser, Ahmed b.hanbel in amcasõnõn oğlu Hanbel b.ishak b. Hanbel e dayanmasõ 18 ve Mihne uygulamalarõna birinci derecede muhatap olan bir kişinin en yakõnõna atfedilmesi açõsõndan da önem kazanmaktadõr. Fakat böyle bir eserin elbette ki, gelişen olaylar hakkõnda ilmi usulleri ve nesnelliği esas almasõ beklenemez. Olaylarla ilgili bilgi verilirken taraf o- lunmasõ duygu ve hissiyata dayalõ olma ihtimali, bu ve buna benzer eserlerin en büyük problemidir. Ancak araştõrmacõlarõn bu gerçeği gözönünde bulundurarak sağlõklõ bilgiyi ayõklama gayretleri bu problemlerden doğmasõ muhtemel olumsuzluklarõ en aza indireceği de bir gerçektir. DİPNOTLAR 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 M.Yaşar Kandemir, Hanbel b. İshak, D.İ.A., XV, 525, İstanbul 1997 Ebu Abdullah Hanbel b. Ishak b.hanbel, Zikru Mihneti l-imam Ahmed b.hanbel, thk:muhammed Nağş, Kahire 1983 Hanbel b. Ishak b.hanbel, Zikru Mihne,11-17 Hanbel b. Ishak b.hanbel, Zikru Mihne,11 Hanbel b. Ishak b.hanbel, Zikru Mihne,12 Hanbel b. Ishak b.hanbel, Zikru Mihne,12vd. Hanbel b. Ishak b.hanbel, Zikru Mihne,12 Hanbel b. Ishak b.hanbel, Zikru Mihne,13 Hanbel b. Ishak b.hanbel, Zikru Mihne,14 Hanbel b. Ishak b.hanbel, Zikru Mihne,15 Hanbel b. Ishak b.hanbel, Zikru Mihne,16-17 Hanbel b. Ishak b.hanbel, Zikru Mihne,19-29 Hanbel b. Ishak b.hanbel, Zikru Mihne,19-20 Hanbel b. Ishak b.hanbel, Zikru Mihne,20-21 Hanbel b. Ishak b.hanbel, Zikru Mihne,21-22 Hanbel b. Ishak b.hanbel, Zikru Mihne,23-29 Hanbel b. Ishak b.hanbel, Zikru Mihne,34-95 Hanbel b.ishak b.hanbel, Zikru Mihne, 7, 13, 33, 34; Kandemir, Hanbel b. İshak, D.İ.A., XV, 525. 453