İNSAN & TAŞIT KARAKTERİSTİKLERİ BÖLÜM 3 SÜRÜCÜ &YAYA KARAKTERİSTİKLERİ Normal fiziksel özellikler Geçici fiziksel özellikler Akli özellikler Ruhsal özellikler Görme özelliği Normal fiziksel özellikler Görme özelliği İşitme özelliği Uzaklık takdiri İntikal-reaksiyon özelliği Yol geometrisinin belirlenmesi ve trafik işaretlerinin tesisinde, sürücü ve yayaların yolu güvenle kullanabilmeleri açısından önemli olan bazı görme özellikleri; görüş açısı görüş uzaklığı renk körlüğü göz kamaşması 1
Görme özelliği Görme özelliği İleri yönde bakış halinde iken iki yan taraftan görme imkânını veren açı görme açısı olarak tanımlanır. Baş ve gözler sabit kalmak şartı ile normal görme açısı; bakış ekseninin iki tarafında 5~6 derecede olmak üzere toplam 10~12 derecedir. Bunun bakış ekseninin iki tarafından olmak üzere toplam 3~5 derecelik kısmı net görüş açısı'dır. Bu net görüş açısı içine düşen cisimler daha açık şekilde görülür. Bir insanın başını çevirmeden sadece gözlerini sağa sola oynatmak suretiyle 180 derecelik hatta daha büyük bir alanı görmesi mümkündür. Çevre görüş açısı olarak tanımlanan bu alan içinde kalan bir cisim ve hareket ile renkler net olarak görülemez. Bu alan içindeki bir cisim veya hareket taşıt kullanan bir kişi için uyarı niteliğinde olur. Ancak baş bu tarafa çevrildiğinde net görüş imkanı doğar. Bununla birlikte trafik güvenliği yönünden çevre açısının en fazla 65~90 derece alınması önerilmektedir. Görme özelliği 3-5 o Görme özelliği Bir insanın ileri istikamette net olarak görebildiği mesafe olan görüş uzunluğu, trafik güvenliği yönünden çok önemlidir. Görüş uzunluğunda gözün fiziki yeteneği yanında hava koşullarının da rolü vardır. Trafik işaretleri ve bilhassa ışıklı işaretlerin tanınması bakımından çok önemli olan diğer bir görme özelliği de renk körlüğü'dür. Tam, kırmızı-yeşil, mavi-sarı olmak üzere üç tür renk körlüğüne rastlanır. Renk körlüğü olanlara ülkemizde yapılan değişikliklerle sürücü belgesi verilmektedir. 2
Görme özelliği Ani ve kuvvetli ışık altında gözün bir an için görme yeteneğini kaybetmesi olan göz kamaşması'na daha çok bölünmemiş yollarda rastlanır. Göz kamaşmasından normal görüş haline dönüş için, ışıklı bir ortamdan karanlık bir ortama giriş halinde en az 6 saniye, tersi durumda en az 3 saniye geçmesi gerekir. Göz kamaşması 40 yaşından daha büyük kimselerde daha şiddetli olmaktadır. İşitme özelliği Ses ile yapılan uyanlara reaksiyon gösterebilmek için bir sürücünün veya yayanın normal işitme yeteneğine sahip olması gerekir. Ülkemizde işitme yeteneği belirli sınırın altında olanlara sürücü belgesi verilmemektedir. Yapılan araştırma sonuçlarına göre, erkek sürücüler için, tam olarak sağır olanların işitme yönünden normal bulunanlara göre kazaya karışma olasılığı 1,8 kat daha büyüktür. Uzaklık takdiri Taşıt kullananlar için önde giden bir taşıta veya yola giren bir yayaya olan uzaklığın, Yolun karşı tarafına geçmek isteyen bir yaya için ise yoldan gelen en yakın taşıtın yola gireceği noktaya olan uzaklığın doğru olarak tahmini güvenlik açısından çok önemlidir. Bu husustaki yanılmalar pek çok kazanın sebebi olmaktadır. Uzaklık tahmin ve takdirinde etkili olan başlıca hususlar sürücü veya yayanın yaşı, deneyimi ve eğitim derecesidir. İntikal-reaksiyon özelliği Sürücü veya yaya olan bir kimsenin kendisi için tehlikeli olabilecek bir engeli gördükten sonra bunu tanıması, alınacak önlemleri tasarlaması, karar alması ve kararı uygulaması için geçecek zamana kısaca intikal-reaksiyon süresi denir. İntikal-reaksiyon süresi, taşıtların duruş uzunlukları, sinyalize kavşaklarda ışık devresinin hesabı, trafik işaret levhalarının yerlerinin belirlenmesi gibi çeşitli yol ve trafik problemlerinde bilinmesi zorunlu olan bir değerdir. 3
İntikal-reaksiyon özelliği İntikal-reaksiyon süresinin uzunluğu kişiden kişiye değiştiği gibi Kişinin yaşına, yorgunluk derecesine, alkollü olup olmamasına ve psikolojik durumu ile başka birçok hususa bağlı olarak farklılıklar gösterir. a Kişinin beklenen bir engel veya olay hakkında dikkatinin çekilmiş olması yani toplu dikkat halinde süre azalır. Bununla beraber beklenmedik bir şekilde karşılaşılan veya olayın karışık olması durumunda intikal-reaksiyon süresinde önemli artış olabilir. b İntikal-reaksiyon özelliği Karışık durumlarda bu sürenin 4,0 saniyeye kadar çıktığı gözlenmiştir. Engelin çeşidi de bu süre üzerinde etkili olur. Taşıt hızı arttıkça sürücünün toplu dikkat haline geçmesi sebebiyle intikal-reaksiyon süresinin küçüldüğü yollarda yapılan uygulamaya dayalı gözlemlerle saptanmıştır. Amerika'da yapılan gözlemlerde 100 km/sa ile seyir sırasında 2,0 saniye olan intikal-reaksiyon süresinin 50 km/sa ile seyir sırasında 3,0 saniye olduğu görülmüştür. İntikal-reaksiyon özelliği Laboratuvarda yapılan testlerde ise bu sürenin 0,5 saniye ile 2,5 saniye arasında değiştiği ortaya konmuştur. Ancak, bu farklı değerlere karşılık pek çok ülkede ve bu arada ülkemizde çeşitli hesaplamalar sırasında intikalreaksiyon süresi olarak 0,75 ila 1,0 saniye alınmaktadır. Buna karşılık AASHTO (American Association of State Highways and Transport Officials-Amerikan Eyalet Yolları ve Ulaştırma Mensupları Birliği) bu hususta ortalama bir değer olarak 2,5 saniye önermektedir. Geçici fiziksel özellikler Yorgunluk Hastalık Alkol & Uyuşturucu 4
Yorgunluk Fiziki yorgunluk uzun süre taşıt kullanma ve uykusuz kalma gibi durumlar sonucu görülür. Yorgunluk intikal-reaksiyon süresini uzatır, hatalı hareket yapmaya neden olur. Zihni yorgunluk ise vücut yorgunluğuna göre daha tehlikeli kabul edilmektedir. Alkol & Uyuşturucu Bu durumdaki bir sürücünün muhakeme yeteneği, dikkati, fiziki canlılığı azalır, dolayısıyla reaksiyon süresi önemli derecede uzamış olur. Aynı durum yayalar için de söz konusudur. Oluşan kazaların %8-9 una alkollü sürücüler, %1-2 oranında alkollü yayalar neden olmaktadır Hastalık Hastalığın en belirgin sonucu, çeşidine göre değişen ölçüde olmak üzere fiziki canlılığın azalmasıdır. Hastalığa karşı alınan ilaçların bir kısmının da benzer etkisi vardır. Bazı ilaçların reaksiyonu zayıflattığı da bilinen bir husustur. Akli özellikler Zeka Bilgi Deneyim 5
Akli özellikler Zeka: Daha çok doğuştan gelen bir özelliktir. Trafik ile ilgili işaretlerin çabuk kavranmasında, ani olarak karşılaşılan olaylarda doğru ve çabuk karar vermede etkili olur. Bilgi: Sonradan kazanılan ve özel gayret ile artırılabilen bir özelliktir. Deneyim: Zamanla kazanılan bir özelliktir. Deneyimli bir sürücünün yeni bir sürücüye göre bir tehlike karşısında daha doğru ve çabuk davranması beklenir. Ruhsal özellikler Dikkati toplama Kurallara uyma Sabırlı ve serinkanlılık Kaza ve hız eğilimli olma Akli özellikler Dikkati toplama özelliği: Bir kimsenin uzun bir süre dikkatini toplayıp trafiğe verebilmesi oldukça zordur. Fazla meşgul ve yorgun kişilerde bu özellik zayıftır. Güvenle taşıt kullanabilmek için sahip olunması gerekli olan bir özelliktir. Kurallara uyma özelliği: Kişiden kişiye çok değişen bu özelliğin kısmen doğuştan geldiği, kısmen de eğitim ve uygulama sırasında sonradan kazanıldığı kabul edilmektedir. Akli özellikler Sabırlı ve serinkanlı olma özelliği: Taşıt kullananlar için önemli olan ve daha çok doğuştan geldiği kabul edilen bir özelliktir. Sıkışık trafik koşullarındaki duruma uyabilmek, tehlikeli durumlarda serinkanlı davranabilmek güvenli bir taşıt yönetimi için bir sürücüde bulunması istenen niteliklerdir. Sabır yayalar yönünden de önemli bir özelliktir. Kaza ve hız eğilimli olmak: Bazı insanlar fiziki ve akli özellikleri bakımından normal oldukları halde hıza karşı eğilimleri vardır. Ayrıca sık sık kazaya karışırlar. Bu gibi kişilerin trafik güvenliği bakımından özel önemleri vardır. 6
Yaya hızı Ülkemizde sık görülen yaya-taşıt kazalarının çok büyük kısmı yayaların yolun karşı tarafına geçişleri sırasında meydana gelir. Bu itibarla yayaların bu geçişleri sırasındaki hızlarının hem kendileri hem de taşıt kullananlar yönünden önemi fazladır. Yaya hızı ışıklı kavşaklarda devre hesapları sırasında da kullanılan bir değerdir. Yaya hızı Farklı yaş ve cinsiyet ile yaya trafiğinin yoğunluğuna ayrıca, yürüme şekline göre bu hususta alınabilecek normal değerler Tabloda verilmiştir. Tablodaki değerinin yayanın fiziki durumuna göre değişebileceği ayrıca, tabloda verilmeyen yaşlı kişilerin yürüme hızının önemli derecede azaldığı unutulmamalıdır. Yaya hızları Yoğun trafikte yaya hızı (m/sn) Hafif trafikte yaya hızı (m/sn) Yayanın yürüme Yayanın yaşı şekli 0-7 Normal 1,13 1,29 7-15 Normal 1,34 1,16 15-25 Normal 1,34 1,24 >25 Kadın Normal 1,20 1,16 Erkek Normal 2,40 2,33 0-7 Hızlı 2,40 2,33 7-15 Hızlı 2,40 2,91 15-25 Hızlı 2,15 2,33 >25 Kadın Hızlı 2,15 2,33 Erkek Hızlı 2,40 2,33 TAŞIT KARAKTERİSTİKLERİ Ağırlıkları Boyutları İşletme karakteristikleri 7
Taşıt karakteristikleri Karayolları Trafik Tüzüğünde verilen tarife göre; taşıt, karayolunda insan, hayvan ve eşya taşımaya yarayan araçlardır. Makine gücü ile hareket edenlere motorlu taşıt İnsan veya hayvan gücü ile hareket edenlere de motorsuz taşıt denir. Taşıt karakteristikleri Motorlu taşıtları hafif taşıtlar ve ağır taşıtlar olmak üzere iki genel sınıfta toplamak da mümkündür. Otomobil, minibüs ve kamyonet ile daha küçük yapıdaki taşıtlar (motosiklet gibi) hafif taşıtlar sınıfına girer. Tek dingilli taşıtlardır. Otobüs ve kamyon gibi büyük taşıtların oluşturduğu ağır taşıt sınıfındaki taşıtlar ise birden fazla dingile (tandem vb.) sahiptirler. Motorsuz taşıtların en belirgin örnekleri ise insan gücü ile hareket eden bisiklet ve hayvan gücü ile hareket ettirilebilen çeşitli tip arabalardır. Taşıt karakteristikleri Müteharrik makineler (yol yapım makineleri, askeri amaçlı olanlar) için araç, İnsan, eşya ve hayvan taşımada kullanılan araçlar için taşıt kelimesini kullanmak bazen daha yerinde olmaktadır. bir kazanç sağlamak amacı ile kullanılanlar ticari taşıt, böyle bir amaç olmaksızın kullanılanlar ise özel taşıt olarak sınıflandırılır. Motorlu ve motorsuz taşıtların tanımları, güçleri, taşıma sınırları gibi bazı özellikleri Karayolları Trafik Yasası ile Tüzük de ayrıntılı olarak verilmiştir. Taşıt boyutları Yürürlükteki Trafik Yasası'na göre, ülkemizde trafiğe çıkacak taşıt ve araçların yüklü ve yüksüz olarak, boyut yönünden uyacakları koşulları kapsar. Maksimum genişlik Maksimum yükseklik Maksimum uzunluk 8
Maksimum genişlik Aşağıdaki ayrıcalıklı haller dışında, bir taşıt veya aracın yüksüz olarak veya taşıdığı yükle beraber genişliği 2,55 m. yi geçemez. Ayrıcalıklı haller: Frigorifik taşıtlar (soğutma amaçlı kullanılan taşıtlar) için 2,60 m lik genişliğe izin verilmiştir. Özel olarak tarım işlerinde kullanılmak üzere imal edilmiş araçlar, yol bakım araçları, özel inşaat makineleri, kurtarıcı araçlar, itfaiye araçları ve bunları taşıyacak çekici ve taşıyıcı birimlerin birleşmesinden oluşan özel taşıyıcı araçlar ile taşıdığı yükler için maksimum genişlik 3,05 m dir. Maksimum genişlik Tarım ürünleri taşıyan ve lastik tekerlekli traktörle çekilen römorklar ile hayvanlarla çekilen arabalarda yük için maksimum genişlik 3,05 m dir. Belediyelere ait troleybüslerin maksimum genişliği 2,65 m dir. Frigorifik araçlar ile lastik tekerlekli traktörler ve müteharrik makineler hariç olmak üzere belirtilen ayrıcalıklı hükümlerden yararlanan araçlar için maksimum hız yerleşme bölgelerinde 30 km/sa, yerleşme bölgeleri dışında 50 km/sa dir. Özel olarak tarım işlerinde kullanılmak üzere imal edilmiş araçlar günün kararmasından itibaren gün aydınlanıncaya kadar trafiğe çıkamazlar. Maksimum yükseklik Yüksüz veya yüklü olarak bir taşıt veya aracın sahip olabileceği maksimum yükseklik 4,00 m dir. Buna maksimum gabari yüksekliği de denir. Özellikle tünel ve alt geçitlerden geçişler için önemlidir. Maksimum yükseklik Maksimum uzunluk Taşıt ve araç uzunlukları ise kurba ve kavşaklarda dönüş yarıçapları için kabul edilebilecek minimum yarıçaplar bakımından önemlidir. İki ve daha çok dingilli motorlu araçlarda 12,00 m İki römorklu katarlarda 22,00 m Maksimum uzunluk 9
En küçük dönüş yarıçapları Maksimum uzunluk Her taşıtın sürekli bir hareket ile dönüş yapabileceği en küçük dönüş yarıçapı farklıdır. Özellikle kentiçi yollarda ve kavşak tasarımında önemli olan en küçük dönüş yarıçapı dönüş sırasında taşıtın bıraktığı en küçük dönüş izine göre tayin olunur. Sürekli bir hareket ile dönülebilecek en küçük yarıçap, 90 derecelik dönüşler için yaklaşık olarak, küçük taşıtlarda 7,0 m otobüs ve kamyonlarda 13,0 m, yarı römorklu taşıtlarda 15,0 m dir. En küçük dönüş yarıçapları Otomobil için minimum dönüş yarıçapları Gerçekte taşıtların manevra yapmak suretiyle daha küçük yarıçaplı kurbaları dönmeleri mümkünse de bu şekilde bir dönüş özel haller dışında istenmez. Kavşak dışı kesimlerdeki kurbalarda, en küçük dönüş yarıçapları; proje hızı, dever ve taşıt lastiği ile kaplama yüzeyi arasındaki enine sürtünme kuvvetine bağlı olarak hesaplanır. 10
Orta Büyüklükte Treyler (WB15) için boyutlar ve min. dönüş yarıçapları Maksimum uzunluk & En küçük dönüş yarıçapları Taşıt ağırlıkları Taşıt ağırlıkları daha çok üstyapı kalınlığının hesaplanması sırasında nazara alınan bir karakteristiktir. Yürürlükteki Trafik Yasası bu hususta aşağıdaki hükümleri içerir. Aşağıda sıralanan boyutlara ve ağırlıklara uyulmadan karayollarında trafiğe çıkılmasını zorunlu kılan hallerde yolun durumu göz önünde tutulmak, trafik güvenliğine zarar verilmemek, gösterilen güzergahı kullanmak ve gerekli önlemleri almak koşulu ile taşıma yapılabilir. Ancak, bunun için daha önce KGM den Özel Yük Taşıma İzin Belgesi nin alınması mecburiyeti vardır. Toplam Taşıt Ağırlıkları 11
Memleketimizde yeterli düzeyde ağırlık kontrolü yapılamadığından ve genellikle aşırı yüklemelere gidildiğinden ağır taşıtların yola verdikleri zarar artmaktadır. Tek dingilde en çok; Tahriksiz tek dingilde : 10 ton Tahrikli tek dingilde : 11.5 ton 18/07/1997 te yürürlüğe giren Karayolları Trafik Yönetmeliğinin 128. maddesiyle dingil yükleri yasal olarak: İki dingilli aks grubu ağırlığı en çok; Motorlu araçlarda aks grubu ağırlığı ; Dingiller arası mesafe (1m< d) ise : 11,5 ton, Dingiller arası mesafe (1m d < 1.3 m) ise : 16 ton, Dingiller arası mesafe (1.3 m d < 1.8m) ise: 18 ton, Dingiller arası mesafe (1.8 m d ) : 19 ton, Üç dingilli aks grubu ağırlığı en çok ; Dingiller arası mesafe ( d 1.3 m) ise : 21 ton, Dingiller arası mesafe (1.3 m < d 1.4 m) ise : 24 ton 12
Hızlanma ve yavaşlama yeteneği Motorlu taşıtların hızlanma yeteneği, başlıca, kavşak tasarımları sırasında, sollama ile geçiş uzunluğunun hesabında ve hızlanma şeritlerinin projelendirilmesi sırasında bilinmesi gerekli olan bir husustur. Hızlanma yeteneği yani ivmesi üzerinde taşıtın motor gücü, motor gücü/ağırlığı oranı, aktarma organlarının özelliği, hız ve yolun eğim durumu gibi hususlar etkili olur. İvmenin değeri düşük hızlarda fazladır. Hızlanma ve yavaşlama yeteneği Normal olarak, 40 km/sa den daha aşağıdaki hızlarda, otomobiller için 1,80~2,70 m/sn 2, kamyonlar için 0,60~0,90m/sn 2 mertebesindedir. Hareket halindeki bir taşıtta gaz pedalı serbest bırakıldığında daha sonra görülecek olan harekete karşı dirençler sebebiyle hızda bir azalma görülür. Taşıtı istenilen mesafede durdurabilme ise ancak fren gücünden istifade ile olabilir. Frensiz yavaşlama taşıtın yüksek hızlarında daha fazladır. Bunun başlıca sebebi yüksek hızlarda harekete karşı koyan dirençlerden hava direncinin fazla oluşudur. Motorlu Taşıtlarda İşletme Maliyeti Geçki araştırmasında, kavşak tasarımında, fizibilite çalışmalarında, yol veya kavşak düzenlemelerinde önceliğin belirlenmesinde, taşıma türlerinin verimliliklerini tayin ve birbirleri ile karşılaştırmalarında taşıtların işletme maliyetlerinin bilinmesine gereksinme duyulur. Bir taşıtın işletme maliyeti; satın alma, yıllık vergi, sigorta ödemesi, varsa garaj kirası, model eskimesi gibi seyir ile ilgili olmayan sabit harcamalar ile, yakıt, yağ, lastik bakım ve onarım ve kullanma eskimesi gibi taşıtın harekete geçmesi ile ortaya çıkan harcamalardan oluşur. Motorlu Taşıtlarda İşletme Maliyeti Yol özelliklerinin sabit harcamalar üzerinde etkisi yoktur. Ancak, taşıtın hareketi sonucu ortaya çıkan harcamalar ile yolun fiziki ve geometrik özellikleri arasında çok yakın bir ilişki vardır. Bir yolun ekonomik şekilde planlandığını öne sürebilmek için yolu kullanan taşıtların seyir ile ilgili işletme maliyetlerinin de mümkün olduğunca düşük olması gerekir. Bir taşıtın seyir ile ilgili işletme maliyetinde etkili olan yol karakteristiklerinin başlıcaları şunlardır: -Boyuna eğim -Yatay kurbalar -Kaplama cinsi ve durumu -Yoldaki trafik durumu 13
Motorlu Taşıtlarda İşletme Maliyeti Bir yolun boyuna eğimi arttıkça yakıt tüketimi de artar. Bu durum kamyon ve otobüs gibi büyük taşıtlarda çok daha belirgindir. İnişlerde tüketim çıkışa göre daha az ise de büyük bir fark yoktur. Rampalarda görülen bu durumun ana nedeni hızın düşük olmasıdır (Tablo 3.1). Yakıt tüketimini minimum kılan bir optimum hız değerinin bulunması ile, tüketimin hızın küçük değerlerinde hızın büyük değerlerine göre daha belirgin şekilde arttığıdır. Bu durum her tip taşıt için söz konusudur. Otomobil gibi küçük taşıtlar için tüketimin en az olduğu hız aralığı 60-80 Şekil 3.1 Yakıt tüketiminin taşıt hızı ve yol km/sa dir. eğimi ile olan ilişkisinin genel durumu Motorlu Taşıtlarda İşletme Maliyeti Diğer bir önemli husus da yol eğiminin tüketim üzerinde önemli derecede etkili oluşudur. Ayni durum lastik tüketimi için de söz konusudur. Bu sebeple yolların projelendirilmesi sırasında işletme maliyetini azaltmak için yolun boyuna eğimi mümkün mertebe düşük tutulmaya çalışılır. Taşıt hızının lastik eskimesi üzerindeki etkisi de önemlidir. Ayrıca kaplama cinsinin etkisini göstermektedir. Yakıt ve lastik tüketimi bakımından beton kaplamalar ile ince dokulu asfalt kaplamalar en uygun tiplerdir. Yol sathının düzgünlüğü taşıtın eskimesini, bu arada bakım ve onarım harcamasını da azaltır. Motorlu Taşıtlarda İşletme Maliyeti Motorsuz Taşıtlar Küçük yarıçaplı kurbalarda zorunlu olarak hız azaltılacağından yakıt tüketimi Ülkemizde kullanımı iyice azalmış olan bu taşıtlar iki tekerlekli (kağnı) ya da artacaktır. Bu gibi yerlerde rampalarda olduğu gibi bir takım zorlamalar dört tekerlekli (at arabası) tipinde olabilir. sebebiyle taşıt yıpranması da fazla olur. Motorsuz taşıtların diğer önemi, yoldaki trafik güvenliğini azaltmalarından ileri Kurbalardaki yakıt tüketiminde meydana gelen bu değişme, hesaplamalarda, gelir. Bu taşıtlar motorlu taşıtlara göre çok yavaş hareket ettiklerinden yoldaki rampalarda olduğu gibi kurba uzunluğunun eşdeğer düz uzunluğa çevrilmesi taşıtların hız dağılımı çok yaygınlaşır ve bu durum sollama ve arkadan çarpma suretiyle nazara alınır. türü kazaların artmasına yol açar. Yol ile ilgili yukarıdaki faktörler yanında yolun eğimine uygun vitesle gitmek ve Motorsuz taşıtların karıştığı kazalara ülkemizde sıkça rastlanmaktadır. dur kalklar yani trafik akımındaki kesiklikler de taşıtın yakıt tüketimi ve işletme maliyetini oluşturan diğer bileşenleri üzerinde önemli derecede etkili olurlar. 14