Türkiye de Yürütülen Taşkın Çalışmaları için bir Rehber ve Genel Şartname İhtiyacı

Türkiye de Yürütülen Taşkın Çalışmaları için bir Rehber ve Genel Şartname İhtiyacı İ. Haltas İnşaat Mühendisliği Bölümü, Zirve Üniversitesi, Gaziantep, ihaltas@gmail.com Su taşkınları tüm dünyada olduğu gibi Türkiye de de her yıl büyük ekonomik zarara ve can kayıplarına sebep olan doğal felaketlerdendir. İstatiksel verilere göre Türkiye de deprem felaketinden sonra en büyük can kaybı ve ekonomik zarar sel felaketlerinde yaşanmaktadır. Olası taşkınlar modellenebilir tehlikelerdir ve taşkın zararlarının önüne geçmek veya en aza indirmek doğru bir planlama ile mümkündür. Bununla birlikte Türkiye de henüz taşkın tehlike modelleme ve haritalandırma çalışmalarının yeterince yaygın olmadığı, ve halihazırda yürütülen çalışmalarda kapsamlı bir genel şartnamenin esas alınmadığı gözlenmektedir. Etkin, detaylı, ve tutarlı taşkın tehlike haritalandırma çalışmaları için bu çalışmalarda esas alınacak bir rehber ve genel şartnamenin hazırlanması şarttır. Yapılan incelemelerde, bir çok gelişmiş ülkede de henüz tüm ülke genelinde kullanılan ve yasal olarak bağlayıcı nitelikte detaylı bir taşkın tehlike haritalandırma yönerge ve şartname dokümanının mevcut olmadığı görülmektedir. Bu ülkeler son on yılda taşkınların insan sağlığını, sosyal yaşamı ve ekonomiyi artarak olumsuz etkilemesinin de etkisi ile, taşkın haritalandırma çalışmalarının standardizasyonu ve yönerge dokümanların hazırlanması çalışmalarına hız vermiştir. Bu çalışmada başta ABD, AB Üye Ülkeleri, Avusturalya, ve Kanada dan olmak üzere birçok farklı kaynak incelenmiştir. Türkiye de yürütülen taşkın tehlike haritalandırma çalışmaları değerlendirilirken güncel bir özel şartname referans olarak alınmıştır. Taşkın tehlike modelleme ve haritalandırma çalışmalarında yer alan bileşenlerin incelenen kaynaklardan birebir kıyaslanabilmesi için bazı başlıklar belirlenmiş ve bileşenler bu başlıklar altında değerlendirilmiştir. Tespit edilen bu başlıklar; 1. Detaylı bir taşkın hidrolojik-hidrolik modelleme çalışmasının adımları ve bileşenleri konusundaki yaklaşımı, ve bu adımlarda gerçekleştirilen mühendislik analizlerinin hangi standartlarda yapılacağına dair koştuğu şartlar ve yönlendirmeler. 2. Taşkın tehlike haritalarının içeriği ve formatı konusunda ilgili dokümanların koştuğu şartlar ve yönlendirmeler. 3. Bir taşkın tehlike modelleme ve haritalandırma çalışmasının raporunun ve diğer çalışma çıktılarının içeriği ve sunum formatı konusunda koştuğu şartlar 4. Modelleme ve haritalandırma çalışmalarının her bir aşamasında takip edilmesi önerilen ve şart koşulan kalite kontrol tedbirleri. olarak sıralanabilir. Nihayetinde inceleme sonuçları değerlendirilmiş ve ulusal taşkın tehlike modelleme ve haritalandırma çalışmaları için hazırlanması önerilen rehber ve genel şartnamede bulunması gereken hususlar konusunda bir takım öneriler ortaya konmuştur. Anahtar Kelimeler: Taşkın modelleme ve haritalandırma, yönerge ve şartname, standardizasyon. 1. GİRİŞ Tüm dünyada olduğu gibi Türkiye de de su taşkınları her yıl can kayıplarına ve büyük ekonomik zarara ve sebep olmaktadır. 1950-2008 dönemini kapsayan Türkiye de Afetlerin Mekânsal ve İstatistiksel Dağılımı-Afet Bilgileri Envanteri raporuna [1] göre, Türkiye'yi tehdit eden doğal afetler arasında taşkınlar, depremlerin ardından ikinci sırada gelmektedir. Depremlerden sonra en çok can ve mal kayıpları, su taşkınları ve bunlardan hemen sonra gelişen çamur akmaları nedeniyle meydana gelmektedir. Rapora göre, bu dönemde toplam 4 bin 67 su taşkınları meydana gelmiş ve bunlardan 80 ilde 22 bin 157 afetzede etkilenmiştir. Özellikle şehir planlaması aşamasında arazinin yanlış kullanımı, yetersiz yağmur suyu drenaj sistemleri, son yıllarda İstanbul, Ankara, İzmir, Adana, Bursa, Gaziantep, Hatay, Mersin gibi göç alan büyük illerde yaşanan ve önceden tahmin edilemeyen, ani su taşkın riskinin sürekli artmasına yol açmaktadır. Yine su taşkınlarına ilişkin Devlet Su İşleri'nin hazırladığı istatistiklere göre, 1955-2002 yılları arasında 1308 sel meydana gelmiştir. Bu olaylarda 1.235 kişi hayatını kaybetmiş, 61 bin konut yıkılmış veya kullanılamaz hale gelmiştir. Yine bu rapora göre 1955-2002 yılları arasında sadece İzmir, Bartın, Hatay, Gaziantep ve Trabzon'da, 100 milyon dolar üzerinde maddi kayıp meydana gelmiştir. Olası taşkınlar modellenebilir tehlikelerdir ve taşkın zararlarının önüne geçmek veya en aza indirmek doğru bir planlama ile mümkündür. Bununla birlikte Türkiye de henüz taşkın tehlike modelleme ve haritalandırma çalışmalarının yeterince yaygın olmadığı, ve halihazırda yürütülen çalışmalarda kapsamlı bir şartnamenin esas alınmadığı gözlenmektedir. Taşkın çalışmalarının yaygınlaşması için taşkın tehlike farkındalığının ve duyarlılığının toplumda ve yönetim kademelerinde artırılması gereklidir. Ayrıca etkin, 1

detaylı, ve tutarlı taşkın tehlike haritalandırma çalışmaları için bu çalışmalarda esas alınacak bir rehber ve şartnamenin hazırlanması şarttır. Bu anlamda hazırlanacak bir rehber ve genel şartname için referans olması amacı ile gelişmiş ülkelerden bir çok rehber şartname ve uygulama örnekleri incelenmiş ve kıyaslamalı olarak değerlendirilmiştir. Bu inceleme ve değerlendirme sonuçları kapsamlı bir dokümanda raporlanmıştır [2]. 2. İNCELENEN YÖNERGE VE STANDARTLAR Türkiye nin yanında dört gelişmiş ülkede (ABD, AB Üye Ülkeleri, Avusturalya, ve Kanada) taşkın tehlike haritalandırma çalışmalarının teknik açıdan nasıl yürütüldüğü, uygulanan standartlar ve takip edilen idari ve teknik prosedür incelenmiştir. Devlet Su İşleri (DSİ) Etüt Planlama ve Tahsisler Dairesi Başkanlığından alınan bilgiye göre (elektronik posta haberleşmesi) taşkın haritalandırma çalışmaları için esas alınan genel bir şartname mevcut değildir, ve taşkın çalışmaları için özel şartnameler hazırlanmaktadır. Bu bağlamda DSİ Etüt Planlama ve Tahsisler Dairesi, Samsun iline bağlı üç ayrı ilçe merkezinde yapılacak taşkın tehlike haritalarının oluşturulması çalışması için hazırlanmış güncel bir Taşkın Tehlike Haritalama Mühendislik Hizmetleri Özel Teknik Şartnamesini [3] proje ekibi ile paylaşmıştır. Türkiye de yürütülen taşkın tehlike haritalandırma çalışmaları değerlendirilirken bu özel şartname referans alınmıştır. Amerika Birleşik Devletlerinde yürütülen taşkın tehlike haritalandırma çalışmaları için Federal Acil Durum Yönetim Kurumu (Federal Emergency Management Agency -FEMA) tarafından hazırlanan rehber ve şartname [4] referans olarak alınmıştır. Bu rehber ve şartname taşkın çalışmalarında takip edilmesi gereken teknik prosedürleri, hazırlanacak olan taşkın risk haritalarının sağlaması gereken şartları, ve bunlarla ilgili koordinasyon ve dokümantasyon aktivitelerini içermektedir. FEMA nın ilgili personeli, ve taşkın çalışmalarına dahil olan diğer bütün teknik ve idari profesyoneller (belediyeler, diğer federal kurumlar, mühendislik şirketleri ve araştırmacılar) bu rehber ve şartnamenin hedef kitlesi olarak ifade edilmiştir. 2002 yılında tamamlanan ve gerek duyuldukça güncellenen bu doküman, daha önce taşkın çalışmaları ve haritalandırma ile ilgili mevcut rehber, şartname, bilgi notu ve diğer dokümanları birleştirir bir mahiyettedir ve onların yerine geçmiştir. Toplam 3 ana cilt ve 14 eklentiden oluşan bu kapsamlı doküman farklı kaynaklı bütün taşkın modelleme ve haritalandırma çalışmalarının idari ve teknik boyutları konusunda detaylı bir referans ve yasal olarak bağlayıcı bir doküman mahiyetindedir. Henüz tüm potansiyel taşkın tehlike bölgeleri haritalandırılmamış da olsa, Avrupa Birliği Üye Ülkelerinde sel haritalarını hazırlamak için kullanılan standartlar mevcuttur. AB Su Direktörleri altında faaliyet gösteren ve taşkın çalışmaları konusunda uzman bir gruptan oluşan EXIMAP (European Exchange Circle on Flood Mapping) Avrupa daki mevcut taşkın haritalandırma uygulamalarını değerlendirmiştir. Bu değerlendirme çalışması Handbook on good practices for flood mapping in Europe başlıklı bir el kitabı ve bu el kitabının parçası olarak 19 Avrupa ülkesi, ABD ve Japonya dan örnekleri içeren Taşkın Harita Atlasını sonuç vermiştir [5]. EXIMAP grubunun çalışmasına paralel olarak, Avrupa Komisyonu 18 Ocak 2006 tarihinde bir Taşkın Direktifi [6] önermiş, bu direktif 23 Ekim 2007 tarihinde Üye Ülkeler için yürürlüğe girmiştir. Taşkın Direktifinin amacı, Üye Ülkelere taşkınları ve taşkınların insan sağlığına, çevreye, konutlara ve altyapıya verdiği zararı sınırlandırmada yardımcı olmak, olarak ifade edilmiştir. Bu Direktif üye ülkelerin taşkını önlemek ve kontrol etmek için üç adımlı bir süreç takip etmesini zorunlu kılmıştır. Bu adımlar; 1) Öncül taşkın risk değerlendirmesi, 2) Taşkın risk haritalandırma, ve 9) Taşkın risk yönetim planlama olarak belirlenmiştir. Bu anlamda üye ülkeler mevcut taşkın risk haritalarını oluşturmak için esas aldıkları yönergeleri direktifin koyduğu ana prensipler ve şartlar çerçevesinde revize etmekte veya yeniden hazırlamaktadırlar. Her ne kadar EXIMAP grubunun hazırladığı el kitabı Taşkın Direktifinde belirtilen şartları göz önünde bulundurmuş olsa da, EXIMAP bu el kitabının Taşkın Direktifi açısından bağlayıcı bir kaynak olmadığını belirtmektedir. Avrupa Birliği Üye Ülkelerinde yürütülen taşkın risk haritalandırma çalışmaları için Taşkın Direktifi ve EXIMAP grubunun hazırladığı el kitabı esas referans olarak alınmıştır. Bu esas referansların yanında bazı Üye Ülkelerin Taşkın Direktifinin önerilmesi ile birlikte güncellemeye başladıkları Taşkın Haritalandırma Yönergeleri de incelenmiş ve referans olarak alınmıştır. Bu bağlamda LAWA (German Working Group of the Federal States on Water Issues), Avrupa Birliği üye ülkelerinden Federal Almanya da taşkın risk haritalarının oluşturulmasında esas alınacak olan yönergeyi 2006 yılında güncellemiştir [7]. Bu dokümanda taşkın risk haritalarının potansiyel kullanıcıları; su yönetim daireleri, bölgesel şehir planlama daireleri, yerel planlama daireleri, felaket ve acil durum planlama daireleri, sigorta şirketleri ve taşkından etkilenecek olan paydaşlar olarak sayılmıştır. Taşkın haritalarının oluşturulmasında takip edilecek esaslar 1) Harita içeriği ve simgesel gösterim, 2) taşkın risk haritası 2

oluşturma prosedürleri, 3) gereksinimler ve parametreler, harita dizaynı ve formatı, ve 3) halkı bilgilendirme amaçlı alınacak tedbirler başlıkları altında özetlenmiştir. Avusturalya da mevcut Ulusal Taşkın Risk yönetimine yaklaşımını güncelleyen ve dolayısı ile yeni bir taşkın risk haritalandırma yönergesi hazırlayan ülkelerdendir. Avusturalya hükümeti 2011 yılında Geoscience Australia ile birlikte 4 yıl sürecek Ulusal Taşkın Risk Enformasyon Projesini başlatmıştır [8]. Bu projenin amacı tüm Avusturalya çapında taşkın riski ile ilgili bilginin, kapsamının, ve kalitesinin artırılmasıdır. Bu amaçla proje kapsamında başta taşkın risk haritaları olmak üzere taşkın riski ile ilgili bilgi ve verilerin halka sunulabileceği bir Portal ın oluşturulması planlanmaktadır. Yine taşkın ile ilgili üretilecek bilgi ve verilerin belirli bir format ve standartta oluşturulabilmesi için Geoscience Australia bir yönerge hazırlayacaktır. Prensip çerçeveyi içeren ilk kısmı [8] yayınlanmış olan yönergenin, teknik esasları içerecek olan ikinci kısmı henüz yayınlanmamıştır. Dolayısı ile Avusturalya da yürütülen taşkın risk haritalandırma çalışmaları için hala yürürlükte olan SCARM (Standing Committee on Agricultural and Resource Management) tarafından hazırlanan rapor [9] referans olarak alınmıştır. Kanada da tüm eyaletlerde ortak olarak kullanılan bir taşkın haritalandırma yönerge ve şartnamesi dokümanı bulunamamıştır. Ortak ve yasal olarak bağlayıcı bir doküman yerine her eyaletin kendi yönerge ve şartnamelerini taşkın haritalandırma çalışmalarına rehber olması amacı ile oluşturmaya çalıştığı görülmektedir. Bunlar arasında British Columbia Eyaletinde Fraser Havza Konseyi için özel bir mühendislik ve haritalandırma şirketi tarafından hazırlanan doküman [10] dikkat çekmektedir. Bu rapora internet erişimi olmamakla birlikte Fraser Havza Konseyi, proje ekibinin talebi üzerine raporu sağlamıştır. Konsey bu dokümanın asıl amacını Fraser Nehri taşkın havzasında yürütülecek olan taşkın haritalandırma projelerine destek olmak olarak bildirmiştir. Konseyin ileriki hedefi tüm British Columbia da yürütülecek olan taşkın haritalandırma çalışmaları için ortak bir çerçevenin oluşturulmasıdır. 3. TAŞKIN TEHLİKE MODELLEME Taşkın tehlike modelleme ve haritalandırma çalışmalarında harcanacak çaba ve kaynağın düzeyi ve çalışma çıktılarındaki detay seviyesi bölgenin ihtiyaçlarına göre değişebilmektedir. Taşkın çalışması yapılacak bölgenin sosyal-ekonomik durumu, maruz kaldığı taşkın riskinin boyutu, hidrolojik, hidrolik ve topografik girdi donelerinin mevcudiyeti, bölgenin hidrolik modelleme açısından güçlüğü taşkın çalışmasının boyutunu belirleyen etkenlerdir. Bir taşkın çalışmasında basit regresyon denklemleri yeterli gelebileceği gibi, bir başka taşkın çalışması detaylı yağış-akış modelinin hazırlanmasını gerektirebilir. Yine bir taşkın bölgesi için birden çok tekerrür debisine karşılık gelen taşkın yayılımı, su derinliği ve akış hızı haritaları hazırlanması gerekebileceği gibi, bir başka taşkın bölgesi için 100 yıl tekerrürlü pik debisine karşılık gelen yayılım alanının gösterimi yeterli olabilir. Dolayısı ile çok geniş bir yelpaze ve ölçekte yürütülen taşkın çalışmalarında tek bir mühendislik yöntemi ve taşkın haritalandırma standardı koymak mümkün değildir. Akarsu kaynaklı taşkın modelleme çalışmaları bir takım hidrolojik ve hidrolik analizler içerir. Hidrolojik analizlerin amacı taşkın kaynağında debi-frekans ilişkisini belirlemek, hidrolik analizlerin amacı ise incelenen her bir tekerrür periyodu için taşkının muhtemel yayılma alanını ve derinliğini belirlemektir. Kullanılan yöntemler ve taşkın analizinde incelenecek olan tekerrür periyodu çalışmanın amacına ve ölçeğine göre farklılık gösterebilir. 3.1 Tekerrür Periyotlarının Seçimi Taşkın modelleme ve haritalandırma çalışmalarının en önemli değişkenlerinden birisi pik debilerin tekerrür periyotlarıdır. Taşkın çalışmalarında 2 yıldan 500 yıla kadar değişen bir çok farklı tekerrür periyoduna karşılık gelen pik debilerin kullanıldığı görülmektedir. Örneğin; DSİ [3], akarsu kaynaklı taşkın tehlike haritalandırma çalışmalarında 2, 5, 10, 25, 50, 100 ve 500 yıllık tekerrür debilerinin incelenmesini istemektedir. FEMA [4], 100 yıllık tekerrür debisini temel taşkın debisi olarak kabul etmektedir. Taşkın Sigorta Oran Haritalarında (Flood Insurance Rate Map FIRM) 100 yıllık tekerrür debisinin sebep olduğu taşkın alanları Özel Taşkın Tehlike Bölgesi (Special Flood Hazard Area- SFHA) olarak isimlendirmektedir. Yine bu haritalarda bazı çalışmalarda 500 yıllık tekerrür debisine tekabül eden taşkın alanları da gösterilebilmektedir. SCARM [9], mümkün olan en büyük taşkın debisi (Probable Maximum Flood PMF) dahil tüm taşkın tekerrür debilerinin (2, 5, 10, 20, 50, 100, 500, PMF) incelenmesi gerektiğini belirtmektedir. Böylece taşkın debisindeki değişimin taşkın karakteristiğine olan etkisinin de gözlemlenebileceği öngörülmüştür. Avusturalya nın birçok eyaleti ve bölgesinde dizayn taşkın debisi 100 yıllık tekerrür debisi olarak belirlenmiştir. Fraser Havza Konseyi [10], British Columbia, Kanada da dizayn taşkın debisinin 200 yıl tekerrürlü debi olarak kabul edildiğini belirtmektedir. Bazı büyük ve önemli havzalar için (Fraser Nehir Havzası gibi) dizayn debisinin o havza için kayıtlara geçen en büyük debi olarak alındığı bilgisini de 3

vermektedir. LAWA [6], her bir çalışma bölgesinde bölgenin ihtiyaçlarına ve yerel verilere göre farklı tekerrür debilerini temel taşkın debisi olarak almayı önermektedir. Genel olarak en az 100 yılda bir tekerrür eden taşkın olayları haritalarda kullanılmaktadır. Yüksek risk bölgelerinde, 100 yıldan daha sık (50, 20, 10- yıl) tekerrür debileri içinde taşkın haritalarının oluşturulmasını önermektedir. 200-1000 yılda tekerrür eden olağanüstü taşkın olayları ise istisnai taşkın tehlikeleri olarak ifade edilmektedir. Almanya da temel taşkın tekerrür debilerin seçimi eyaletlere göre farklılık göstermektedir. North Rhine-Westphalia Eyaleti, 100 yıl tekerrürlü taşkın debisini temel taşkın debisi olarak kabul etmektedir. Yine bu haritalarda 10, 50 ve 300 yıllık taşkın debisine karşılık gelen taşkın alanları da gösterilebilmektedir. Baden-Würthtemberg Eyaleti nde 10, 50, ve 100 yıllık tekerrür debilerine tekabül eden taşkın alanları gösterilmektedir. Saxony Eyaleti nde 20, 50, 100, 200, 300, ve 500 yıllık tekerrür debilerine tekabül eden taşkın alanları gösterilmektedir. Rhineland- Palatinate Eyaleti nde ise 50, 100, ve 200 yıllık tekerrür debilerine tekabül eden taşkın alanları gösterilmektedir. Dünyanın değişik bölgelerinden verilen örneklerden de görüldüğü gibi, modellenecek taşkın tekerrür periyotlarının ve temel taşkın periyodunun seçimi konusunda birbirinden farklı bir çok uygulama mevcuttur. Hazırlanacak olan Rehber ve Genel Şartname, çalışma alanının ölçeği, çalışmanın amacı, ve pik debilerin tahmininde gerekli verilerin mevcudiyetine göre, modellenecek tekerrür periyotlarının ve temel taşkın periyodunun seçiminde yönlendirmelerde bulunmalıdır. 3.2 Hidrolojik Analizler Modellenecek tekerrür periyotlarına karşılık gelen pik debiler farklı hidrolojik analizler ile hesaplanmaktadır. Bu yöntemler tekerrür periyotlarına, havzanın büyüklüğü ve karakteristik özelliklerine, yapılacak taşkın çalışmasının detay seviyesine, girdi donelerinin mevcudiyetine, ve son olarak çalışma için ayrılan bütçeye göre değişebilir. Yaygın olarak kullanılan yöntemler aşağıda listelenmiştir; a) akım ölçüm istasyonlarından elde edilecek olan pik debi zaman serilerine uygulanacak istatistiksel analizler (flood frequency analysis) b) akarsu havzası için mevcut bölgesel taşkın yineleme eğrileri (IDF curves) veya c) havza için oluşturulacak hidrolojik (yağış-akış) model. Her bir hidrolojik analiz yöntemi bir takım hidrolojik veriye ihtiyaç duyar. Örneğin; FEMA [4], pik debilerin akım ölçüm istasyonlarından istatiksel yöntemlerle elde edilebilmesi için kullanılan akım datasının 10 yıl veya daha uzun bir süreyi kapsamasını şart koşmaktadır. Fraser Havza Konseyi [10], 200 yıl tekerrürlü akım debilerini dizayn taşkın debisi olarak kabul etmekte ve 200 yıl tekerrür periyotlu pik debinin istatiksel analizlerle elde edilebilmesi için gerekli minimum ölçüm verisinin 30 yıl olması gerektiğini bildirmektedir. Uygun akım ölçüm istasyonu bulunmayan havzalar için FEMA [4] bölgesel regresyon denklemlerinin kullanılmasını önermektedir. Fakat arazi kullanım durumu hızlı değişen veya yol dolgusu gibi sebeplerle yağış-akış karakteristiği önemli ölçüde değişmiş havzalarda regresyon denklemleri önerilmemektedir. Kararsız akım hidrolik modelleri, havzanın hidrolojik (yağış-akış) modelinden elde edilebilecek hidrografa ihtiyaç duyar, dolayısı ile bu tür çalışmalarda havza için yağış-akış modeli hazırlamak gerekmektedir. Taşkın modellemesinde en önemli parametrelerden olan pik debilerin tahmininde yanlış hidrolojik analiz kullanılması, veya kullanılan yönteme ait varsayım ve sınırların göz ardı edilmesi pik debi tahminlerinde kayda değer yanılmalara sebep olabilir. Dolayısı ile hazırlanacak olan Rehber ve Genel Şartname pik debilerin tahmininde kullanılacak olan hidrolojik analiz - modelleme yönteminin seçiminde ve uygulamasında detaylı ve hususi yönlendirmelerde bulunmalı ve belirli standartlar getirmelidir. 3.3 Hidrolik Analizler Hidrolik analizlerin (taşkın öteleme) amacı incelenen her bir pik debi için taşkının muhtemel maksimum yayılma alanını, su derinliğini ve hızını belirlemektir. Analizlerin havza ölçeğinde yürütülmesi tutarlılık ve süreklilik açısından esastır. Takip edilen modelleme yaklaşımı temelde üç çeşittir, bunlar; tek boyutlu kararlı akım, tek boyutlu kararsız akım ve iki boyutlu karasız akım olarak listelenebilir. Seçilecek olan modelleme yaklaşımı temelde muhtemel taşkın alanının topografyası ile ilgilidir. Örneğin; kararlı akım modelleri depolama etkisinin minimum olduğu kanal akım konfigürasyonlarında kullanılır. Yanlış hidrolik model seçimi, veya kullanılan yönteme ait varsayım ve sınırların göz ardı edilmesi taşkın yayılım alanlarının ve su derinliğinin yanlış tahmin edilmesine sebep olur. Hazırlanacak olan Rehber ve Genel Şartname hidrolik modelleme yaklaşımının seçiminde ve uygulamasında detaylı ve hususi yönlendirmelerde bulunmalı ve belirli standartlar getirmelidir. 3.4 Hidrolik Model Elemanları ve Parametreler 4

Hidrolik analizlerde, en kesitler, hidrolik yapılar, pürüzlülük katsayısı gibi bir çok model elemanı ve parametre yer almaktadır. Hidrolik modelin anlamlı ve doğru sonuçlar verebilmesi için bu model elemanlarının ve parametrelerin tutarlı, doğru ve standart bir hassasiyette modele girilmesi gerekir. Örneğin, kanal boyunca en kesitlerin daralıp genişlemesinin sebep olduğu enerji kaybı daralma genişleme katsayıları ile modellenmektedir. Tedrici daralma ve genişlemede FEMA [4] sırası ile 0.1 ve 0.3 değerlerinin kullanılmasını, köprü ve menfez gibi yapıların yer aldığı en kesitlerde gözlenen ani daralma ve genişlemeler için ise sırası ile 0.3 ve 0.5 değerlerinin kullanılmasını önermektedir. Benzer şekilde, kanala veya taşkın yayılım alanına bağlantılı fakat akım iletmeyen bölgeler etkisiz alanlar olarak nitelendirilir. Etkisiz alanlar genelde kanalın ani genişleyen kesitlerinde veya suyun akışını engelleyen doğal veya insan yapımı etkenlerin memba bölgelerinde görülür. Hidrolik modelin doğru sonuçlar vermesi için etkisiz alanların özel değerlendirmeye tabi tutulması gerekir. Bu anlamda etkisiz alanların, yapay duvar veya yapay aşırı büyük Manning n katsayıları gibi yöntemlerle, akım iletim hesabında hariç tutulması gerektiği FEMA [4] de vurgulanmıştır. Yine tek boyutlu kararlı akım modellerinde menzil su yüksekliğinin doğru tayin edilmesi modelin özellikle memba bölgesinde doğru sonuçlar vermesi açısından önemlidir. Verilen bu örnekler çoğaltılabilir. Hazırlanacak olan Rehber ve Genel Şartname hidrolik modelleme elemanlarının ve parametrelerin tayininde takip edilmesi gereken hususları detaylı ve kapsamlı bir şekilde ele almalı hususi yönlendirmelerde bulunmalı ve belirli standartlar getirmelidir. 3.5 Hidrolik Model Kalibrasyonu Hidrolik modelin güvenilirliği geçmiş büyük taşkın olaylarında ölçülmüş su seviyeleri ve akış debisi varsa, hesaplanan su yüzey profili ile ölçülmüş su seviyeleri kıyaslanarak test edilebilir. Aynı süreçte modelin kalibrasyonu gerçekleştirilebilir. Kalibrasyon esnasında genelde direk olarak ölçülemeyen pürüzlülük katsayısı ve enerji kayıp katsayısı ayarlanmaktadır. Kalibrasyon gerçekleştirilirken ayarlanmış katsayıların kabul edilen aralıkların dışında olmamasına dikkat edilmelidir. FEMA [4], uygun ölçüm verisi varsa, hidrolik modelin kalibrasyonunu şart koşmaktadır. Benzer şekilde hidrolik model kalibrasyonu ile ilgili yönlendirme ve standartlar hazırlanacak olan Rehber ve Genel Şartnamede yer almalıdır. 3.6 Taşkın Yatağı ve Analizi FEMA [4] 100-yıl tekerrürlü taşkın debisi için taşkın yayılım alanını, taşkın yatağı (floodway) ve taşkın saçağı (flood fringe) olmak üzere iki farklı idari bölgeye ayırmaktadır. Taşkın yatağı, taşkın debisinin tahliye edildiği, üzerine tahliyeyi zorlaştıran veya su seviyesini artırabilecek herhangi bir yapılaşmaya izin verilmeyen bölgedir. Taşkın saçağı ise, taşkın yayılım alanı içerisinde fakat taşkın yatağı dışında kalan alandır. FEMA [4] taşkın saçağında yapılaşmaya ancak su seviyesini 30 cm den (1.0 foot) daha fazla artırmamak kaydı ile izin vermektedir. Bazı bölgelerde su seviyesindeki artış için verilen izin daha az olabilmektedir. Taşkın yatağının sınırları hidrolik modellerde taşkın saçağı etkisiz alan olarak tanımlanıp su seviyesindeki artış optimize edilerek tekrarlanan bir yöntemle belirlenmektedir. HEC-RAS hidrolik modelleme programında taşkın yatağının optimum sınırlarını belirlemek için fonksiyonlar mevcuttur. Mevcut özel şartnamede (DSİ [3]) taşkın yatağının sınırlarını belirlenmesi konusunda herhangi bir yönlendirme yer almamaktadır. Hazırlanacak olan Rehber ve Genel Şartnamede taşkın yatağı ve analizinin detaylıca yer alması önemlidir. 4. TAŞKIN TEHLİKE HARİTALANDIRMA Taşkın tehlike haritaları, hidrolik modelle hesaplanmış taşkın yayılım alanının ve taşkın su yüksekliğinin arka plan haritaları ve ilgili diğer mekânsal verilerle örtüşük gösterildiği haritalardır. Temelde olası bir taşkının mekânsal hidrolik karakteristiğini gösteren bu haritalar, diğer mekânsal katmanlarla birlikte analiz edilerek başka amaçlarla da kullanılabilirler. Örneğin taşkın bölgesinin ekonomik değer haritası ile birlikte analiz edilerek taşkın ekonomik risk haritası elde edilebilir. Yine, taşkın bölgesinde çevreye zararlı madde bulunduran tesis ve diğer kirletici kaynaklarının yer aldığı mekânsal katmanlarla birlikte analiz edilerek çevresel risk haritası elde edilebilir. Birçok gelişmiş ülkede taşkın tehlike haritaları taşkın sigorta primlerinin hesaplanmasında en temel verilerden birisi olarak kullanılmaktadır. Amerika Birleşik Devletlerinde, taşkın tehlikesi bulunan bölgeler için, Ulusal Taşkın Sigortası Programı (National Flood Insurance Program -NFIP) çerçevesinde Taşkın Sigorta Oran Haritaları (Flood Insurance Rate Maps -FIRM) hazırlanmaktadır FEMA [4]. Her ne kadar FIRM lerin esas amacı sigorta prim hesaplamalarına temel oluşturmak olsa da, bu haritalar aynı zamanda imar planlama ve acil afet yönetiminde de kullanılan temel verilerdendir. FIRM lerin bu kadar farklı ve yaygın kullanım alanları bulmasının sebebi, tüm ülke çapında kayda değer taşkın tehlikesi bulunan tüm 5

bölgeler için var olması, sade ve belirli bir format ve standartta hazırlanmış olmasıdır. Örneğin, taşkın tehlike model sonuçlarının, taşkın modelleme ve analizi konusunda uzman olmayan kişi ve kurumlar tarafından da kolayca anlaşılabilmesi için taşkın yayılım alanları farklı risk bölgeleri ile gösterilmektedir. Bu gölgeler genellikle, taşkın kaynağının cinsi (akarsu kaynaklı, kıyı kaynaklı vs.), yapılan modelleme ve analizin teknik detayı, ve modellenen tekerrür debisi gibi kriterlere göre oluşturulmaktadır. FEMA [4], taşkın yayılım bölgelerini; Zone A, Zone AE, Zone AH, Zone AO, Zone A99, Zone AR, Zone V, Zone VE, Zone X, ve Zone D olmak üzere 10 ana bölgeye ayırmıştır. Yine, taşkın yatağı analizi ile elde edilen taşkın yatağı sınırları risk bölgelerine ek olarak özel bir sembolle gösterilmektedir. Taşkın yatağı sınırları aynı zamanda yapı yaklaşma sınırlarıdır ve bu alanlarda yapılaşma, kazı, doldurma gibi faaliyetler yasaklanmaktadır. FEMA, FIRM lerin sahip olması gereken format ve standartları en son Ekim 2011 yılında güncellenen Appendix K: Format and Standards for Flood Insurance Rate Maps başlıklı dokümanla yayınlamıştır [4]. FIRM ler, yine FEMA tarafından geliştirilen ve desteklenen Taşkın Harita Görüntüleyici (Flood Map Viewer) vasıtası ile online olarak görüntülenebileceği gibi, FIRMette olarak pdf veya TIFF formatında da indirilebilmektedir. Taşkın tehlike haritalarının belirli bir standartta oluşturulabilmesi için içerik kadar harita boyut ve mizanpajının da belirli bir standart ve formatta hazırlanması şarttır. Bu anlamda FEMA [4] çok detaylı bir mizanpaj formatı sunmaktadır. Aynı dokümanda [4], haritada gövdesinde yer alan tüm gösterimlerin (yollar, hidrografik veriler, idari sınırlar, en kesitler vs. gibi) ve bunlara ait isim etiketlerinin boyut, kalınlık, font, stil, renk, yerleşim yeri gibi grafiksel özellikleri tablolar halinde detaylı bir şekilde belirtilmektedir. Benzer şekilde LAWA [7] da taşkın tehlike haritalarında, harita içeriğini gösteren başlık, haritanın coğrafi bölgesi, semboller anahtarı, ölçekli harita görünüşü, harita editörü, yayınlanma tarihi, en son güncellenme tarihi, yazarlar, harita kaynakları, ve harita onay durumu gibi bilgilerin yer almasını şart koşmakta ve belirli bir standart getirmektedir. Her ne kadar DSİ [3], detaylı taşkın model sonuçlarının dijital ortamda teslim edilmesini şart koşsa da, taşkın tehlike haritalarının belirli bir formatta hazırlanıp teslim edilmesi konusunda bir talepte bulunmamaktadır. Dolayısı ile Türkiye de taşkın tehlike haritaları için ne içerik ne de format anlamında yerleşik bir standart henüz oluşmamıştır [3]. Hazırlanacak olan Rehber ve Genel Şartnamede bu konu kapsamlı ve detaylı bir şekilde ele alınmalı, taşkın çalışmalarından sonra hazırlanacak taşkın tehlike haritalarının belirli bir standart ve formatta oluşturulması yönünde yönlendirmelerde bulunmalıdır. 5. RAPORLAMA VE TESLİM EDİLECEK ÇALIŞMA ÇIKTILARI Bir taşkın çalışmasının çıktıları temelde; taşkın tehlike haritaları, taşkın tehlike çalışma raporu, harita altlık verileri, ve taşkın çalışmasında oluşturulan hidrolojik/hidrolik veri ve modellerin tümüdür. Bu çıktıların bütün halinde saklanması, ilerde aynı taşkın tehlike bölgesinde yapılacak bir güncelleme çalışması için ve/veya komşu taşkın bölgelerinde yürütülecek çalışmalarda veri ve referans sağlama amacı ile önem taşımaktadır. Yine bu çalışma çıktılarının içerik ve format olarak belirli bir standartta oluşturulması, çıktıların kullanıcılara sunulacağı bir veri tabanında saklanabilmesi için önemlidir. 5.1 Rapor İçeriği ve Formatı Taşkın tehlikesi modelleme ve haritalandırma çalışmasında incelenen taşkın tehlikesinin; evveliyatı, bölgenin topografik ve hidrografik detayları, kullanılan veriler ve mühendislik yöntemleri, ve çalışmanın sonunda hazırlanan taşkın tehlike haritalarının içeriği hakkındaki bilgileri özetlemesi açısından taşkın çalışması raporu önem arz etmektedir. Taşkın çalışması raporu, hem çalışmanın bağımsız inceleyiciler tarafından kolay ve doğru bir şekilde değerlendirilmesinde hem de kabul edilerek resmiyet kazanmış çalışmaların ileride kullanılma ve/veya revize edilme durumlarında kolay ve doğru bir şekilde takip edilebilmesine olanak tanır. Böylece aynı bölge için farklı zamanlarda yürütülecek taşkın çalışmalarının tutarlılığı ve sürekliliği sağlanmış olur. Tüm ülke çapında yürütülen/yürütülecek taşkın çalışmalarının içerik ve format açısından belirli bir standartta hazırlanmasının, tutarlılık, kolay kullanım sağlama, ve başka çalışmalara örnek olma gibi bir çok yönden faydalı olacağı değerlendirilmektedir. FEMA, taşkın çalışmalarının (Flood Insurance Study -FIS) muhtasar bir formatta raporlanması konusunda belirli bir standart oluşturmuştur. Bu standartlar en son FEMA [4] dokümanında Nisan 2003 yılında güncellenmiştir. Bu doküman tamamlanmış bir taşkın çalışma raporunu da örnek olarak sunmaktadır. FIS raporları kesinlik kazanmadan önce iki farklı şirket/kurum tarafından hazırlanmaktadır. FEMA [4] de bu iki şirket/kurum teslim eden haritalandırma ortağı ve işleyen haritalandırma ortağı olarak isimlendirilmektedir. Taşkın çalışmasında detaylı hidrolojik/hidrolik modelleme ve analizleri yapan taraf teslim eden haritalandırma partneridir. Teslim eden haritalandırma partneri tam bir FIS raporu hazırlamaz, 6

yürüttüğü çalışma ile ilgili tüm evveliyat, mühendislik yöntemleri ve model/analiz sonuçlarını işleyen haritalandırma partnerine teslim eder. İşleyen haritalandırma partneri ise teslim edilen taşkın çalışması materyallerini inceler ve taşkın sigortasına yönelik içeriği de ekleyerek ön ve nihai FIS raporu hazırlar. Aşağıda sadece teslim eden haritalandırma partnerinin hazırladığı materyallerin bulunduğu rapor bölümleri ve içerikleri özetlenmiştir. Bölüm 1. Giriş: Çalışmanın yapıldığı yerin topluluk, vilayet, eyalet olarak konumu belirtilmelidir. Taşkın çalışması yapan kurum/şirket isimleri, çalışmanın yasal dayanağını oluşturan sözleşme/kontratın hangi kurumla yapıldığı ve sayı numarası, çalışmanın tamamlanma tarihi, çalışmada kullanılan harita verilerini sağlayan kurum/şirket ve bu verilerin öz bilgileri verilmelidir. Çalışma süresince çalışmayı yapan kurum/şirket ile çalışmayı koordine eden kurum arasında gerçekleşen koordinasyon ve izleme toplantılarına ait tarih ve katılımcı bilgileri ve toplantı harici gerçekleşen veri transferlerinin mahiyeti hakkında bilgiler açıklanmalıdır. Bölüm 2. Çalışma Alanı: Çalışmanın kapsamı çalışmaya dahil edilen ve hariç tutulan alanlar olarak belirtilmelidir. Taşkın kaynağı/kaynaklarının isimleri (Taşkın Profillerinde belirtiği ismi ile) belirtilmelidir. Taşkın çalışmasının yapıldığı topluğun mevkii/ilçe/vilayet konumu verilmelidir. Çevresindeki büyük yerleşim merkezleri ve önemli coğrafi yapılar tanıtılmalıdır. Çalışmanın yer aldığı topluluğa ait (toplam nüfus, nüfus yoğunluğu, ekonomik yapı, yerleşim yapısı vs.) kısa bilgiler verilmelidir. Bölgede yaşanan temel taşkın probleminin tanımı ve geçmişte yaşanmış taşkınlara ait bilgiler verilmelidir. Taşkın çalışmasında kullanılabilecek ölçüm istasyonları ve bunlara ait mevcut veri kaydı belirtilmelidir. Taşkını tetikleyen ve varsa şiddetlendiren etkenler belirtilmelidir. Taşkın kontrol yapılarının ve taşkına etki eden diğer yapıların fotoğrafları, ve varsa geçmiş taşkınlara ait fotoğraflar yer, tarih ve kısa tanım bilgisi ile eklenmelidir. Çalışma alanında potansiyel taşkın zararlarını azaltmak için kullanılan mevcut bütün taşkın korunma yapıları (sedde, baraj, saptırma kanalı vs.) ve taşkın yayılım alanı yönetim önlemleri anlatılmalıdır. Bölüm 3. Mühendislik Metotları: Detaylı metotlarla incelenen tüm taşkın kaynakları için, takip edilen hidrolojik analiz prosedürü kullanılan bilgisayar modelleri ile birlikte detaylıca izah edilmelidir. Tüm taşkın kaynakları için, taşkın kaynağının memba drenaj alanını ve incelenen tekerrür yılları için hesaplanan 10-, 50-, 100-, ve 500-yıl tekerrürlü pik debileri gösterir tablo verilmelidir. Eğer çalışma alanında taşkın yayılım alanı ile hidrolik olarak bağlantılı bir durgun su kaynağı veya geniş taşkın alanlı akarsu varsa 10-, 50-, 100-, ve 500-yıl tekerrürlü su seviyelerini gösterir tablo verilmelidir. Detaylı metotlarla hesaplanan taşkın yayılım alanları için, en kesitlerin nasıl elde edildiği izah edilmelidir. Modellenen hidrolik yapıların boyutlarının nasıl elde edildiği açıklanmalıdır. Kanal ve set üstü için kullanılan Manning n pürüzlülük katsayısının nasıl tayin edildiği referansları ve kullanılan metotlarla birlikte açıklanmalıdır. Su yüzey profillerinin nasıl hesaplandığı kullanılan bilgisayar modeli ile birlikte açıklanmalıdır. Başlangıç su yüksekliğinin nasıl tayin edildiği belirtilmelidir. Eğer taşkın kaynağında kullanılan debi başka bir hidrolik analizle elde edilmiş ise, bu hidrolik analiz detaylıca açıklanmalıdır. Ayrıca hidrolik analizde kullanılan tüm yükseklik verilerinin düşey referansı verilmeli ve farklı referanslı veri varsa, referans dönüşümünün nasıl yapıldığı izah edilmelidir. Bölüm 4. Taşkın Alanı Yönetim Uygulamaları: Taşkın yayılım alanının hesaplanmasında kullanılan tüm kaynak haritalar hakkında harita ölçeği, kontur aralık boyutu, haritanın oluşturulma tarihi, harita çeşidi (örnek; topografik, ortofoto vs.) gibi bilgiler verilmelidir. Eğer taşkın yayılım alanı matematiksel modellemeye dayanmayan yaklaşık yöntemlerle hesaplanmışsa bu yöntemler de izah edilmelidir. Eğer taşkın yatağı hesaplanmışsa; hangi yöntemle hesaplandığı, taşkın yatağı veri tablosu ve şeması verilmelidir. Örnek bir taşkın yatağı veri tablosu Şekil 4-1 de verilmiştir. Eğer taşkın yatağının hesaplanmadığı akarsu kesit veya kolları varsa neden hesaplanmadığının bilgisi ve taşkın yatağının hesaplanmasında yerel yönetimin uyguladığı farklı bir standart varsa bu standartlar verilmelidir. Bölüm 7. Diğer Çalışmalar: Çalışma alanında tamamlanmış önceki tüm çalışmalar, çalışmaya konu olan taşkın kaynağı ve taşkın alanını ile örtüşen komşu alanlardaki taşkın çalışmaları, yayınlanmış raporlar ve mevcut veriler bu bölümde özetlenmeli ve mevcut çalışma ile uyuşmadığı noktalar varsa izah edilmelidir. Bölüm 9. Kaynakça: Çalışmada kullanılan tüm harici veriler, bilgiler, ve mühendislik yöntemleri için kullanılan referanslar detaylı (yazarı, kurumu, başlığı, yayınlanma yılı, yayınlanma yeri) bir şekilde listelenmelidir. Raporda ayrıca Detaylı metotlarla hesaplanmış taşkın su seviyesi profilleri FEMA [4] de belirtilmiş olan standart ve formatta sunulmalıdır. Yukarıda özetlenen, bölümler halinde verilmiş içerik standartlarının yanında, ilk defa yapılan veya revize edilmiş bir çalışmanın raporunda kullanılan dil ve rapora eklenmesi 7

gereken standart metinler, tablo ve figürlere ait format standartları da FEMA [4] de örneklerle belirtilmektedir. DSİ [3], yürütülen taşkın çalışmalarının kapsamlı ve detaylı bir şekilde raporlanmasını talep etmektedir. Fakat rapor içeriğinin detayı veya sunumu konusunda bir yönlendirmede bulunmamaktadır. Hazırlanacak olan Rehber ve Genel Şartnamede rapor içeriği ve formatı hakkında standartlar yer almalıdır. 5.2 Teslim Edilecek Çalışma Çıktıları Bir taşkın çalışmasının çıktıları temelde; taşkın tehlike haritaları, taşkın tehlike çalışma raporu, harita altlık verileri, ve taşkın çalışmasında oluşturulan hidrolojik/hidrolik modellerin tümüdür. Bu çıktıların bütün halinde saklanması, ilerde aynı taşkın tehlike bölgesinde yapılacak bir güncelleme çalışması için ve/veya komşu taşkın bölgelerinde yürütülecek çalışmalarda veri ve referans sağlama amacı ile önem taşımaktadır. Yine bu çalışma çıktılarının içerik ve format olarak belirli bir standartta oluşturulması, çıktıların kullanıcılara sunulacağı bir veri tabanında saklanabilmesi için önemlidir. FEMA [4] bir taşkın çalışmasında teknik ve idari destekleyici verilerin nasıl hazırlanıp muhafaza edileceği konusunda, ve dijital taşkın tehlike harita veri tabanının sağlaması gereken içerik ve şekilsel standartları belirlemiştir. FEMA [4] bahsi geçen tüm destek verilerini Teknik Destek Veri Klasörü (Technical Support Data Notebook -TSDN) altında toplamaktadır. Çalışmayı yapan/teslim eden haritalandırma partneri TSDN formatında hazırlanmış tüm çalışma materyallerini, teslimatın içeriğini özetleyen bir intikal mektubu eşliğinde işleyen haritalandırma partnerine teslim eder. İçerik özeti verilirken FEMA [4] dokümanında standartları ve örneği verilen detaylı envanter formu kullanılmaktadır. TSDN beş ana kısımdan oluşur, bunlar; 1. Genel Dokümantasyon 2. Mühendislik Analizleri 3. Taslak Taşkın Çalışması (FIS) Raporu 4. Haritalandırma Bilgisi 5. Diğer Referans Materyalleri Genel Dokümantasyon kısmında; çalışma süresince teslim eden haritalandırma partneri tarafından kayda geçirilen sözlü ve yazılı iletişim notları, gerçekleşen koordinasyon toplantı notları, ve diğer genel yazışmalar FEMA [4] de verilen hazır formlar kullanılarak verilmelidir. Mühendislik Analizleri kısmında; taşkın haritalandırma çalışması süresince, çalışmayı yapan parter tarafından hazırlanmış tüm mühendislik destek verileri (en kesit bilgileri, havza karakteristikleri, hidrolojik ve hidrolik hesaplamalar, grafikler, tablolar, profiller, en kesit çizimleri gibi) dahil edilmelidir. Basılı metin veya görüntü formatında eklenemeyen veriler (hidrolojik ve hidrolik model girdi-çıktı dosyaları gibi) dijital olarak CD/DVD formatında eklenebilir. Taslak Taşkın Çalışması (FIS) Raporu kısmında; yukarıda da özetlenen Taşkın çalışma raporunun ana metni ve ana metni destekleyici tablo, şema, profil, ve şekiller dahil edilmelidir. Haritalandırma Bilgisi kısmında; çalışmadan kullanılan tüm harita ve haritalandırma ile ilgili verilen bu kısımda verilmelidir. Bunlara; topografik haritalar, altlık haritalar, hava fotoğrafları, ve diğer ilgili basılı veya dijital haritalar dahildir. Bu haritalar eklenirken, belirtilen formata indekslenmesi ve etiketlenmesi istenmektedir. Ham haritalara ek işlenerek elde edilmiş haritalar varsa bunların nasıl bir işleme tabi tutuldukları da kısaca özetlenmelidir. Diğer Referans Materyalleri kısmında; çalışmada kullanılan (arazi ölçüm kayıt defterleri, alan keşif fotoğrafları, toplulukla ilgili alınan referans çalışmaları gibi) diğer tüm veriler eklenmelidir. FEMA DFIRM veri tabanı, bir taşkın tehlike haritası oluşturma sürecinde kullanılan veya çalışmanın çıktısı olan, CBS ortamında görüntülenebilen, tüm mekânsal verilerin belirli bir içerik ve format standardında toplandığı dijital verilerin bütünüdür. DFIRM veri tabanının içerik ve format standartları FEMA [4] dokümanında detaylıca verilmiştir. Bu veri tabanı, taşkın tehlike haritalandırma çalışmasına ait verilerin dijital ortamda sistematik, kapsamlı, ve detaylı bir şekilde ilgili tüm kişi ve kurumlara sunulabilmesine imkan tanımaktadır. Dijital veriler saklanırken, güncellenirken, arama yapılırken, ve dağıtılırken çok daha verimli çalışma imkanı sunmaktadır. Aynı zamanda bu verilerin internet ortamında harita ağ portallarında farklı odak haritaları şeklinde görüntülenmesine de olanak tanır. FEMA nın geliştirip yönettiği Harita Servis Merkezide (Map Service Center MSC), taşkın tehlike haritalarını sunarken esas olarak DFIRM veri tabanını kullanmaktadır. DFIRM veri tabanında veriler veri katmanları şeklinde yer alır. Her bir veri çeşidi için ayrı bir katman oluşturulması gerekmektedir. Bu veri katmanları, yer bilgisinin yanında veriye ait niteliksel bilgileri de içeren bir nitelik tablosu ile bağlantılıdır. Bu katmanlar ESRI GIS ürünlerinde shapefile dosya formatında oluşturulabilir [11]. DFIRM veri tabanında yer alması gereken katmanların tüm listesi tablo halinde FEMA [4] dokümanında verilmiştir. Taşkın kaynağının ve çalışmanın 8

niteliğine ve kullanılan mühendislik metotlarına göre bu katmanlardan hangilerinin gerekli olduğu ayrı bir tabloda gösterilmiştir. Ayrıca bu katmanların nitelik tablolarının hangi formatta hazırlanacağı her bir katman çeşidi için detaylandırılmıştır. DSİ [3] de ara rapor ve ihtiyaç duyulması halinde nihai taşkın tehlike raporunun çalışma çıktıları ile birlikte sunulması gerektiği belirtilmektedir. Ara rapor; hidrolojik, topografik, jeolojik ve çevresel şartları, modelleme hususlarını ve diğer faktörleri dikkate alarak taşkın riski konusunda yapacağı çalışmalar ile kullanılacak metodoloji ve modelleri içeren çalışmalardan oluşmaktadır. Nihai taşkın tehlike raporu ise hava fotoğrafı veya uydu görüntüsü, münhaniler, sayısal yükseklik modelleri, akışı engelleyici yapılar, bu veriler ile hazırlanan modelleme sonuçları, ve Hidroloji Raporu ndan oluşmaktadır. DSİ, nihai taşkın tehlike haritalarının üretilmesinde 1:1000 ölçekli sayısal haritalar kullanılmasını önermektedir. DSİ, nihai taşkın tehlike raporunda belirlenen tekerrür debilerine karşılık gelen risk alanlarını hız, derinlik ve yayılım alanı olarak CBS ortamında ilgili zaman için ayrı birer katman olarak raster haritalar üzerinde yeterli çözünürlükte ve animasyon şeklinde sunulmasını istemektedir. Türkiye de henüz taşkın çalışmalarının çıktılarının saklanıp sunulduğu bir veri tabanı mevcut olmadığı için, yapılan taşkın çalışmalarının çıktılarının teslimatında uyulması gereken içerik ve format standartları oluşmamıştır. Bu konuda kapsamlı bir çalışma yapılması ve hazırlanacak olan Rehber ve Genel Şartnamede de bu standartların yer alması önem arz etmektedir. 6. KALİTE TEMİNATI/KALİTE KONTROLÜ Olası taşkın tehlikelerine karşı alınacak önlemleri planlarken, ve bazı ülkelerde taşkın sigorta oranlarını hesaplarken, kullanılan taşkın tehlike haritalarının oluşturulmasında mümkün olan en yüksek kalite standartlarının takip edilmesi gerekir. Bir taşkın çalışması kapsamında; kullanılan verilerin toplanması ve işlenmesi, mühendislik hesaplarının yapılması, sayısal modellerin oluşturulması ve sonuçlarının değerlendirilmesi, model sonuçları ve haritalandırma yöntemleri kullanılarak taşkın tehlike haritalarının oluşturulması detaylı ve kapsamlı bir süreçtir. Taşkın haritalarının hassasiyeti ve doğruluğu ancak bu sürecin her aşamasının mümkün olduğunca hassas ve hatasız gerçekleştirilmesi ile mümkündür. Dolayısı ile sürecin bütün kritik aşamalarında değerlendirme ve kalite kontrolü yapılmalıdır. Kalite Teminatı/Kontrolü (KTK) anlamında FEMA çok aşamalı tedbirler önermektedir. Taşkın tehlike haritalandırma çalışmasının her aşaması için belirlenmiş içerik ve format standartları da [4] bu tedbirlerden sayılabilir. Bunun yanında FEMA taşkın çalışmasında yapılan bütün mühendislik hesapları ve sayısal (hidrolojik/hidrolik) modellerinin yetkili bir mühendis tarafından dahili bir KTK sürecinden geçirilmesini talep etmektedir. Dahili incelemeye ek olarak, hesapların ve modellerin yetkili bağımsız bir harici değerlendirici tarafından değerlendirilmesini ve değerlendirme bulgularının çalışma raporuna eklenmesini şart koşmaktadır. FEMA, harici değerlendirme sürecinde hangi aşamalarda ve yöntemlerle hesaplamaların ve modellerin değerlendirileceğini detaylı ve kapsamlı bir şekilde FEMA [4] dokümanında belirtmiştir. Bağımsız değerlendirici değerlendirme sonuçlarını varsa tavsiyelerle birlikte taşkın çalışmasını yürüten haritalandırma partnerine bir bilgi notu eşliğinde iletmelidir. Benzer bir KTK süreci DFIRM veri tabanı için FEMA [4] dokümanında detaylandırılmıştır. Tüm bu kalite kontrol tedbirleri ve değerlendirme süreçlerine ek olarak FEMA, hazırlanan bir taşkın tehlike haritasını resmiyet kazanmadan önce 90 günlük bir görüş ve itiraz süreci için Ön Taşkın Tehlike Haritası başlığı ile yayınlamaktadır. Bu süreç içerisinde yapılan itiraz başvuruları değerlendirilmekte, eğer süreç içinde bir itiraz olmaz ise taşkın çalışması ve taşkın tehlike haritası resmiyet kazanmakta ve Nihai Taşkın Tehlike Haritası olarak yürürlüğe girmektedir. DSİ [3] de kalite teminatı ve kalite kontrolü için detaylandırılmış bir tedbirler önerisi bulunmamaktadır. Kalite teminatı ve kalite kontrolü ile ilgili yöntem ve standartları detaylandıran bir tedbirler listesi hazırlanacak olan Rehber ve Genel Şartnamede yer almalıdır. 7. SONUÇ VE DEĞERLENDİRMELER Beş ülkeden bir çok kaynak dokümanın incelenmesi ile oluşmuş bu değerlendirme raporu göstermektedir ki, çoğu gelişmiş ülkede de henüz tüm ülke genelinde kullanılan ve yasal olarak bağlayıcı nitelikte bir taşkın tehlike haritalandırma yönerge ve şartnamesi mevcut değildir. Benzer şekilde Türkiye de de taşkın tehlike haritalandırma çalışmaları için esas alınacak genel, detaylı ve kapsamlı bir yönergenin eksikliği fark edilmektedir. Bir çok gelişmiş ülke son on yılda taşkınların insan sağlığını, sosyal yaşamı ve ekonomiyi artarak olumsuz etkilemesinin de etkisi ile, taşkın haritalandırma çalışmalarının standardizasyonu ve yönerge dokümanların hazırlanması çalışmalarına hız vermiştir. Bu amaçla, Amerika Birleşik Devletlerinin 1968 yılında başlattığı Ulusal Taşkın Sigortası Programı kapsamında, ancak 2002 yılında şuan hala güncel versiyonları ile yürürlükte olan, modern bir taşkın tehlike haritalandırma rehber ve şartnamesi 9

hazırlanmıştır. FEMA tarafından hazırlanmış olan bu rehber ve şartnamenin incelenen diğer rehber ve şartnamelere kıyasla çok daha kapsamlı ve detaylı olduğu göze çarpmaktadır. Taşkın modelleme ve haritalandırma çalışmalarında kullanılan mühendislik analizleri ve haritalandırma metotlarındaki ilerlemelere paralel olarak sıkça güncellenen bu dokümanın Türkiye için hazırlanacak bir taşkın tehlike haritalandırma rehber ve genel şartname dokümanı için de temel referans olabileceği düşünülmektedir. Türkiye de kullanılan özel şartnamelerde özellikle taşkın hidrolojik ve hidrolik modelleme ile ilgili standartların ana hatları ile uluslararası standartlarla büyük ölçüde uyumlu olduğu gözlemlenmiştir. Fakat taşkın çalışma raporunun, taşkın haritalarının, ve diğer çalışma çıktıların içerik ve format standartları, kalite kontrolü, konusunda daha kapsamlı ve detaylı yönlendirmelere ihtiyaç olduğu görülmektedir. Bu anlamda FEMA örneği de göz önünde bulundurularak, Türkiye de yürütülecek taşkın çalışmalarında esas olacak kapsamlı ve detaylı bir rehber ve genel şartnameye ihtiyaç olduğu değerlendirilmiştir. TEŞEKKÜR Bu çalışma TÜBİTAK Ulusal Genç Araştırmacı Kariyer Geliştirme Programı 111Y281 Nolu Proje kapsamında gerçekleştirilmiştir. Çalışmada yer alan bulgu ve ifadeler TÜBİTAK ın görüşlerini yansıtmaz. KAYNAKLAR [1] Gökçe O., Özden Ş., Demir A., Türkiye de Afetlerin Mekânsal ve İstatistiksel Dağılımı, Afet Bilgileri Envanteri, TC. Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Afet İşleri Genel Müdürlüğü Afet Etüt ve Hasar Tespit Dairesi Başkanlığı, Ankara, 2008. [2] Haltaş, İ., Taşkın Tehlike Modelleme ve Haritalandırma Yönerge ve Standartları İnceleme Değerlendirme Raporu, Gaziantep, Kasım 2012. [3] DSİ, Taşkın Tehlike Haritalama Mühendislik Hizmetleri Özel Teknik Şartnamesi, Taşkın Etüdü ve Planlaması Şube Müdürlüğü, Ankara, 2011. [4] FEMA, Guidelines and Specifications for Flood Hazard Mapping Partners, Nisan 2003. [5] EXCIMAP, Handbook on good practices for flood mapping in Europe, Endorsed by EU Water Directors, Kasım 2007. [6] EC, DIRECTIVE 2007/60/EC OF THE EUROPEAN PARLIAMENT AND OF THE COUNCIL on the assessment and management of flood risks, Ekim 2007. [7] LAWA, Flood hazard map guidelines of the German Working Group of the Federal States on Water Issues, Mart 2006. [8] Australian National Flood Risk Information Program, National Guidelines for the National Flood Risk Information Program: Part 1 Policy Framework for The National Flood Risk Information Program, Mayıs 2012. [9] SCARM Report 73 - Floodplain Management in Australia - Best Practice Principles and Guidelines, 2000. [10] Fraser Basin Council, Floodplain Mapping Guidelines and Specifications, Mart 2004. [11] ESRI, ESRI Shapefile Technical Description, An ESRI White Paper, 1998. 10