TOKAT İLİNDE TARIM VE KÖYİŞLERİ BAKANLIĞI NIN UYGULATTIĞI HAYVANCILIK PROJELERİNİN KOOPERATİF ÖRGÜTLENMESİ VE ORTAKLARINA ETKİLERİ İlker ŞANLI Y. Lisans Tezi Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Prof. Dr. A. Zafer GÜRLER 2010 Her hakkı saklıdır
T.C. GAZĠOSMANPAġA ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ TARIM EKONOMĠSĠ ANABĠLĠM DALI Y. LĠSANS TEZĠ TOKAT ĠLĠNDE TARIM VE KÖYĠġLERĠ BAKANLIĞI NIN UYGULATTIĞI HAYVANCILIK PROJELERĠNĠN KOOPERATĠF ÖRGÜTLENMESĠ VE ORTAKLARINA ETKĠLERĠ Ġlker ġanli TOKAT 2010 Her hakkı saklıdır
ÖZET Yüksek Lisans Tezi Tokat Ġlinde Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı nın Uygulattığı Hayvancılık Projelerinin Kooperatif Örgütlenmesi ve Kooperatif Ortaklarına Etkileri Ġlker ġanli GaziosmanpaĢa Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı DanıĢman: Prof. Dr. A.Zafer GÜRLER Bu araģtırma; Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı nca uygulattırılan Hayvancılık Projelerini kapsar. ÇalıĢmada, bu projelerin 2005 yılı uygulama öncesi ve 2009 yılı uygulama sonrası karģılaģtırması yapılmıģtır. ÇalıĢmada, söz konusu projelerin kooperatif örgütlenmesi ve ortakları üzerindeki etkinliğinin ortaya konulması amaçlanmıģtır. AraĢtırma verileri Tokat yöresinde proje uygulayan kooperatifler içerisinden 4 kooperatif ve 135 ortakla yapılan anketlerden sağlanmıģtır. ÇalıĢma sonunda elde edilen bulgular istatistikî yöntemlerle analiz edilmiģtir. Anket çalıģmaları sonucunda, uygulanan Damızlık Sığır YetiĢtiriciliği ve Süt Sığırcılığı Projelerinin kooperatif örgütlenmesini olumlu etkilediği, özellikle kültür ırkı hayvan sayısının artmasında önemli etkileri olduğu gözlenmiģtir. Süt üretiminin arttığı görülmüģtür. Ayrıca yem bitkileri ve slaj üretiminin projelerin baģarı dereceleri ile bağlantılı olarak arttığı gözlenmiģtir. Uygulanan sığırcılık projeleri ile ortakların önemli oranda gelir artıģı olmuģtur. Uygulanan Koyunculuk Projesinin hayvan barınaklarının geliģtirilmesi ve kapasite artıģı dıģında kooperatif örgütlenmesi ve kooperatif ortaklarına önemli bir etkisi gözlenmemiģtir. Projelerin hayvan barınakların geliģtirilmesinde % 100, barınak kapasitesi artmasında %50 oranında etkisi tespit edilmiģtir. Proje sonucunda kooperatiflerin ürün pazarlamasında pazarlamaya aracılık yaparak %48,15 oranında etkili olduğu anlaģılmıģtır. Projeler ortakların bilgi ve tekniklerden yararlanmasını %65,19, ortakların sosyal iliģki ve dayanıģmalarını % 60 oranında olumlu etkilemiģtir. Ortakların uygulanan hayvancılık projelerini yeterli görme oranı % 31,11 olarak tespit edilmiģtir. ÇalıĢma sonucunda çözüm ve öneriler ortaya konulmuģtur. Anahtar Kelimeler: Kooperatif, Proje, Örgütlenme, Ortak 2010, 64 sayfa i
ABSTRACT Master Thesis Impacts of Animal Husbandry Projects Launched by (MARA) Ministry of Agriculture and Rural Affairs on Organization of Cooperatives and Its Stakeholders Ġlker ġanli GaziosmanpaĢa University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Agriculture Economics Supervisor: Prof. Dr. A.Zafer GÜRLER The study covers the animal husbandry projects launched by MARA. The comparison of ex-ante and ex-post implications for 2005 and 2009 respectively has been made for the analyzed projects. During study; it is aimed to bring out impact of the projects on cooperatives and its Stakeholders. The study has been completed with dates obtained from the survey done with 135 stakeholders and 4 cooperatives among these, which implied the projects at Tokat region. The finding has been obtained at the end of the study, has been analyzed through statistical methods. The survey shows that accomplished dairy and breeding animal husbandry projects have a impact on cooperatives and increase number of animals. On the other hand, milk production has increased as well. Meanwhile, it is seen that the production of silage and forage crops has increased in parallel with the accomplished projects. The stakeholders have raised their incomes through the accomplished animal husbandry projects. Ovine projects have not impact an cooperatives and its stakeholders except for increasing capacity and development of a rate of %50 and development of stable at a rate of %100 has been detected. At the end of the projects, affect of cooperatives on marketing %48, 15 has been seen through their commissioner role at a rate. The projects have positive impacts for the stake holders to benefit from knowledge and techniques at a rate of % 65, 19 and communication and helping each others at a rate of %60. The sufficiency of the accomplished projects at the stakeholder eyes has remained at a rate of %31, 11. The suggestions and solutions are brought out by the study. Keywords: Cooperative, Project, Organization, Holders 2010, 64 pages ii
ÖNSÖZ AraĢtırma konusu ve deneme alanının belirlenmesinden, tezin tamamlanmasına kadar geçen sürede, bilgi ve tecrübeleriyle her zaman yardımlarını gördüğüm sayın hocam Prof. Dr. A.Zafer GÜRLER e ve Tarım Ekonomisi Bölümü ndeki hocalarıma en içten teģekkür ve saygılarımı sunarım. ÇalıĢmanın yürütülmesi ve elde edilen verilerin döküm ve çizelgelerin hazırlanmasında katkı sağlayan arkadaģım Harita Mühendisi Ahmet SARIKAYA ya, ankete katılım sağlayan kooperatif ortaklarına, çalıģmalarda yardım ve bilgilerini esirgemeyen Tokat Tarım Ġl Müdürlüğü nde çalıģan mesai arkadaģlarıma ve ayrıca her zaman yanımda olan sevgili eģime teģekkür ederim. Ġlker ġanli Agustos - 2010 iii
İÇİNDEKİLER ÖZET. ABSTRACT... ÖNSÖZ.. SİMGE VE KISALTMALAR DİZİNİ... ŞEKİLLER DİZİNİ...... ÇİZELGELER DİZİNİ.... Sayfa i ii iii vi vii viii 1. GİRİŞ. 1 2. KAYNAK ÖZETLERİ... 5 3. MATERYAL ve YÖNTEM. 7 3.1. AraĢtırma Materyali. 7 3.2. Yöntem. 7 3.2.1. Örnekleme AĢamasında Uygulanan Yöntemler... 7 3.2.3. Örneğe Giren Ortaklarla Anket AĢamasında Uygulanan Yöntem 8 3.2.4. Analiz AĢamasında Uygulanan Yöntem 9 4. KAVRAMSAL ÇERÇEVE... 10 4.1. Dünyada Tarımsal.. 10 4.2. Türkiye de Tarımsal... 13 4.2.1. Türkiye de Tarımsal Kooperatifçiliğin GeliĢimi.... 13 4.2.2. Türkiye de Tarımsal Kooperatifçiliğin Bugünü... 14 4.2.3. Türkiye de Tarımsal Kooperatif Üst Örgütlenmeleri 17 4.3. Tokat Ġlinde Tarımsal. 19 4.4. AraĢtırma Bölgesi Hakkında Genel Bilgiler. 24 4.5. AraĢtırılan Birimler Hakkında Genel Bilgiler.. 25 4.5.1. S.S.Dereköy Tarımsal Kalkınma Kooperatifi 25 4.5.2. S.S.Çaylı Tarımsal Kalkınma Kooperatifi. 25 4.5.3. S.S.Ormandibi Tarımsal Kalkınma Kooperatifi 26 4.5.4. S.S.Yukarıgüçlü Tarımsal Kalkınma Kooperatifi. 26 5. BULGULAR ve TARTIŞMA... 28 5.1. AraĢtırma Kapsamına Alınan Kooperatif Ortaklarının Sosyo-Ekonomik Yapısı 5.2. AraĢtırma Kapsamına Alınan Kooperatif Ortaklarının Kitle iletiģim Araçlarını Kullanımı.... 5.3. AraĢtırma Kapsamına Alınan Kooperatif Ortaklarının Örgütlenme Bilinç Düzeyi... 5.3.1. AraĢtırma Kapsamına Alınan Kooperatif Ortaklarının Diğer Çiftçi Örgütlerine katılımı..... 5.3.2. AraĢtırma Kapsamına Alınan Kooperatif Ortakların Kooperatifçiliğe BakıĢı.... 28 30 34 34 34
5.3.3. AraĢtırma Kapsamına Alınan Kooperatif Ortakların Kooperatife Ġlgi Durumu.. 36 5.3.4. AraĢtırma Kapsamına Alınan Kooperatif Ortakların Kooperatifçilikten Memnuniyet Durumları. 38 5.3.5. AraĢtırma Kapsamına Alınan Kooperatif Ortaklarının Kooperatifçilik Denetlemesi Hakkında GörüĢler... 39 5.3.6. AraĢtırma Kapsamına Alınan Kooperatif Ortaklarının Kooperatifçiliğin BaĢarısında Önemli Gördüğü Konular.. 39 5.4. Kooperatif Projesinin Faydalılık Düzeyi.. 40 5.4.1. AraĢtırma Kapsamına Alınan Kooperatif Ortaklarının Kooperatif.. Projesine Dahil Olma Nedenleri..... 40 5.4.2. Kooperatif Projesinin Yöreye Etkileri... 41 5.4.2. Kooperatif Projesinin Ortaklara Etkileri 43 6. SONUÇ ve ÖNERİLER 48 KAYNAKLAR... 53 EKLER... EK 1... EK 2. 55 56 62 ÖZGEÇMİŞ... 64 v
SİMGE VE KISALTMALAR DİZİNİ Simgeler Açıklama Kısaltmalar Açıklamalar COCEGA COPA DPT SYDV TKB TKK TÜĠK Avrupa Birliği Genel Komitesi Avrupa Topluluğu Tarı Üretici Komitesi Devlet Planlama TeĢkilatı Sosyal YardımlaĢma ve DayanıĢma Vakfı Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Türkiye Ġstatistik Kurumu vi
ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil Sayfa ġekil 4.1. COPA/COGECA TeĢkilatlanma ġeması... 12 vii
ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge Sayfa Çizelge 4.1. Avrupa Birliği nde tarım kooperatifleri... 11 Çizelge 4.2. Türkiye de tarımsal kooperatifler ve ortak dayıları. 15 Çizelge 4.3. Türkiye de tarımsal kooperatiflerinin pazar payları 17 Çizelge 4.4. Türkiye de Tarım SatıĢ inin pazar payları. 17 Çizelge 4.5. Türkiye de Tarımsal Kalkınma, Sulama ve Su Ürünleri inin üst örgütlenmesi... 18 Çizelge 4.6. Tokat Ġlinde faal tarımsal kooperatif ve ortak sayıları. 19 Çizelge 4.7. Tokat Ġlinde Tarımsal Kalkınma inin faaliyet konuları.. 20 Çizelge 4.8. Tokat ilinde Sulama inin faaliyet konuları. 22 Çizelge 4.9. Tokat ilinin nüfus dağılımı.. 24 Çizelge 5.1. Ortakların yaģ grupları ve oranları... 28 Çizelge 5.2. Ortakların öğrenim durumları ve oranları 29 Çizelge 5.3. Ortakların gelir durumları ve oranları.. 29 Çizelge 5.4. Ortakların ortalama gelirlerinin kaynakları ve oranları... 30 Çizelge 5.5. Bilgisayarı olan ortaklar ve oranları 30 Çizelge 5.6. Ġnterneti olan ortaklar ve oranları 30 Çizelge 5.7. Ortakların televizyon izleme durum ve oranları.. 31 Çizelge 5.8. Ortakların televizyonda izledikleri programlar ve oranları... 31 Çizelge 5.9. Ortakların gazete okuma sıklığı ve oranları... 32 Çizelge 5.10. Ortakların gazetede okuduğu konu ve oranları. 32 Çizelge 5.11. Ortakların tarımla ilgili dergi broģür okuma sıklığı ve oranları 32 Çizelge 5.12. Ortakların tarımsal yenilikleri öğrendikleri kaynaklar ve oranları. 33 Çizelge 5.13. Ortakların tarımsal kuruluģlara uğrama sıklığı ve oranları... 33 Çizelge 5.14. Ortakların ortak/üye oldukları çiftçi örgütleri ve oranları. 34 Çizelge 5.15. Ortakların kooperatif tanımları ve oranları 35 Çizelge 5.16. Ortakların kooperatife ortak olma nedenleri ve oranları... 36 Çizelge 5.17. Ortakların kooperatif anasözleģmesini okuma oranları. 36 Çizelge 5.18. Ortakların kooperatif anasözleģmesini okuma zamanları ve oranları... 37 Çizelge 5.19. Ortakların kooperatif genel kurullarına katılma durum ve oranları.. 37 Çizelge 5.20. Ortakların kooperatif faaliyetlerinden haberdar olma Ģekli ve oranları.. 37 Çizelge 5.21. Ortakların kooperatif ortağı olmaktan memnuniyet durumu ve oranları.. 38
Çizelge 5.22. Ortakların kooperatif ortağı olmaktan memnun olmayanlarının neden ve oranları 38 Çizelge 5.23. Ortakların kooperatifin denetimi konusundaki görüģ ve oranları.. 39 Çizelge 5.24. Ortakların kooperatifçiliğin baģarısında Önemli gördüğü konular ve oranları.. 40 Çizelge 5.25. Ortakların hayvancılık projesine dahil olma neden ve oranları. 41 Çizelge 5.26. Ortakların hayvancılık projesinin yöre ekonomisine etkisi hakkındaki görüģ ve oranları.. 41 Çizelge 5.27. Ortakların hayvancılık projesinin yörenin sosyal geliģimine etkisi hakkındaki görüģ ve oranları 42 Çizelge 5.28. Ortakların hayvancılık projesinin yörede dayanıģmaya etkisi hakkında görüģ ve oranları..... 42 Çizelge 5.29. Ortakların hayvancılık projesinin yöre hayvancılığına etkisi hakkında görüģ ve oranları. 43 Çizelge 5.30. Ortakların hayvancılık projesinin yörenin yem bitkisi üretimine etkisi hakkında görüģ ve oranları... 43 Çizelge 5.31. Ortakların hayvancılık projesinin barınakların geliģimine etkisi hakkında görüģ ve oranları. 45 Çizelge 5.32. Ortakların hayvancılık projesinin ürün pazarlamasına etkisi hakkında görüģ ve oranları.... 45 Çizelge 5.33. Hayvancılık projesinin ortağın bilgi ve tekniklerden yararlanmasına etkisi hakkında görüģ ve oranları. 46 Çizelge 5.34. Hayvancılık projesinin ortağın sosyal iliģki ve dayanıģmasına etkisi hakkında görüģ ve oranları.. 46 Çizelge 5.35. Hayvancılık projesinin ortaklarca yeterli görülme oranları... 46 Çizelge 5.36. Projeleri yeterli görmeyen ortakların önerileri ve oranları 47 Ek Çizelge 1. Proje öncesi ve sonrası ortakların ortalama gelir ve değiģim oranları... 62 Ek Çizelge 2. Proje öncesi ve sonrası ortakların yem bitkisi ekiliģ-üretim miktarları ve değiģim oranları 62 Ek Çizelge 3. Proje öncesi ve sonrası ortakların hayvan sayıları ve değiģim oranları... 62 Ek Çizelge 4. Proje öncesi ve sonrası ortakların süt üretimi ve değiģim oranları... 63 Ek Çizelge 5. Proje öncesi ve sonrası ortakların barınak kapasitesi ve değiģim oranları... 63 viii
1 1. GĠRĠġ Türkiye de kooperatiflerin ilgili kanunlarda tanımı Ģu Ģekildedir: Tüzel kiģiliğe haiz olmak üzere, ortaklarının belirli ekonomik menfaatlerini ve özellikle meslek ve geçimlerine ait ihtiyaçlarını karģılıklı yardım, dayanıģma ve kefalet sureti ile sağlayıp korumak amacı ile gerçek ve kamu tüzel kiģilikleri ile özel idareler, belediyeler, köyler, cemiyetler ve devlet tarafından kurulan değiģir ortak ve değiģir sermayeli teģekküllere kooperatif denir (Anonim, 1969). Kooperatif kuruluģlarının unvanlarında kamu kurum ve kuruluģlarının isimlerine yer verilmez (Anonim, 1988). Fakat KuruluĢ iģlemleri ve denetimleri ilgili bakanlıklarca yapılır. Öte yandan, literatürlerde; Kooperatif, bir çok yazar ya da kuruluģ tarafından farklı Ģekillerde tanımlanmaktadır. Ekonomik ve sosyal açıdan kooperatif tanımlarındaki ortak noktalardan hareketle kooperatif giriģim özetle; ortak ihtiyaçlarını karģılamak amacıyla gönüllü olarak bir araya gelen bireylerin sahip olduğu ve demokratik olarak kontrol ettiği bağımsız ve özerkliğe sahip ekonomik bir örgüt olarak tanımlanabilir (Sayılı, 2008). Tanım gereği kooperatifler özerk kurumlar olması gerekir. Yukarıda verilen Kanunlardaki tanımlardan da anlaģılacağı üzere Türkiye de yarı resmi bir kuruluģ modeli göstermektedir. kiģisel yardım, kiģisel sorumluluk, demokrasi, eģitlik ve dayanıģmaya dayalı değerlere sahiptir. Kurucularının geleneğine göre, kooperatif üyeleri dürüstlük, açıklık, sosyal sorumluluk ve diğerlerini önemseme gibi etik değerlere sahiptir (Ġnan, 2004). Merkezi kontrollü otorite savunucuları açısından bakıldığında; Çiftçi örgütleri küçük meta üretimi özelliğinden kurtulamayan ve üretim faktörlerinin tümüne yakınının kendilerinin olan ve kendilerine ait bu üretim faktörlerini piyasaya sunulacak ürüne dönüģtüren küçük birimlerdir. Bu nedenle çiftçi örgütleri, pre-kapitalist özelliğini kaybetmemiģ küçük teģebbüslerin ellerindeki sınırlı miktardaki üretim faktörlerinin gelirinin ürettikleri mal ve hizmet aracılığı ile yükseltmeğe veya mevcut durumlarını korumaya çalıģanların birlikleri iken, sermaye Ģirketleri ellerindeki üretim
2 faktörlerinden emek dıģındaki süjenin gelirlerini en yükseğe çıkarmaya çalıģan ticari birleģmelerdir. Bu nedenle genelde tarımın, özelde süt sığırcılığının sorunlarının çözümünde en etkili silah çiftçinin örgütlenmesidir (Çıkın, 2005). Ortak ekonomik amaçlara ulaģabilmek için demokratik yönetim ve denetimin egemen olduğu bir örgüt oluģturup, gönüllü olarak bir araya gelen kiģiler topluluğu olarak tanımlanabilen kooperatif, belirli bir iģbirliği grubunun ortak giriģimi ile yaģama geçirilir. Kooperatif, dayanıģmacı yanıyla bir sosyal grup, ekonomik iģletmesiyle bir giriģim özelliği taģır (Çıkın, 2007a). Kooperatif olgusuna küresel olarak bakıldığında, kooperatifler birçok ülkede önemli baģarı düzeylerine ulaģmıģlardır: Japonya: kırsal kesimin kalkındırılmasında kooperatifler büyük rol oynamıģlardır; Amerika BirleĢik Devletleri nde: kırsal kesimin aydınlanmasında ve elektrik enerjisi temininde büyük baģarılar göstermiģlerdir; Romanya da kooperatifler ülkenin en iyi gezi ve dinlence örgütünü kurup çalıģtırmaktadırlar; Hindistan da Ģeker üretiminin yaklaģık yarısını kooperatifler gerçekleģtirmekte, 57 bin süt kooperatiflerinde 6 milyon çiftçiyi örgütleyerek dünyanın en büyük sütçülük organizasyonunu oluģturmuģlardır; Ġzlanda da son derecede geliģmiģ bir kooperatifçilik sistemi bulunduğundan Kooperatif Ada olarak adlandırılmaktadır; Fransız tarım kooperatifleri yeryüzündeki ikinci en büyük kredi ve bankacılık sistemini gerçekleģtirmiģlerdir, ayrıca son yıllarda 4,5 milyona yaklaģan öğrencisiyle 50 353 kooperatif okulla Fransız ve dünya eğitimi için seçkin bir örnek oluģturmaktadırlar; Ġspanya nın Bask Bölgesinde Mondragon kooperatifleri ülkenin en büyük buzdolabı ve elektrikli ev gereçleri üreten kuruluģudur; Polonya da kentsel kesimde yapılan yeni konutlarda kooperatiflerin payı yüzde 75 civarındadır; Ġsveç te büyük bir petrol rafinerisine sahip olan OK Kooperatif sistemi akaryakıt pazarını yüzde 20 sini denetleyebilmektedir; Türkiye de fındık, incir, kuru üzüm piyasalarının büyük çoğunluğu kooperatiflerin denetimindedir, ayrıca Huğlu, Üzümlü gibi kooperatiflerde av tüfekleri sanayi baģarıyla uygulanmaktadır. Örnekleri çoğaltmak mümkündür (Çıkın, 2007b). Ekonomi politikasının kapsamına, birtakım ekonomik ve sosyal sonuçlara ulaģmak amacıyla, ekonominin iģleyiģine belirli organlar vasıtasıyla yapılan müdahaleler söz
3 konusudur (Gürler, 1993). Bu kapsamda Türkiye de tarım kesimine yönelik uygulanan ekonomik politikalarda kooperatifçilikle ilgili politikalar ve bu kapsamda verilen destekleme ve krediler önemli bir yer tutmaktadır. Bu bakıģ açısından yaklaģıldığında Türkiye de Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı nca Ortakların sosyo-ekonomik faaliyetlerini düzenlemek, çiftçi iģletmelerini kazançlı ve verimli hale getirmek, pazarlamayı düzenlemek, tesisler kurmak ve yönetmek, üretim ve tüketim ihtiyaçlarını karģılamak, doğal kaynakların geliģtirilmesi, köyde sanayinin kurulmasını sağlayan çalıģmalara katılmak, kırsal kesimde ekonomik hareketlerin olumlu yönde geliģmesine yardımcı olmak, yaģama düzeyinin yükselmesini sağlayan her türlü çalıģmalara katılmak ve finansman ihtiyacını karģılamak gayesi ile kurulan kooperatiflere çeģitli konularda proje uygulattırılmaktadır (Anonim, 2002). Üretici/çiftçilerin örgütlenme ihtiyacını karģılamak üzere çiftçilerin müracaatı üzerine daha ziyade kooperatif Ģeklindeki örgütlenme modeli üzerinde çalıģmalar yapılmaktadır. 1163 Sayılı Kanuna göre kırsal alanda kurulan tarımsal kooperatiflere destekleme hizmetleri 1967 yılından beri uygulanmaktadır (Anonim,2005). TKB baģlangıçta amacını Bu Yönetmelik, tarımsal amaçlı kooperatiflerin kalkınma planları ilkelerine ve politikalarına uygun olarak, tarımsal üretimi ve istihdamı artırıcı, tarımsal ürünleri pazarlayıcı ve değerlendirici, ortaklarına uygun Ģartlarla girdi sağlayıcı, ortakların tarımsal üretim faaliyetlerini artırıcı yatırım projelerini ayni veya nakdi kredilerle destekleyip kooperatif faaliyetlerini yönlendirmek Ģeklinde belirtmektedir ( Anonim, 1990; Anonim, 2001). Tokat Ġlinde 1163 Sayılı Kanununa göre kurulmuģ ve faaliyet gösteren 40 adet Tarımsal Kalkınma, 29 adet Sulama, 2 Su ürünleri ve 1 Pancar Ekicileri olmak üzere 72 adet Tarımsal amaçlı kooperatif mevcuttur (Anonim, 2010b). Ayrıca Tokat ta Hayvancılık i Bölge Birliği KurulmuĢtur. Tokat ilinde son 10 yılda (1998-2007) 20 Kooperatife TKB nca devlet destekli proje uygulattırılmıģtır. Bu projelerin tamamı hayvancılık projeleridir (Anonim, 2008a). Proje uygulayan kooperatifler ağırlıklı olarak Tarımsal Kalkınma idir; bazı yıllarda anasözleģme değiģiklikleri yapılarak bir kısım sulama kooperatiflerince de hayvancılık projeleri uygulanmıģtır. Uygulanan projelerin büyük çoğunluğu süt sığırcılığı ya da damızlık süt
4 sığırcılığı üzerinedir. Sığırcılık projesi uygulayan 16 kooperatifin çalıģma bölgeleri bir ya da birden fazla yerleģim yeri olup toplam 21 köy ve kasabada bu projeler uygulanmıģtır. Koyunculuk projesi uygulayan 4 kooperatifin çalıģma bölgesi toplam 4 köy ya da kasabadır. Bu çalıģma, Tarımsal kesimin örgütlenmesinde önemli yer tutan kooperatifçiliğin teģviki yönünden Türkiye de destekleme politikalarında uzun soluklu olarak yer alan kooperatif yatırımlarının desteklenmesinde TKB nın desteklediği ve uygulattığı hayvancılık projelerinde meydana gelen problemler, çözüm yolları ve önerilerin tespit edilerek projelere daha çok iģlerlik kazandırmak ve yeni politikalar belirlenmesine ıģık tutmak yönünden önemlidir.
5 2. KAYNAK ÖZETLERĠ Yercan (1994), Türkiye de ve Dünya da girdi temini ve tarım ürünleri iģleme sanayindeki payları karģılaģtırmalı olarak anlatılmaktadır. ÇalıĢmanın sonunda kooperatiflerin geliģmesi için önerilerde bulunulmaktadır. Yercan (1995), ÇalıĢmada, genel hatları ile kooperatifçilik ve iģletme ekonomisi birlikte incelenmiģtir. in farklı Ģartlarda ekonomik davranıģları incelenmiģtir. Türkiye de örgütlenme politikalarının kooperatifler açısından iç açıcı olmadığı belirtilerek, kooperatifçilik konusunda çalıģan araģtırmacıların konuya eğilerek üretici bazında kamuoyu oluģturmaya yardımcı olmaları gerektiği vurgulanmaktadır. Yercan (1996), ÇalıĢmada Ġzmir yöresinde süt ve zeytin iģleme alanında faaliyet gösteren kooperatiflerin yapısı analiz edilmiģ, kooperatiflerde; ortaklara yönelik etkinlik, finansal etkinlik ve çalıģma etkinliği test edilmiģtir. Ayrıca ortak-kooperatif iliģkileri ortaya konulmuģtur. Kızılaslan (1997), Tokat Ġli Merkez Ġlçede yapılan bu araģtırmada, kooperatiflere ortak olan ve ortak olmayanlar istatistikî yöntemlerle, karģılaģtırmalı olarak incelenmiģtir. Kooperatifçilik yayım çalıģmaları ile ilgili politikalar saptanması ve bu konuda çalıģacak elemanların niteliklerinin iyi saptanması gerektiği vurgulanmıģtır. Yercan (1998), KooperatifleĢme ve kooperatif iģletmeciliği hakkında bilgiler verildikten sonra ortakların kooperatiflerden beklentileri yönetim sorunları incelenmiģtir. ÇalıĢma sonucunda kooperatifleģmede üst örgütlenmenin yetersizliği vurgulanmıģtır. Ġnan (2004), Dünya da ve Türkiye de kooperatifçilik, kooperatifçilik ilkeleri, kooperatif üst örgütleri, kooperatifçiliğin faydaları, Türkiye de kooperatiflerin kuruluģ ve iģlemleri ile Avrupa Birliği ülkelerindeki kooperatifler hakkında bilgiler verilmiģtir.
6 Yercan (2005), Avrupa ve Türkiye de in Pazar etkinlikleri incelenmiģtir. Kooperatifçiliğin sorun ve nedenleri belirtilerek Avrupa da çiftçilerin hükümetlerin kendi aleyhinde alacakları kararları değiģtirecek güçte etkinlikleri vurgulanmıģtır. Çıkın (2005), ÇalıĢmada örgütlenme kavramı, sosyal ekonomi ve örgütlenme ilkeleri üzerinde durulmuģ; Çiftçi örgütlenmelerinin kurumsal açıdan seçeneksiz bir kurum olduğu vurgulanmıģ, çiftçi örgütlerinin fonksiyonları ve çiftçilerin özellikleri sıralanmıģtır. GeliĢmiĢ ülkelerde tarım kesimindeki ekonomik geliģmeyi gıda talebinin ekonomik nitelik kazanması, uluslararası pazar organizasyonlarının iģleyiģlerine kooperatiflerin etkin bir Ģekilde katılması ve çiftçi anlayıģında örgütlenmeye/kooperatifleģmeye yönelik bir evrimleģmenin sağladığı ifade edilmiģtir. Çıkın (2007a), ÇalıĢmada rekabetçi piyasa içinde çiftçilerin alması gereken tavır ve bu tavrı ekonomiye ve topluma yansıtabilecek baģlıca örgüt tipleri tartıģılmıģtır. En önemli çiftçi örgütlenme tipinin kooperatif olduğu vurgulanmıģtır. Türkiye de çiftçi örgütleri potansiyelinin yüksek olduğu ifade edilmiģ; En önemli eksiklerden birinin bu örgütleri ve tarımı finansal açıdan destekleyici ve çiftçilerin sosyal güvencesi ile çiftçi mallarının güvenliğini sağlayacak örgütsel yapının eksikliği olduğu belirtilmiģtir. Çıkın (2007b), ÇalıĢmada ekonomilerde kooperatiflerin yeri, kooperatiflerin özellikleri, dünya ekonomisinde ve kooperatifçilikte yeni geliģmeler açıklanmıģ; 21. Yüzyıla girerken kooperatiflerin önemli sıkıntılar yaģayabilecekleri, ancak insanların üretim ve bölüģüm sorununun çözümünde kooperatiflerden büyük oranda yararlanabilecekleri ifade edilmiģtir. Sayılı (2008), Türkiye de ve Avrupa Birliğinde Tarımsal Örgütlenmeler belirtilmektedir. Türkiye de ve Avrupa Birliğinde kooperatifler hakkında bilgiler verilmekte, Türkiye inin sorunları anlatılmaktadır.
7 3. MATERYAL ve YÖNTEM 3.1. AraĢtırma Materyali AraĢtırma bölgesi olan Tokat Ġlinde kooperatif ortaklarının hiçbirinde düzenli olarak tutulmuģ iģletme kayıtları söz konusu değildir. Bu nedenle gerekli bilgiler, kooperatif ortaklarından anket yoluyla sağlanmıģtır. Anketler ile sağlanan verilerin yanında araģtırmanın yorumu ve yazımı aģamasında; Tokat Valiliği, Tokat Tarım Ġl Müdürlüğü, bölgedeki diğer tarımla ilgili kuruluģların kayıtlarından, Devlet Planlama TeĢkilatı nın (DPT) yıllık programlarından, Türkiye Ġstatistik Kurumu (TÜĠK) ve benzer kurumların raporlarının yanı sıra, web sayfalarından, konu ile ilgili daha önceden yapılmıģ araģtırma ve yayınlar ile çeģitli kurumların yayınlandığı kitap, dergi, istatistik ve raporlardan da ikincil veri olarak faydalanılmıģtır. 3.2.Yöntem 3.2.1. Örnekleme AĢamasında Uygulanan Yöntemler Örneğe giren kooperatiflerin seçiminde: Öncelikle 1998-2007 Yılları arasında Ortaklar Mülkiyetinde Damızlık Süt Sığırcılığı (50 Aile * 4 baģ (6 Kooperatif) ya da 50 Aile * 6 BaĢ(4 kooperatif)), Ortaklar Mülkiyetinde Süt Sığırcılığı (DeğiĢir ortaklı * 2 baģ (6 Kooperatif)) ve Ortaklar Mülkiyetinde Koyunculuk ( 50 Aile * 25-50 BaĢ+ 1-2 Koç (4 Kooperatif)) projesi uygulayan 20 kooperatifin Tarım Ġl Müdürlüğü kayıtlarından alınması ve Tarım Ġl Müdürlüğü Teknik elemanlarının yardımları araģtırmanın yürütüleceği popülasyonun belirlenmesinde fayda sağlamıģtır. Tokat Ġli ve Ġlçelerinde 1998-2007 yılları arasında yörede kooperatifleģmenin, ortakların ekonomik ve sosyal düzeylerinin ve hayvancılığın geliģmesi amacı ile hayvancılık projesi uygulayan 20 kooperatifi temsil edebilecek (uyguladıkları hayvancılık proje türü, yılı, proje öncesi ve sonrası durumlarının kooperatif ortaklarınca değerlendirilebilirliği zaman süresi içerisinde olmaları göz önünde bulundurularak) gayeli örnekleme yöntemi ile belirlenen ve toplam kooperatif sayısının %20 sini oluģturan 4 kooperatifteki (Pazar Ġlçesi Dereköy Kasabasında Faaliyet gösteren S.S. Dereköy TKK (50 Aile* 6 BaĢ
8 Damızlık Süt Sığırcılığı ), Turhal Ġlçesi Çaylı Kasabasında Faaliyet gösteren S.S. Çaylı TKK (50 Aile* 4 BaĢ Damızlık Süt Sığırcılığı), Almus Ġlçesi Ormandibi Kasabasında faaliyet gösteren S.S Ormandibi TKK (84 Aile* 2 BaĢ Süt Sığırcılığı ) ve Artova Ġlçesi Yukarıgüçlü köyünde faaliyet gösteren S.S. Yukarıgüçlü TKK (50 Aile* 25 BaĢ+ 1Koç Koyunculuk) ) hayvancılık projesi uygulayan 234 adet kooperatif ortağı araģtırmanın popülasyonunu oluģturmuģtur. Anket çalıģması yapılacak kooperatifler proje öncesi ve sonrası durumun ortaklarca belirlenebilir olması gayesi ile proje uygulama faaliyeti 2005 yılında baģlayan kooperatiflerden belirlenmiģtir. Anketler bizzat araģtırıcı tarafından yapılmıģ olup, Proje öncesi olarak alınan veriler 2005 yılı, proje sonrası veriler ise 2009 yılı verilerini içermektedir. Örneğe giren ortakların seçiminde: Örneğe giren kooperatiflerde hayvancılık projesi uygulayan ortaklardan kaç tanesine anket uygulanacağı ve bu ortakların hangileri olacağı belirlenmiģtir. ÇalıĢma sonucunda popülasyonun daha iyi temsil edilmesi, aynı projedeki ortaklara eģit sayıda hayvan verilmiģ olması, vefat eden ya da farklı nedenlerle ulaģılamayan veya ankete katılmak istemeyen ortaklar olabileceği ön görüleri ile tam sayım yöntemi belirlenmiģtir. Bu nedenle 50+50+84+50= 234 ortak için anket çalıģması planlanmıģ ve çalıģma sonunda 29+31+29+46 = 135 ortakla anket çalıģması yapılabilmiģtir. 3.2.2. Örneğe Giren Ortaklarla Anket AĢamasında Uygulanan Yöntem Tarım iģletmeciliği alanında araģtırma yapılırken materyalin toplanması aģamasında uygulana bilecek çeģitli yöntemler mevcuttur. Bunlar; muhasebe kayıtlarından yararlanma, direkt mülakat yöntemi ve posta sörveyi olarak özetlenebilir (Çiçek ve Erkan, 1996). Bu araģtırmada anketler üreticilerle yüz yüze görüģülerek direkt mülakat yöntemi ile doldurulmuģ ve daha önceden hazırlanmıģ anket formları kullanılmıģtır. Yapılan anketlerde; Sosyo - Ekonomik Yapı, Kitle ĠletiĢim Araçlarını Kullanım Düzeyi, Örgütlenme Bilinç Düzeyi, Kooperatifçe uygulanan Hayvancılık Projesinin Faydalılık Düzeyine ĠliĢkin durumlar ile ilgili sorulara yer verilmiģtir. Anket formu ek te sunulmuģtur (Ek-A).
9 3.2.3. Analiz AĢamasında Uygulanan Yöntem Yapılan anket formları dikkatli bir Ģekilde incelenmiģ üzerinde gerekli hesaplama ve düzenlemeler yapılmıģ, daha sonra kodlanan veriler Microsoft Excel programı kullanılarak bilgisayara girilmiģtir. Böylece veriler analize ve değerlendirmeye hazır hale getirilerek gerekli hesaplamalar yapılmıģtır. Verilerin analiz ve değerlendirilmesinde; yüzde ve aritmetik ortalamalar ile verilerin özelliklerine göre gruplar arası karģılaģtırmalarda Khi Kare testi gibi istatistikî tekniklerden yararlanılmıģtır. Elde edilen sonuçlar çizelgeler ile sunulmuģtur.
10 4.1. KAVRAMSAL ÇERÇEVE 4.1. Dünyada Tarımsal, dünyanın en büyük sosyo- ekonomik akımı niteliğini taģımaktadır: 2006 Yılı itibariyle 92 ülkeden 230 ulusal ve bölgesel kuruluģ ile 800 milyondan fazla bireysel ortağı bulunan dev bir kurum niteliğindedir. Kanada, Norveç, Honduras halkının 1/3 ü, Amerika BirleĢik Devletleri halkının 1/4 ü, kooperatif üyesidir. Ayrıca 2000 li yılların baģlarında Ġngiltere de 9,8 milyon, Arjantin de 9,1 milyon, Çin de 180 milyon, Hindistan da 236 milyon kiģi kooperatif ortağıdır (Çıkın, 2007c). GeliĢmiĢ ülkelerde kooperatifler, özellikle belli baģlı gıda maddelerinin sanayilerini kurmuģ ve piyasada çok büyük etkinliğe sahip olmuģlardır (Yercan, 2000) Amerika BirleĢik Devletleri nde 1995 yılı rakamlarına göre 91 çiftçi kooperatifi 5,6 milyar dolar tarımsal ürün ihraç etmiģlerdir. Bu ürünlerin ihraç değerleri toplam tarım ürünleri ihracatının %12,3 ünü oluģturmaktadır (Yercan, 2005). Avrupa Birliği nde kooperatifçilik 19. Yüzyılda baģlamıģtır. Tarımsal kooperatif sayısı 32 bin, tarımsal kooperatif ortağı da 24 milyondur (Sayılı, 2008). Avrupa Birliği ülkelerinde bugün toplam 600.000 kiģi tarımsal kooperatiflerde istihdam edilmektedir. Bu da kooperatiflerin kendi sanayilerini kurduklarını göstermektedir (Yercan, 2005). özellikle tarım kesiminde kaynakların etkin Ģekilde üretime katılmasını sağlayacak, tarımdan sanayiye kaynak aktarımına, tarım sanayi arasındaki bağlantıyı en sağlıklı Ģekilde kuracak yöntem ve kuruluģlardır (Yercan, 1995). Avrupa Birliği ülkelerinde kooperatifler tarım girdileri piyasalarında %50 nin üzerinde, tarım ve gıda ürünlerinin pazarlanması, toplanması ve iģlenmesinde %60 ın üzerinde Pazar payına sahiptirler. Tarım kooperatiflerinin cirosunun tarımsal üretime oranı %90 lara ulaģmıģtır (Sayılı, 2008). Çizelge 4.1 de Bazı Avrupa Birliği ülkelerinde tarım kooperatiflerinin Pazar payları oransal olarak verilmiģtir.
11 Çizelge 4.1: Avrupa Birliği nde tarım kooperatifleri (Ġnan, 2004) PAZAR PAYLARI (%) ÜLKELE KOOP. ORTAK R SAYISI SAYISI SÜT TAHIL ET MEYVE DĠĞER SEBZE Avusturya 1074 344400 94 65 20 ġ.pan100 GĠRDĠ Belçika 300 50000 50 20 70 40 Yem:87 Danimarka 47 137375 95 162 Meyve:40 Gübre:64 B.unu:99 Almanya 4044 2957000 70 30 ġarap:40 50 ġarap: 50 Yunanistan 6330 738600 20 49 Pamuk:20 Zeytinyağı:60 Yumurta:50 Finlandiya 69 234000 96 69 Ormancılık:33 41 Hay.Islahı:33 Fransa 3700 1100000 49 74 34 ġeker:28 Suni toh.:98 Yem:45 Tütün:100 Ġrlanda 122 185600 97 65 70 Hay.Islahı:100 Toptancılık:64 Yem:65 Ġtalya 6486 898800 38 17 27 Meyve:41 Sebze:13 ġeker:7 Tütün: 30 Zeytinyağı: 11 ġarap:55 Hollanda 98000 245600 82 100 35 ġeker:82 Çiçek:95 Portekiz 1072 588000 82 45 ġarap:49 Kredi:66 Ġspanya 5528 1247300 35 Ġsveç 53 300000 95 BirleĢik Krallık 565 241000 55 25 35 Meyve:15 Sebze:45 Meyve:40 Sebze:25 ġarap:70 Z.yağı:75 Ormancılık:60 Yumurta:20 Yumurta:15 Balık:30 54 70 40 Gübre:30 Gazanfer (1990) e göre: Avrupa Birliği nde Tarımsal kooperatiflerin yapısı konusunda tüm topluluk üyesi ülkeler için geçerli olabilecek husus: kooperatiflerin tamamen bağımsız, devlet müdahalesi olmaksızın, ortaklarının çıkarlarını korumakla görevli, kendi kendilerine yardım, kendi kendilerine sorumlu ve kendi kendilerine yönetme prensipleri doğrultusunda iģleyiģe sahip olmalarıdır (ġanlı, 2006).
12 in Avrupa Birliği nde temsili, Avrupa Birliği Genel Komitesi olan COGECA tarafından olmaktadır. Bu kuruluģ birliğin ortak tarım politikası ile ilgili kararlarında, tarımsal ürün fiyatlarının belirlenmesinde ve ilgili birçok faaliyette söz sahibidir. COGECA, ortak tarım politikası ile ilgili kararların alınmasında ve kararların uygulama ayrıntılarının belirlenmesinde; Avrupa Topluluğu Tarım Üretici Komitesi (COPA) ile iģbirliği içindedir. Bu iģbirliği Ģekil 2.1 de gösterilmiģtir. Topluluğa üye ülkelerin ulusal düzeydeki en yetkili kooperatifler federasyonu COGECA nın üyesi olmaktadır. BaĢkan COPA / COGECA MüĢterek Sekreterlik BaĢkan BaĢkanlık BaĢkanlık Genel Uzmanlar Sık sık bir araya gelirler Genel Ekonomik Komite COPA ÇalıĢma Grupları COGECA ÇalıĢma Grupları COPA ÇalıĢma Grupları, Uzman Seksiyonları ve KuruluĢlar COGECA Uzman Komiteleri COPA / COGECA MüĢterek ÇalıĢma Grupları ġekil 4.1. COPA/COGECA TeĢkilatlanma ġeması
13 4.2. Türkiye de Tarımsal 4.2.1.Türkiye de Tarımsal Kooperatifçiliğin GeliĢimi Türkiye deki kooperatifçilik hareketi adı "Kooperatif" olmasa bile çalıģma sistemi itibariyle aynı olan "Memleket Sandıkları" nın kurulmasıyla 1863 yılında baģlamıģtır. Memleket Sandıkları 1883 yılında Menafi Sandıklarına, 1888 yılında da bir nizamname ile aynı görevleri icra etmek üzere Ziraat Bankasına dönüģtürülmüģtür. 1915 yılında "Kooperatif Aydın Ġncir Müstahsilleri Ortaklığı" unvanı altında Türkiye de ilk tarım satıģ kooperatifinin kuruluģu gerçekleģtirilmiģtir. Bu tarihten sonra düģman istilası ve KurtuluĢ SavaĢının zorlukları karģısında bu kuruluģlar 1919'da faaliyetlerini durdurmuģlardır. Ancak, 1924'den sonra Kooperatifçilik hareketinde yeni ve daha canlı bir geliģme baģlamıģtır. Cumhuriyet dönemindeki kooperatifleģme ise iki bölümde incelenebilir: Planlı Dönem Öncesi (1923-1960) Kooperatifçilik Hareketi: Cumhuriyetin ilanından hemen sonra ilk kooperatifler kanunu diyebileceğimiz 21.4.1924 tarihli ve 498 sayılı "Ġtibari Zirai Birlikleri (i) Kanunu" yürürlüğe konulmuģtur. Bugünkü anlamıyla tarım kredi kooperatifleri kanunu olmaktadır. Bu kanuna dayalı olarak ilk kooperatif 1927 yılında Ġzmir'de "Ġtibarı Zirai Birliği" kurulmuģtur. 1925 yılında Atatürk'ün de kurucu ortağı olduğu "Ankara Memurin Erzak Kooperatifi" Ankara'da kurulmuģtur. 1926 yılında ticari faaliyetleri düzenlenmek amacıyla çıkarılan Ticaret Kanununda kooperatifler "Ticaret Ortaklığı-Kooperatif Ģirket" olarak tarif edilmiģtir. 1936 yılında Silifke kazasında Tekir Çiftliği Tarım Kredi Kooperatifi kurulmuģtur. Gazi Mustafa Kemal Atatürk, bu kooperatife kurucu ve 1 numaralı ortak olmakla hem kooperatifçiliğe olan inancını ortaya koymuģ, hem de modern tarım tekniğini uygulama
14 konusunda yol gösterici olmuģtur. Kooperatifçilik çalıģmaları 1950'li yıllardan itibaren bir canlılık sürecine girmiģtir. Planlı Dönem Sonrası (1961 Sonrası) KooperatifleĢme Hareketi: Bu dönemin en önemli özelliği kooperatifçilik konusu ilk defa Anayasada yer almıģtır. 1961 Anayasa' sının 51. maddesinde "Devlet kooperatifçiliğin geliģmesini sağlayacak tedbirleri alır" hükmüne yer verilmiģtir. I. BeĢ Yıllık Kalkınma Planından baģlayarak günümüze kadar olan dönemde kooperatifleģmenin öneminin kırsal kesime anlatılmasını kolaylaģtırmak bakımından devlet çeģitli proje ve modeller geliģtirmiģtir. Bu modellerin ilki tek tip çok amaçlı kooperatif dediğimiz "Köy Kalkınma Kooperatifi" modelidir. Köy Kalkınma inin kurulmasına 1964 yılında baģlanmıģtır. Köy Kalkınma ince uygulanacak projelere kaynak temin etmek için "DıĢ Ülkelere ĠĢçi Göndermede Kooperatif Kuran Köylülere Öncelik Tanıma Projesi" geliģtirilerek yürürlüğe konulmuģtur. 1965-1974 yılları arasında 1204 kooperatif projesine 42 277 kiģilik iģçi kontenjanı tahsisi yapılmıģtır. 1969 yılında 1163 Sayılı Kanunu yürürlüğe konulmuģtur. Bu kanunla kooperatifçilik çalıģmalarında konu bazında ihtisaslaģma eğilimi baģlamıģtır (Ġnan, 2004). 4.2.2. Türkiye de Tarımsal Kooperatifçiliğin Bugünü Türkiye de Tarım sektöründe faaliyet gösteren tarımsal kooperatifler 1163 Sayılı Kanunu ve bu Kanuna değiģik 3476 sayılı kanuna göre faaliyet gösteren Tarımsal Kalkınma i, Sulama i, Su ürünleri i, Pancar Ekicileri i ile özel Kanunları ile faaliyet gösteren Tarım Kredi i ve Tarım SatıĢ idir. Bu kooperatiflerden klasik kooperatifçilik tanımı içerisinde olanlar yalnızca 1163 sayılı Kanunu kapsamında olan kooperatiflerdir.
15 Tarım Kredi i ve Tarım satıģ kooperatifleri devletin yönetimlerini siyasi iktidarlar kanalıyla doğrudan ya da dolaylı olarak kontrol ettiği kooperatiflerdir (Anonim, 2007). Bu kooperatifler daha ziyade devlet kontrolünde ofisler Ģeklinde faaliyet göstermektedir. Ortakların kooperatiflerin faaliyetlerini yönlendirme imkanları bulunmamaktadır. Türkiye de faaliyet gösteren Tarım kooperatiflerinden tarım satıģ kooperatifleri Sanayi ve Ticaret Bakanlığı diğerleri Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı nın denetimindedir. Çizelge 4.2 de görüleceği gibi Türkiye de birim kooperatif sayısı olarak Tarımsal Kalkınma i, ortak sayısı olarak Pancar Ekicileri i birinci sırada yer almaktadır. Türkiye de toplam 13 112 birim kooperatif ve bu kooperatiflerin 4 540 129 ortağı bulunmaktadır. Tarımsal Kalkınma i ortakların her türlü bitkisel, hayvancılık, ormancılık konularındaki istihsalini geliģtirmek ve ihtiyaçları ile ilgili temin, tedarik, iģletme, pazarlama, değerlendirme faaliyetlerinde bulunmaktadır. Tarımsal Kalkınma i tek tip anasözleģme ile faaliyet göstermekle birlikte faaliyet alanları geniģ olması nedeni ile çalıģma konuları itibari ile çeģitlilik göstermektedir. Konu bazında ihtisaslaģmıģ Tarımsal Kalkınma i mevcut olup ana faaliyet olarak tarım, hayvancılık, ormancılık ve ortakların temel ihtiyaçlarını karģılamak gibi faaliyetlerde bulunanları mevcuttur. Çizelge 4.2 Türkiye de tarımsal kooperatifler ve ortak sayıları (Anonim, 2010a) KOOPERATĠFLER ADET ORTAK SAYISI Tarımsal Kalkınma Kooperatifi 7 923 797 778 Sulama Kooperatifi 2 483 287 010 Su Ürünleri Kooperatifi 543 28 667 Pancar Ekicileri Kooperatifi 31 1 642 344 Tarım Kredi Kooperatifi 1 800 1 113 827 T O P L A M 12 780 3 869 636 Tarım SatıĢ 332 670 493 T O P L A M 13 112 4 540 129
16 gönüllü ihtiyaçtan doğduğu ve ortaklarına hizmet götürdükleri sürece baģarılı olmuģtur. Bunun en çarpıcı örneği Tarımsal Kalkınma inde görülmüģtür. Bu kooperatiflerin geliģmesinin en önemli nedeni, yurt dıģına gitmek amacı ile birçok kooperatif kurulmasıdır. Bu kooperatiflerin bir kısmına projeler uygulattırılmıģ iģletmeye geçenlerin birçoğu kısa sürede baģarısızlıkla sonuçlanmıģtır. Böyle bir sonucun temel nedeni kooperatif bilincine sahip olmayan kiģilerce kurulmuģ olmasıdır (Kızılaslan, 1997). Sulama kooperatifleri genellikle bir ya da birkaç köyden oluģan küçük havzalarda sulama tesisleri ve sulama iģlemlerinin düzenlenmesi konularında faaliyetlerini sürdürmektedirler. Ortaklarının sulama faaliyetlerinin en rantabl Ģekilde yapılması amaçlanmaktadır. Sulama kooperatiflerinden Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı nın belirlediği mevzuatlar çerçevesinde anasözleģmelerinde değiģiklik yaparak Tarımsal Kalkınma inin faaliyet konularından bir bölümünde faaliyet gösterenler de bulunmaktadır. Su ürünleri kooperatifleri her türlü su ürünlerinin üretimi, yetiģtiriciliği, avcılığı, iģleme, depolama, pazarlama konularında ortaklarına hizmet vermektedir. Pancar Ekicileri kooperatifleri Ģeker pancarı üreticisi olan ortaklarının Ģeker pancarı ve diğer ürünler için girdi temini, alet ekipman ve diğer ihtiyaçları ile ilgili olarak anasözleģmeleri çerçevesinde faaliyet göstermektedirler. Ayrıca bu kooperatiflerin ġeker fabrikaları ile diğer sanayi ve ticaret Ģirketlerinde iģtirakleri bulunmaktadır. Tarım kredi kooperatifleri küçük iģletmeler olan tarım kesiminde ortaklarının gerekirse diğer üreticilerin girdi temini, kredi finansmanı ve birçok konuda faaliyet yürütmektedirler. Bu kooperatifler kuruluģ ve iģleyiģ itibari ile diğer tarımsal kooperatiflerden farklılık göstermektedir. Ortaklarının kooperatifin yönetim ve iģleyiģine etkileri sınırlıdır. Türkiye de Tarımsal kooperatiflerin Pazar etkinlikleri Tarım satıģ kooperatifleri dıģındaki diğer kooperatifler için son derece düģük düzeydedir.
17 GeliĢmiĢ ülkelerde tarımsal kooperatiflerin ürünlerde Pazar payları oldukça yüksek hatta süt gibi bazı ürünlerde % 95 100 iken Çizelge 4.3 de görüldüğü gibi Türkiye de çok düģüktür. Türkiye de Pazar payı ürünler üzerinden % 10 lara dahi ulaģmamaktadır. Çizelge 4.3. Türkiye de tarımsal kooperatiflerinin pazar payları (Yercan, 2005) Hayvan Meyve Sütçülük ġarapçılık Zeytinyağı Un Yemi Suyu % 2,9 % 4,4 % 6,8 % 9,5 % 5 % 1 Türkiye de Tarım satıģ kooperatifleri olarak incelendiğinde Çizelge 4.4 de görüldüğü gibi dikkate değer yükseklikte pazar payı vardır. Fakat yine de Avrupa Birliği ülkeleri seviyesinde değildir. Ayrıca tarım satıģ kooperatifleri klasik kooperatif tanımına uygun kooperatifler değildir. Daha fazla devlet müdahalesi altındaki örgüt yapılarıdır. Çizelge 4.4. Türkiye de tarım satıģ kooperatiflerinin pazar payları (Yercan, 2005) Kuru Zeytin Pamuk Ayçiçeği Zeytin Soya Ġncir Fındık Üzüm Yağı % 14 % 20 30 % 31 % 12 20 % 10 20 % 40 % 28 % 36 22 4.2.3 Türkiye de Tarımsal Kooperatif Üst Örgütlenmeleri in örgütlenmesi birinci derecede piyasa rekabetini daha güçlü oluģturabilmek ve kooperatifçilik lobisi oluģturma çabalarına katkıda bulunarak siyasette baskı grubu oluģturmak yönlerinden önemlidir. Kooperatifçiliğin siyasetinin yapılacağı yer üst örgütlenmelerdir. Bugün Türkiye de kooperatiflerin federatif örgütlenmeleri son derece zayıftır. Bugün Türkiye de 59 000 birim kooperatifin sadece 15 000 adedi bir üst birliğe üyedir. 450 Üst birliğin ise sadece 13 tanesi Türkiye Milli birliğine üyedir (Yercan, 2005). Türkiye de Tarımsal in 143 Bölge Birliği ve 7 Merkez birliği çatısı altında üst örgütlenmeleri mevcuttur.
18 Türkiye de 31 Pancar Ekicileri Kooperatifinin tamamı Pancar Ekicileri i Birliği çatısı altında toplanmıģtır. Türkiye de Tarım Kredi inin üst örgüt yapılanmaları 16 Bölge birliği ve 1 Merkez Birliği çatısı altındadır. 1800 tarım Kredi Kooperatifinin tamamı bir Bölge Birliği nin, her bölge birliği de Merkez Birliği nin ortağıdır. Tarım SatıĢ inin 17 Birlik çatısı altında üst örgütlenmeleri mevcuttur. 320 Tarım SatıĢ kooperatifi de birlik üyesidir. Türkiye de tarımsal kalkınma, sulama ve su ürünleri kooperatiflerinin üst örgütlenmeleri Çizelge 4.5 te verilmiģtir. Tarımsal Kalkınma inin Bölge Birliği ve Merkez birlikleri çalıģma konularına göre çeģitlilik göstermektedir. Köy Koop, Tarım, Hayvancılık, Ormancılık, Çay olarak 5 çeģit bölge birliği; Köy Koop, Hayvancılık, Ormancılık, Çay olarak 4 çeģit merkez birliği mevcuttur. ihtisaslaģma konularına göre bu birliklere üye olmaktadır. Sulama i 13 Sulama Kooperatifi Bölge Birliği ve 1 Sulama i Merkez Birliği çatısı altında örgütlenmektedirler Su ürünleri i 14 bölge ve 1 merkez birliği çatısı altında örgütlenmiģlerdir. Çizelge 4.5. Türkiye de tarımsal kalkınma, sulama ve su ürünleri kooperatiflerinin üst örgütlenmesi (Anonim, 2010a) BĠRĠM KOOPERATĠFLER KOOPERATĠF BÖLGE BĠRLĠKLER KOOPERATĠF MERKEZ BĠRLĠKLERĠ TÜRÜ SAYISI ORTAK SAYISI TÜRÜ/ ÇEġĠDĠ SAYISI ORTAK KOOP. SAYISI ORTAK SAYISI SAYISI ORTAK BĠRLĠK SAYISI ORTAK KOOP. SAYISI ORTAK SAYISI Tarımsal 7 923 797 778 Köy-Koop 14 1 489 198 104 1 21 1 932 250 526 Kalkınma Tarım 10 449 64 716 0 0 0 0 Hayvancılık 33 1 879 199 578 1 29 1 623 175 996 Ormancılık 18 939 118 221 1 18 930 118 221 Çay 7 50 71 617 1 7 50 71 617 Sulama 2 483 287 010 Sulama 13 732 111 300 1 10 686 105 005 Su 543 28 677 Su Ürünleri 14 194 12 713 1 12 174 10 720 Ürünleri TOPLAM 10 949 1 113 465 109 5 723 766 709 6 97 5 395 732 085
19 Türkiye de toplam 10 949 adet Tarımsal Kalkınma, Sulama ve Su Ürünleri Kooperatifi bulunmakta olup bunların yalnızca 5 723 ü bir bölge birliğine ortaktır. Bölgesel bazda üst birlik örgütlenmesi ancak %50 dolaylarındadır. Bölgesel düzeyde %50 olan üst örgütlenme Merkez birliğine ortak olma bakımından da yaklaģık bu orandadır. Bu kooperatifler ancak % 50 oranında üst örgütlenmelerini gerçekleģtirebilmiģlerdir. 4.3. Tokat Ġlinde Tarımsal Tokat Ġlinde Tarımsal Kalkınma, Sulama, Su Ürünleri, Tarım Kredi i ile Pancar Ekicileri Kooperatifi bulunmaktadır. Tokat Ġlinde Faaliyet gösteren S.S. Turhal Pancar Ekicileri kooperatifi S.S.Pancar Ekicileri Kooperatifi Birliği ne, Tarım Kredi i ise Sivas Bölge birliği ve Tarım Kredi i Merkez Birliği ne üyedir. Tarım i Birliği Bölgesi olmasına rağmen bu yönde bölge birliği örgütlenmesi yoktur. Tokat Ġlinde Hayvancılık i Bölge Birliği vardır. Tokat Ġlinde 1163 Sayılı Kanununa göre faaliyet gösteren Tarımsal den birim Kooperatif sayısı en yüksek olanı Tarımsal Kalkınma kooperatifleridir (Çizelge 4.6). Faal halde 40 tarımsal kalkınma kooperatifi bulunmaktadır. Ayrıca 10 TKK de 2010 yılı içerisinde kuruluģ aģamasındadır. Çizelge 4.6. Tokat ilinde faal tarımsal kooperatif ve ortak sayıları (Anonim, 2010b) KOOPERATĠFLER ADET ORTAK SAYISI Tarımsal Kalkınma Kooperatifi 40 3 078 Sulama Kooperatifi 29 2 499 Su Ürünleri Kooperatifi 2 54 Pancar Ekicileri Kooperatifi 1 78 108 Tarım Kredi kooperatifi 40 28 913 TOPLAM 112 112 107 Çizelge 4.7 de görüleceği gibi Tokat Ġlinde faaliyet gösteren Tarımsal Kalkınma inden 30 u yani %75 i hayvancılık konusunda ihtisaslaģmıģ faaliyet planlamaktadır. Bu kooperatiflerden 25 i Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı nın
20 kredilendirdiği projeler uygulamıģ ya da uygulamaktadır. Diğer 5 kooperatif de bu projeleri uygulamayı hedef edinmektedir. Dört Kooperatif ise köylerde yaģayan ortaklarının ihtiyaçlarını ihtiyaç mağazası ile karģılama konusunda ihtisaslaģmıģ olarak faaliyetlerini sürdürmektedirler. Bu kooperatifler ihtiyaç mağazası faaliyetlerini uzun yıllardır kendi öz sermayeleri ile sürdürmektedirler. Yalnızca 1 kooperatif ormancılık faaliyetinde bulunmaktadır. Bu kooperatif ise gerek ortak ve gerekse iģleme hacmi olarak düģük kapasiteli bir kooperatiftir. Çizelge 4.7 de faaliyet konusu diğer olarak belirtilen 5 kooperatifin ekonomik bir faaliyetleri bulunmamaktadır. Bu kooperatifler yalnızca anasözleģmelerde belirtilen hukuki görevleri yerine getirerek tüzel kiģiliklerini devam ettirmektedir Çizelge 4.7. Tokat ilinde tarımsal kalkınma kooperatiflerinin faaliyet konuları FAALĠYET KONUSU ADET ORTAK SAYISI Hayvancılık 30 1 958 Ġhtiyaç Mağazası 4 586 Ormancılık 1 54 Diğer 5 480 TOPLAM 40 3 078 Tokat Ġlinde Tarımsal Kalkınma in büyük çoğunluğu hayvancılık konusunda faaliyet göstermektedir. Bu kooperatifler Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı nın kredilendirdiği projeler üzerine faaliyet göstermektedir. Tokat Ġlinde Damızlık Sığır YetiĢtiriciliği, Süt Sığırı YetiĢtiriciliği, Damızlık Koyun YetiĢtiriciliği ve Koyun YetiĢtiriciliği projeleri uygulanmıģtır. Tokat Ġlinde 1995-2009 Yılları arasında 22 Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Tarım Bakanlığı nın uyguladığı projelerden Damızlık Sığırcılık ve Süt Sığırı YetiĢtiriciliği
21 projeleri kapsamında kredilendirilmiģtir. Bu yolla 1302 kooperatif ortağı ahır inģaat ve toplam 4 360 büyükbaģ hayvan için canlı demirbaģ kredisinden faydalanmıģtır. Tokat Ġlinde 1995-2009 Yılları arasında 4 Tarımsal Kalkınma Kooperatifi TKB nin uyguladığı projelerden Damızlık Koyunculuk ve Koyun YetiĢtiriciliği projeleri kapsamında kredilendirilmiģtir. Bu yolla 200 kooperatif ortağı ağıl inģaat ve toplam 5.200 küçükbaģ hayvan için canlı demirbaģ kredisinden faydalanmıģtır. Bu projelerin tamamı ortaklar mülkiyetinde olup müteselsil kefalet ile kredilendirilmiģlerdir. in kredilendirilmelerinde bazı projeler için finansman Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı nca sağlanmıģ, Kırsal Alanda Sosyal Destek Projesi kapsamındaki hayvancılık projelerinin finansmanı ise Sosyal yardımlaģma ve DayanıĢma Vakfınca sağlanmıģtır. Kırsal alanda Sosyal Destek Projesi kapsamındaki projelerde kredilerin faizsiz ve 2 yıl ödemesiz 3 yıl eģit taksitlerle ödeme Ģeklinde 5 yılda geri dönüģümü sağlanmaktadır. Finansmanı Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı kaynaklı olan projelerde canlı demirbaģ, ahırağıl inģaat ve iģletme binası için 1.Yıl ödemesiz, 2. Yıl faiz ödemeli, 5 yıl süre ile faiz+anapara taksiti olarak 7 yılda kredilerin geri dönüģümü sağlanmaktadır. Bu kooperatiflerden iģletme kredisi kullananlar için ise 1.yıl faiz ödemeli 2. yıl anapara+faiz olarak 3 yılda geri dönüģüm sağlanmaktadır ( Anonim, 2002). in uyguladığı kooperatifçilik projeleri Kırsal Alanda Sosyal destek Projelerinin uygulamaya geçtiği 2003 Yılından sonra daha da yoğunlaģmıģtır. Kredilendirilen projelerden yalnızca 7 si 1995 2002 Yılları arasında, 18 i ise 2003 2009 yılları arasında yatırım programına alınmıģtır. Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı nın halıcılık, Soğuk hava deposu, arıcılık, plastik sera, Kültür Mantarcılığı, Mandıra, Besi sığırcılığı ile ilgili tip projeleri ve TKB nin belirlediği kriterlere uygun kooperatiflerce hazırlanmıģ özel projeler de kredilendirilmektedir. Tokat Ġli hayvancılık dıģında da yoğun tarımsal faaliyetlerin
22 olduğu bir ildir. Fakat Tokat Ġlinde bu projelerden herhangi birini uygulayan Tarımsal Kalkınma Kooperatifi bulunmamaktadır. Tokat Ġlindeki Sulama inden bir kısmı sulama göletlerinin sulama havzaları, bir kısmı ise yer altından pompalarla çıkarılan suların havzalarında arazisi olan ortaklarına sulama yatırımlarının bakım ve onarımlarını yapmak ve sulama iģlemlerini organize etmek Ģeklinde faaliyet göstermektedir. Tokat Ġlinde büyük sulama havzalarında sulama faaliyetleri birliklerce yürütülmektedir. Sulama kooperatifleri küçük sulama havzalarında faaliyet yürütmektedir. Çizelge 4.8 de görüldüğü gibi Tokat Ġlinde Faaliyet gösteren 29 Sulama Kooperatifinden 27 si çalıģma alanlarında sulama faaliyetlerini yürütmektedir. Bu kooperatiflerden su kuyularından su çıkararak ortaklarına ve çalıģma bölgelerindeki ortakları olmayan çiftçilere hizmet veren kooperatifler sulama giderlerinin yüksek olması nedeni ile finansman boyutunda sıkıntılı durumdadır. Çizelge 4.8. Tokat ilinde sulama kooperatiflerinin faaliyet konuları (Anonim, 2010b) FAALĠYET KONUSU ADET ORTAK SAYISI Sulama 27 2 342 Hayvancılık 2 157 Sulama-Hayvancılık 0 0 TOPLAM 29 2 499 Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı nın belirlediği mevzuat çerçevesinde 2 sulama Kooperatifi Genel Kurullarınca AnasözleĢme değiģikliği yapmıģlar ve hayvancılık projesi uygulamıģlardır. Bu yolla 100 kooperatif ortağı ahır inģaat ve toplam 400 büyükbaģ için canlı demirbaģ kredisi kullanmıģtır. Bu iki kooperatif de Sulama kooperatiflerinin ana faaliyetleri olan sulama faaliyetlerini yürütememektedir.
23 Tokat Ġlinde sulama faaliyeti ile birlikte anasözleģmelerinde değiģiklik yaparak Tarımsal Kalkınma inin faaliyet konularında faaliyet yürüten sulama kooperatiflerinden sulama faaliyeti yürüten bulunmamaktadır. Tokat Ġlinde su ürünleri potansiyeli düģüktür. Bu nedenle yalnızca 2 su ürünleri kooperatifi mevcuttur. Bu kooperatiflerden bir tanesi çalıģma alanı olan Almus baraj gölünde faaliyetini sürdürmektedir. Diğer Su Ürünleri Kooperatifi olan S.S. Yolüstü Su Ürünleri Kooperatifinin çalıģma alanı ReĢadiye Ġlçesi Zinav gölüdür; Fakat bu kooperatifin ekonomik bir faaliyeti bulunmamaktadır. Tokat Ġlinde faaliyet gösteren S.S.Turhal Pancar Ekicileri Kooperatifi 78 108 ortakla en çok ortağa sahip olan ve aynı zamanda en büyük ekonomik faaliyeti olan kooperatiftir. Bu kooperatif ortaklarının Ģeker pancarı ile diğer ürün girdileri, alet ekipman temini ve ortaklarının diğer ihtiyaçlarının karģılaması yönünde faaliyette bulunmaktadır. Bu kooperatifin çalıģma bölgesi Tokat ve Ġlçeleri ile çevre illerin bazı ilçeleridir. ÇalıĢma bölgesine giren alanlarda kooperatifin satıģ mağazaları bulunmaktadır. Ayrıca bu kooperatif özelleģmiģ olan Amasya Suluova ġeker Fabrikasının iģtirakçisidir. Bu kooperatifin pancar ekiliģinin azalması gibi nedenlerle son yıllarda ortak sayısında düģüģ vardır. 2004 Yılında 119 457 kayıtlı ortağı olan kooperatifin bugün yalnızca 78 108 ortağı mevcuttur. Tarım kredi kooperatifleri özel kanunları ile faaliyet gösteren kooperatifler olup daha ziyade ofis ya da banka Ģeklinde ortaklarına hizmet vermektedirler. Ortaklarının girdi temini ve kredi finansmanı konusunda faaliyet göstermektedir. Tokat Ġlinde 40 Tarım Kredi Kooperatifi ve bu kooperatiflerin toplam 28 913 ortağı bulunmaktadır. Faal olan ortak sayısı ise yalnızca 12 195 tir. Tokat Ġlinde 2004 Yılında 59 Tarım Kredi Kooperatifi ve 49 471 ortağı bulunmakta iken bir kısmı kapatılarak birim kooperatif ve ortak sayıları rakamsal olarak düģmüģtür.