HAK, SORUMLULUK,ÖZGÜRLÜK VE ÖZGÜR İRADE KAVRAMLARI
Hak Nedir? Hak nedir? Hakkın nasıl tanımlarsınız? Hakkı tanımlayan tek bir ifade mümkün müdür? Hak nasıl kazanılır?; bir bedeli var mıdır? Hak kaybedilir mi? Kaybedilirse nasıl? 2
Hak Hak çok farklı şekillerde farklı vurgu noktalarıyla birlikte ele alınan bir kavramdır. Hak aşağıdaki şekillerde açıklanmaya çalışılmaktadır; Yasal, toplumsal ya da ahlaksal özgürlük veya yetki, Yaratıcı kudretin bizatihi kendisi, Emek karşılığı elde edilen ücret, Hukukun, adaletin gerektirdiği ve birine ayırdığı şey, kazanım, kazanç, Hukukun bir kişiye tanıdığı yetki veya yükümlülük, Pay, mülk, kazanç, Doğru ve gerçek olan veya gerçeğe uygun olan Hukuk «hak» kelimesinin çoğuludur. Haklar anlamına gelir! Genel olarak başkalarına karşı korunan ve sahibine bu yolla faydalanma yetkisi tanıyan menfaat. 3
Hak Nasıl Elde Edilir? Doğum ile birlikte sadece ve sadece insan olmaktan ileri gelen haklardır. Hakkın Elde Edilmesi Kişinin bulunduğu statüden ortaya çıkan, tahakkuk etmiş, kesinleşmiş ve kişisel alacak niteliğine dönüşmüş haklardır. Doğuştan Kazanılmış 4
Doğuştan Elde Edilen Haklar Yaşama Hakkı, Sağlık Hakkı, Eğitim Hakkı, Mülk Edinme Hakkı, Seyahat Hakkı, Haberleşme Hakkı, Kanun Önünde Kendini Savunma Hakkı, Hak Arama Hakkı, Seçme ve Seçilme Hakkı, Özel Yaşamın Gizliliği Hakkı, Devlet Hizmetlerinden Eşit Olarak Yararlanma Hakkı. Doğuştan elde edilen hakların, ne olursa olsun devlet veya bir başka tüzel kişilik ya da kişi tarafından sağlanması değil söz konusu kişiliklerin bu hakları kullanma yönünde engelleyici herhangi bir tutum ve uygulama içinde bulunmaması şeklinde anlamak gerekir. 5
Hakların Kazanılma ve Kaybedilme Yolları Hukuki Olay Hukuki Fiil Hukuki İşlem 6
Hakkın Kazanılma Yolları: Aslen Kazanma Sahiplenme Taşınır bir eşyada ilk kez sahip olmadır. Ya da eşyanın terk edilmiş olması gerekir. İşgal Taşınmaz eşyada (arsa, bina vs.) ilk sahip olmadır. Ya da tapu kaydında tescili terkin edilen bir taşınmaz eşya içinde söz konusudur. Kamulaştırma Cebri İcra Mahkeme Kararı Kazandırıcı Zaman Aşımı 7
Hakkın Kazanılma Yolları: Devren Kazanma Kulli Devir Hem hakkın sunduğu faydalardan hem de hakkın ortaya çıkardığı borçlardan tamamen sorumlu olacak şekilde hakkın devredilmesidir. Şirket satışları veya herhangi eşyanın satımı Miras yoluyla devralmalar Cuzi Devir Bir kişinin malvarlığından belli bir hakkın başka birisine geçmesine Kira sözleşmeleri 8
Sorumluluk Sorumluluk; kişinin kendi davranışlarının veya kendi yetki alanına giren herhangi bir olayın sonuçlarını üstlenmesi; mesuliyet şeklinde tanımlanmaktadır (Türkçe Sözlük, 1998 Cilt 2:2013) Sorumluluk Geriye Doğru Sorumluluk İleriye Doğru Sorumluluk 9
Sorumluluk Sorumluluk Geriye Doğru Sorumluluk İleriye Doğru Sorumluluk Geriye Doğru Sorumluluk: Daha önce yapılmış olan hukuki işlemlerden bugün de sorumlu tutulma halidir. İleriye Doğru Sorumluluk: Bugünden yapılmış olan hukuki işlemlerden gelecekte de sorumlu tutulma halidir. 10
Sorumluluk Sahibi Olmanın Şartları Sorumluluk Akıl Özgür İrade Yetki Sahibi Olma 11
Sorumluluk Akıl Özgür İrade Yetki Sahibi Olma Akıl: «doğru» ve «yanlış» kavramlarına ve buna bağlı olarak mantık yürütebilme becerisine sahip olma halidir. Örgür İrade: seçenekler arasından nedensel etkide bulunabilme durumudur. Yetki Sahibi: hukuki işlemde bulunabilen ve bunun doğuracağı sorumlulukları zımnen kabul etme durumudur. 12
Sorumluluk Bireysel S. Sosyal S. Görev S. Yönetsel S. 13
Hak ve Sorumluluk İlişkisi Kazanılma biçimlerine bakılmaksızın her tür hak, hak sahibine bir takım sorumluluklar (borç) yükler. Bu sorumluluklar bireysel, sosyal, göreve ilişkin veya yönetsel olabilir. Örneğin bir seyahat etme hakkını ele alalım. Seyahat etme hakkını kullanan bir kişi kendi aracı ile gidiyorsa trafik kurallarına, başka bir ulaşım aracı kullanıyorsa da söz konusu ulaşım aracının güvenlik kurallarına uymak zorundadır. Bu kişi yaya olarak bile diğer yöntemlerde olduğu gibi çevreye zarar vermeme sorumluluğu vardır. Görüldüğü üzere böylesine basit bir hakkın kullanımı bile bir takım kurallara bağlıdır. Dikkat edilirse bu kişinin gerektiğinde otobüs, tren veya uçağın biletinin bedelini ödemek zorunda olduğu kolaylıkla fark edilir. Kimse böylesi bir durum için «benim seyahat hakkım var bu yüzden parasını ödemeden otobüse binerim ya da trafik kurallarına uymam» diyemez. 14
Hakların Sınıflandırılması Kişi Hakları Kişi dokunulmazlığı Konut dokunulmazlığı Özel yaşamın gizliliği Düşünce ve inanç özgürlüğü Haberleşme özgürlüğü Basın ve dernek kurma özgürlüğü Toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenlenme hakkı Sosyal ve Ekonomik Haklar Çalışma hakkı Sendika kurma hakkı Ailenin korunması hakkı Toplu iş sözleşmesi hakkı Grev ve lokavt hakkı Eğitim hakkı Sağlık hakkı Sosyal güvenlik hakkı Siyasi Haklar Kamu hizmetlerine girme hakkı Siyasi parti kurma ve siyasi partilerde faaliyetlerde bulunma hakkı Vatandaşlık hakkı Dilekçe hakkı Seçme ve seçilme hakkı 15
Sosyal ve Ekonomik Haklar Sosyal ve Ekonomik Ailenin korunması hakkı Eğitim hakkı Sağlık hakkı Sosyal güvenlik hakkı Çalışma hakkı Sendika kurma hakkı Toplu iş sözleşmesi hakkı Grev ve lokavt hakkı Sosyal ve ekonomik haklar çoğunlukla bir arada değerlendirilirler. Bu nedenle bu şekilde ayrım yapmak sadece ve sadece kavramları daha iyi anlamlandırmak için bir araçtır. Bu noktada sosyal haklar üzerinde durmak gerekmektedir. 16
Sosyal hak denince ne anlarsınız? Hak kavramının özelliklerinden bağımsız düşünmeyiniz!!! 17
Daha doğrusu sosyal olmak ne demektir? 18
Sosyalden Devlete Sosyal kelimesi doğrudan toplumu ve toplumun bakış açılarını, kurallarını veya ananelerini açıklamak için kullanılır. Sosyoloji bilimi de bu bakımdan toplumu ele alır. İnsanın sosyal bir varlık olması da tek başına yaşayaman bir varlık olduğuna işaret etmek için kullanılmaktadır. Tek başına yaşayamama olgusu gerek dışsal zararlardan korunma ihtiyacı gerekse içsel olarak başkalarıyla iletişime geçme ihtiyacı ile açıklanabilir. Bu açıdan insanlar bir araya gelerek toplum sözleşmesi ile biraraya gelirler. Bu Rousseaucu yaklaşıma göre insanlar birey olmak ile sosyal olmak arasında diğer insanlarla bir takım kural ve kaideler çerçevesinde anlaşma yaparak denge kurmaya çalışmaktadır. Bütün bireylerin mutlak ortak olduğu tüzel kişiliğe ise devlet ortaya çıkmaktadır. Bu bakımdan devlet=bireylerden oluşan kolektif bir toplum (yani güruh değil) 19
Sosyalden Devlete Bu açıdan bakıldığında en geniş anlamda bireylerin öz sorumlulukların toplamı devleti ifade eder. Daha dar çerçevede ekonomik, dini, kültürel veya yaşamsal amaçlar çerçevesinde alt sosyal birlikler (community) söz konusu olabilir. Bu communitiler kurulma amaçlara uygun şekilde o communitelerin sağladığı faydalardan yararlanmanın karşılığında maddi ve manevi borçlar (sorumluluklar) yükler. Örneğin bu konuya ilişkin olarak sosyal bir yaşam alanı olan siteleri ele alalım... Bu kavramın komün veya komünizmle bir alakası yoktur! 20
Örnek Bir Site 21
Sitenin Özellikleri Açık ve kapalı havuz Açık ve kapalı spor tesisleri 24 saat güvenlik 24 saat acil ambulans servisi Merkezi lokasyon Bina güvenlik ve ısıtma sistemleri son teknoloji Kapalı otopark alanı Her apartman blokları için temizlik 1000 kişilik konut alanı 22
Siteden Yararlanma Koşulları Daire kiralama bedelleri Daire satın alma bedelleri Site aidatı Saat 19 dan sonra belli bir desibelin üzerinde gürültü yapma yasağı Mangal veya barbekü yasağı Mülkiyette bulunan araçların site yönetimine kayıt ettirilme zorunluluğu Site içinde 40 km hız sınırı Sitede bulunan tesislerden yararlanma kurallarına uyma vs 23
Görüldüğü üzere; Toplu yaşam alanı olan bir sitede bile sitenin barınma imkanlarından tutun da sosyal tesislerinden yararlanmaya kadar belli şartlar ve finansal sorumluluklar bulunmaktadır. Aksi halde böyle bir siteyi inşa etmek dahası bunu sürdürmek imkansızdır. Siteyi kimin yönettiği fark etmeksizin site yönetimine site aidatı ödenmek zorundadır. Site sakinlerinden birisi «ben burada ev sahibiyim ve bu site topluluğunun bir üyesiyim o halde sosyal hak gereği sitenin imkanlarından bedelsiz yararlanırım» diyemez! Sosyal hakkın gereği kimin tarafından yerine getiriliyorsa getirilsin (örn: devlet) finansmanı olmadan sürdürülemez. Devletin mali bütçesine birey olan vatandaşların ödeme yapması mecburdur. Dahası bir hakkın sosyal olup olmadığını toplumu oluşturan bireyler karar verir devlet değil. Öyleyse «devlet versin kardeşim sosyal devletim demesini biliyor» demek yok! 24
Sonuç olarak; Sosyal hakların yerine getirilmesi finansal imkanlar çerçevesinde mümkündür. Sosyal haklar bedelsiz değildir. Sosyal hakların yerine getirilmesinde sadece devletin değil, devleti oluşturan birey vatandaşların da sorumluluğu bulunmaktadır. Herkes KPSS den devlet memuru olmaya çalışırsa, devletin sosyal hakları yerine getirmesi finansal açıdan imkansız hale gelir. 25
Özgürlük ve Hakla İlişkisi 1789 tarihli İnsan ve Vatandaş Hakları Beyannamesine göre özgürlük «başkalarına zarar vermeden dilediğini yapabilmektir.» Bir başka tanıma göre özgürlük «kanunun müsaade ettiği her şeyi yapabilme hakkıdır (Sert, 2004)» Bir diğer değişle özgürlük «bireyin toplum içerisinde sahip olduğu bağımsızlık veya diğerlerine karşı mahremiyet alanıdır» Bu tanımlar çerçevesinde bakıldığında özgürlüğe kimlik ve yetki kazandıran ve sınırını çizen şeyin hak olduğu kabul edilmelidir. Aksi halde bunun adı zorbalık olurdu. Gücüne güvenerek dileği yapmak 26
Özgürlük, Hak ve Sorumluluk Özgürlüğü sınırı olarak Hak Özgürlük Alanı Özgürlük Alanı Özgürlük alanın sınırı çizmenin bedel ve sorumluluklarını yerine getirme 27
Bu sunumdakiler sadece ders notu amaçlı hazırlanmıştır; akademik makalelere kaynak olarak gösterilemez. 28