EDEBİYAT ÜNİTE 1: GÜZEL SANATLAR VE EDEBİYAT Güzel Sanatlar ve Edebiyat Metinlerin Sınıflandırılması ADF 01 GÜZEL SANATLAR VE EDEBİYAT Sanat ve Zanaat Bir duygunun, tasarının ya da güzelliğin çizgi, renk, biçim, ses, söz ve ritim gibi unsurlarla etkili bir biçimde anlatılmasına sanat denir. Sanat, genel olarak endüstriyel sanatlar (zanaat) ve güzel sanatlar olmak üzere ikiye ayrılır. a) Sanat İnsanların ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla çıraklık, kalfalık ve ustalık gibi deneyim aşamaları olan işlere zanaat denir. Temel işlevi yararlı olmaktır. Malzemesi taş, toprak, çeşitli metaller; cam, deri, ahşap gibi maddi unsurlardır. El becerisine dayalı olarak gündelik ihtiyaçlara dönük araç gereç üretmeyi hedefler. Eğitimle kuşaktan kuşağa aktarılan özel beceriler, teknikler içerir. El becerisine dayalı olması, seri üretim karşısında günden güne güç kaybetmesine neden olmuştur. Zanaatçı maddi beklenti içindedir. Sanat ve Zanaat Arasındaki Benzerlikler ve Farklar: Sanat eserinin özelliklerini şöyle sıralayabiliriz: Bir tasarım yani yaratıcı hayal gücüyle ortaya çıkar. En temel işlevi, insanda estetik bir duygu ve haz oluşturmasıdır. Amacı doğru ve yararlı bilgiler değil, güzellik sunmaktır. Açıklayıcı, bilgilendirici, nesnel değil; öznel nitelikler taşır. Özgün ve etkileyici bir özelliğe sahip olmayı gerektirir. Evrenseldir yani ortaya konan ürün tüm insanlığın ortak malıdır. b) Zanaat Sanatçı maddi beklentiden uzaktır, zanaatçı maddi beklentisi vardır. Sanat yapıtının benzeri yoktur, biriciktir; zanaat eserinin pek çok benzeri vardır. Zanaatkâr aynı ürünü birçok kez tekrarlar, sanatkâr ise her defasında özgün bir eser ortaya koymaya çalışır. Sanatçı yeteneğiyle doğar, zanaatçı bu becerisini sonradan kazanır. Sanatla zanaatın malzemesi ortak olabilir. Bir heykeltıraşla duvar ustası benzer maddelerle uğraşır. Sanatın amacı estetik de denilen güzellik duygusu uyandırmaktır, zanaatınki gereksinimlere cevap vermek ve faydalı olmaktır. Zanaatkâr yaptığı işe karşılık çoğu zaman önceden belirlenmiş bir ücret alır, sanatkârın ise öncelikli amaçları arasında maddi beklenti bulunmaz. Güzel sanatlar üç grupta toplanır: 1. İŞİTSEL (FONETİK) SANATLAR Sese, söze biçim veren sanatlardır. a. Edebiyat b. Müzik 1
EDEBİYAT ADF 01 - Ünite 1 dikkat 2. GÖRSEL (PLASTİK) SANATLAR Maddeye biçim veren sanatlardır. a. Resim b. Heykel c. Mimari d. Kabartma e. Hat f. Minyatür 3. RİTMİK (DRAMATİK) SANATLAR Harekete biçim veren sanatlardır. a. Tiyatro b. Dans c. Sinema d. Bale e. Opera Güzel sanatları birbirinden ayıran temel fark, bu sanatların kullandıkları malzeme ve bu malzemeyi kullanış biçimidir. dikkat Edebiyat kişinin ruhundaki iyi ve güzeli uyandırarak kişiyi iyi ve güzele teşvik eder. Bundan dolayı sanat eseri öncelikle güzellik amacı güder. Güzel Sanatlar İçinde Edebiyatın Yeri Edebiyat, güzel sanatlar içinde en soyut olan güzel sanat dalıdır. Çünkü malzemesi dildir. Malzemesinin dil olması onu herkes için olmanın yanı sıra hudutları en dar ve milli olan tek sanat dalı haline de getirir. Taşınması, eserini seyirci ile doğrudan karşı karşıya getirmesi, nesilden nesile aktarılması, orijinalinin korunması bakımlarından da en avantajlı sanat dalıdır. Edebiyatın malzemesi dildir. Dil sözcüklerden, sözcükler de seslerden oluştuğu için edebiyat işitsel (fonetik) sanatlar içinde değerlendirilir. Edebiyatın Konusu Edebiyatın temel konusu insandır. İnsanın bütün ilişkilerini edebiyatta bulabiliriz. Edebiyat toplumun aynası olduğuna göre, toplumdaki değişmeleri edebiyatın yansıtması doğaldır. Bu toplum içerisinde yaşayan yazarın da toplumla birlikte, yaşayışı, duyuşu, düşünüşü, inançları, dilekleri de değişir. Bu değişme edebiyatın değişmesine de yol açar. Edebiyat ve Gerçeklik Edebiyat Edebiyat eserinin ele aldığı konunun gerçeklikle ilişkisi yadsınamaz. Çünkü eseri meydana getiren sanatçı, yaşadığı toplumu ve toplumdaki gerçekliği eserine bir şekilde yansıtır. Yazar içinde yaşadığı toplum gerçeklerinden yola çıkarak eserini oluşturur. Ancak bu gerçekleri olduğu gibi değil, edebiyatın kuralları çerçevesinde kendi potasında eriterek verir yani yeniden kurgular. Buna edebi gerçeklik denir.. Bu edebiyatın gerçeklikten kopuk olması anlamına gelmez. Çünkü bir edebiyat ürünü her ne kadar kurmaca da olsa onun çekirdeğini dış dünyanın gerçeklikleri oluşturur. Duygu, düşünce, hayal, gözlem ve olayların sözle veya yazıyla etkili bir şekilde anlatılması sanatına edebiyat denir. Edebiyat sözcüğü, Arapça edep kökünden gelir. Edep, iyi ahlâk, terbiye, görgü, nezaket... anlamlarında kullanılır. Edebiyat sözcüğünü bugünkü anlamıyla ilk kez Tanzimat Döneminde Şinasi kullanmıştır. Edebiyatın Bilim Dallarıyla İlişkisi Bilimi evreni ya da olayları konu olarak seçen, deneysel yön temlere ve gerçekliğe dayanarak araştıran, ince leyen ve yasalar oluşturmaya çalışan bir sistemdir. Bi lim ol gusaldır, mantıksaldır, objektiftir, eleştiricidir, genel le yicidir, seçicidir, evrenseldir ve birikimli bir süreçtir. 2
ADF 01 - Ünite 1 EDEBİYAT dikkat c) Edebiyat-Halk Bilim (Folklor) İlişkisi Edebiyat; tarih, coğrafya, felsefe, sosyoloji, psikoloji, folklor, dil bilimi gibi birçok bilim dalıyla ilişki içinde olan bir güzel sanat dalıdır. a) Edebiyat-Tarih İlişkisi Bir toplulukta yaşayan insanları, onların alışkanlıklarını, söylenegelen türkü, masal, fıkra, atasözü, bilmece, oyun ve dans gibi kültür varlıklarını inceleyip topluluğun yaşayış ve duyuşunu anlamaya çalışan bilim dalıdır. Edebiyat bu bilim unsurlarını işler ve yarına ulaşmasını sağlar. d) Edebiyat-Psikoloji (Ruh Bilim) İlişkisi Tüm edebi metinler bir tarihi dönem içinde oluşur. İçinde oluştukları bu tarihi dönemin izlerine metin içinde az ya da çok rastlarız. Bu metinler tarihin belli bir dönemine ışık tutar, okuyucuyu adeta o döneme götürür. Hatta bazı edebî metinler konusunu tamamen tarihten alır. Bu nedenle edebî metinler tarih bilimine kaynaklık eder. b) Edebiyat-Sosyoloji (Toplum Bilim) İlişkisi Psikoloji, insan ruhunun değişik durumlarını, duyum, coşku ve düşünme gibi olguların kurallarını bulmaya çalışan bilim dalıdır. Edebiyat da psikoloji de insan doğasını ortaya koymaya çalışır. Edebi eserde ortaya çıkan karakterler psikoloji bilimi için bir araştırma konusu niteliğindedir. Birçok edebi eser bireyin yaşadıklarına ışık tutar. Sonuç olarak edebiyat ve psikolojinin birbirinin yöntem ve verilerinden yararlandığını söyleyebiliriz. e) Edebiyat-Felsefe İlişkisi Sosyoloji, insan topluluklarının yaşayışını ve onu yöneten yasaları inceleyen bilim dalıdır. Edebiyatın konusu insandır ve insan toplum içinde yaşar. Edebî eserler sosyolojinin inceleme alanına girer. Çünkü edebi ürünler toplumların inanç, yaşayış tarzı, duygu ve düşüncelerini açığa çıkarır. Hatta edebî eserlerin bazıları da insanı anlatırken topluma yön vermeyi amaçlar. Felsefe; madde, yaşam, dünya, toplum, ruh, adalet, akıl, bilgi gibi konulardaki temel sorunlarla ilgili çalışmalar yapan bir bilim dalıdır. Edebî metinlerde toplumları etkileyen bazı düşünceler vardır. Felsefe ile edebiyat ilişkisi 3
EDEBİYAT ADF 01 - Ünite 1 genellikle felsefenin edebi eserin gerisindeki bu felsefi düşünceyi tanımlaması şeklinde olur. f) Edebiyat-Coğrafya İlişkisi Edebi metnin yazılış amacı, okuyucuda bir heyecan veya estetik zevk uyandırmak, sanat yapmaktır. Edebî metinlerde bir anlam değil okuyan kişiye, zamana ve mekâna göre değişen birçok anlam vardır. Anlatılanlar, gerçek hayatla ilişkilendirilebilir ancak anlatılanlar genellikle kurmacadır. Yazar estetik bir amaçla metni oluşturduğu için dilin özelliklerinden sapmalar görülür. Sözcükler yan ve mecaz anlamlarında da kullanılır ve soyut bir anlatım görülür. Edebi metnin ana malzemesi dildir. İşlenmiş bir dil ve anlatımla oluşur. Edebî eserlerdeki olaylar belli mekânlarda ortaya çıktığı için edebî eserler o coğrafyayı yansıtır. Ayrıca bazı edebî eserler, belli bir coğrafyayı tanıtmak amacıyla yazılır. Gezi yazıları, egzotik romanlar buna örnek olarak gösterilebilir. Dil, heyecana bağlı işlerde ve şiirsel işlevlerinde kullanılır. Metin İnsanların iletişim kurmak, kendilerini anlatmak amacıyla bir araya getirdikleri sözlü veya yazılı cümleler topluluğuna metin denir. Metin dille kurulan bir anlaşma ve anlatma aracıdır. Metin cümlelerden oluşur. Metnin türünü; metnin yazılış amacı, konusu, kullanılan iletişim kanalı ve hedef kitle belirler. Bilimsel, felsefi, edebi ve günlük metinler birbirinden farklı düzenlenir. Metin anlambilimle ilişkilidir. Metni oluşturan birimlerin dil bilgisi kurallarıyla birbirine bağlanmasına bağlaşıklık denir. Metni meydana getiren parçalar arasındaki anlam ilişkisine bağdaşıklık denir. uygulama 1 Aşağıdakilerden hangisi edebî metinlerin özelliklerinden değildir? A) İnsanların iç dünyasında zevk uyandırmak ve onları etkilemek için oluşturulur. B) Söz sanatlarına, kelimelerin mecaz ve soyut anlamlarına pek yer verilmez. C) Şiir, roman, tiyatro, masal, destan vb. metinleri sanatsal metinlere örnek gösterilebilir. D) Üslup ve anlatım kaygısı ön plandadır. E) Dil daha çok sanatsal (şiirsel) anlamda kullanılır. Çözüm: Metinler yazılış amaçları ve hedef kitleleri bakımından iki grupta incelenir: 1. Edebi (Sanatsal) Metinler Kimi metinler okuyucuyu bilgilendirmek, ona bir şeyler öğretmek amacını taşırken kimi metinler de okuyucuda sanatsal zevk uyandırmak amacını taşır. İşte bir sanat değeri taşıyan, kişide bir güzellik duygusuyla heyecan uyandırmayı amaçlayan metinlere edebi metin denir. Sanatsal metinleri anlatmaya ve göstermeye bağlı metinler olmak üzere ikiye ayırabiliriz: 4
ADF 01 - Ünite 1 Anlatmaya Bağlı Metinler: Yaşanmış ya da tasarlanmış gerçeklikten alınan bir olayın, bir anlatıcı tarafından yorumlanıp dönüştürülmesiyle oluşturulur. EDEBİYAT Sözcükler genellikle gerçek anlamlarında kullanılır ve somut bir anlatım görülür. Dil göndergesel, alıcıyı harekete geçirme ve dil ötesi işlevlerinde kullanılır. Olay örgüsü bu metinlerde asıl unsurdur. Anlatmaya bağlı metinler kurmaca olduğu için olay örgüsü yaşanmaz, düzenlenir. Anlatmaya bağlı metinlerde yapı; olay örgüsü, kişiler, yer, zaman gibi birimlerin bir düzen içerisinde verilmesiyle oluşur. Bu metinlerde ilahî bakış açısı, kahraman anlatıcının bakış açısı ve gözlemci anlatıcı olmak üzere üç tip bakış açısı ve anlatıcı vardır. Göstermeye Bağlı Metinler: Öğretici metinler şu şekilde gruplandırılmaktadır: Tarihî metinler Tarih olaylarının ele alındığı, anlatıldığı metinlerdir. Felsefî metinler Felsefî konuları ve felsefenin varlık, bilgi, değer gibi konularını ele alan metinlerdir. Bilimsel metinler Bilimsel araştırmaları açık ve kesin bir dille, delillere dayanarak anlatan metinlerdir. Gazete çevresinde gelişen metin türleri Makale, mülakat, haber yazısı, deneme, sohbet, fıkra, eleştiri, röportaj gibi gazete çevresinde oluşan metinlerdir. Kişisel hayatı konu alan metin türleri Hatıra (anı), gezi yazısı, biyografi, mektup, günlük gibi kişisel hayatla ilgili olan metinlerdir. Göstermeye bağlı anlatımlarda olay sergilenerek gösterilir, yani anlatılmak istenen husus meydanda ya da sahnede canlandırılır. Gösterimlerin yazıldığı metinler göstermeye bağlı metinler olarak nitelendirilir. Genel olarak dramatik metinler ve tiyatro olarak adlandırabileceğimiz bu tarz metinlerde, kurmaca olay ve olay örgüsünü, bir sahne düzeninde topluluk önünde canlandırmak esastır. 2. Öğretici Metinler Yazılış amacı, okuyucuya bilgi vermek, öğretmektir. uygulama 2 Herhangi bir düşünceyi, olgu ya da olayı anlatma veya nakletme esasına bağlı sanat ürünlerine anlatmaya bağlı edebi metinler denir. Bu tanıma göre aşağıdakilerden hangisi bu grupta yer almaz? A) Destan B) Masal C) Halk Hikâyesi D) Roman E) Tiyatro Çözüm: Anlatılanlar gerçektir. Nesnel özellik taşır. Anlam kesin ve nettir. Her okuyan aynı şeyi anlar. Yazar, hedeflediği amaç doğrultusunda dilin bilinen kurallarının dışına çıkmaz. 5
EDEBİYAT ADF 01 - Ünite 1 SÖZLÜ ANLATIM a. Mülakat b. Münazara c. Söylev d. Forum e. Açık oturum f. Sempozyum g. Konferans h. Panel k. Seminer METİNLERİN SINIFLANDIRILMASI YAZILI ANLATIM Sanatsal Metinler -Kurmacı Metin- Öğretici Metinler Coşku ve Heyecanı Dile Getiren Metinler Olay Çevresinde Oluşan Metinler Kişisel Hayatı Konu Alan Metinler Gazete Çevresinde Gelişen Metinler Şiir a. Mektup b. Günlük c. Anı Göstermeye Bağlı Edebi Metinler a. Tiyatro b. Modern Tiyatro Trajedi Komedi Dram c. Geleneksel Tiyatro Karagöz Meddah Orta Oyunu Köy Seyirlik Oyunu Anlatmaya Bağlı Edebi Metinler a. Fabl b. Masal c. Hikaye d. Halk hikayesi e. Roman f. Mesnevi d. Biyografi e. Otobiyografi f. Gezi yazısı a. Eleştiri b. Makale c. Deneme d. Fıkra e. Haber Yazısı f. Sohbet g. Röportaj 6
ADF 01 - Ünite 1 EDEBİYAT örnek 1 Aşağıdaki boşlukları uygun kelimelerle tamamlayınız. örnek 2 Aşağıda verilen bilgiler doğru ise parantez içine (D), yanlış ise (Y) yazınız. 1. Duygu, düşünce ve istekler... aracılığıyla yüzyılları aşarak geleceğe ulaşır. 2. Taştan ev yapan kişiye..., taşı bi çimlendirerek onu heykele dönüştürene ise... denir. 3. Öğretici metinlerde dil... işleviyle kullanılır. 4. Güzel sanatların herhangi bir dalında yaratıcılığı olan ve o alanda eser veren kişiye... denir. 5. Bir edebi metinde yazarın gerçekten hareketle oluşturduğu hayali metne... metin denir. 6. Öğretici metinlerde kelimeler genellikle... an lamında kullanılırken, edebi metinlerde... ve... anlamlarıyla kullanılır. 7. Güzel sanatların temelinde yatan amaç insanı etkilemektir. Edebiyat bunu... ile yaparken, resim... ile yapar. 8. Konferans, sempozyum gibi türler,... anlatım türleri içinde yer alır. 9. Güzel sanatlar;... sanatlar,... sanatlar ve... sanatlar olmak üzere üçe ayrılır. 10. Sanatta kullanılan malzemeler göz önüne alındığında sinema, bale ve tiyatro... sanatlar içinde değerlendirilir. 1. Sanat eserleri ait oldukları toplumun ve dönemin sosyo-kültürel yapısını yansıtır. 2. Sesle yapılan sanatlara dramatik sanatlar, görüntüyle yapılan sonatlara ise fonetik sanatlar denir. 3. Güzel sanalları diğer eserlerden ayıran en önemli özellik insanda coşku ve estetik haz uyandırmasıdır. 4. Güzel sanatlar işitsel(fonetik), görsel(plastik) ve dramatik(ritmik) olmak üzere üç kısımda sınıflandırılır. 5. Güzel sanatların en önemli dallarından olan edebiyatın asıl amacı insanlara yol göstermek ve fayda sağlamaktır. 6. Sanatı icra eden kişi, maddeyi güzellik ; zanaatı icra eden kişi ise yararlılık (fayda) amacıyla işler. 7. Yazar içinde yaşadığı toplum gerçeklerinden yola çıkarak oluşturur. Ancak bu gerçekleri olduğu gibi değil, edebiyatın kuralları çerçevesinde kendi potasında eriterek verir. 8. Edebi eserlerde dil gerçek ve terim anlamıyla kullanılır. 9. Bir sanat değeri taşıyan, kişide bir güzellik duygusuyla heyecan uyandırmayı amaçlayan metinlere öğretici metin denir. 10. Edebî metinlerde bir anlam değil; okuyan kişiye, zamana ve mekâna göre değişen birçok anlam vardır. 7
EDEBİYAT ANALİZ TESTİ ADF 01 - Ünite 1 1. Edebiyat güzel sanatlar içinde en soyut olan güzel sanat dalıdır. Çünkü malzemesi dildir. Malzemesinin dil olması onu hudutları en dar ve milli olan tek sanat dalı haline de getirir. Taşınması, eserini seyirci ile doğrudan karşı karşıya getirmesi, nesilden nesile aktarılması, orijinalinin korunması bakımlarından da en avantajlı sanat dalıdır. Edebiyat kişinin ruhundaki iyi ve güzeli uyandırarak kişiyi iyi ve güzele teşvik eder. Sanat eseri öncelikle güzellik amacı güder. Bu parçadan hareketle edebiyatla ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Malzemesinin dil olması B) İnsanlarda estetik haz uyandırması C) Evrensel bir niteliğe sahip olması D) Duygu ve düşünceleri geleceğe taşıması E) İnsanlara düşünsel mesajlar vermesi 4. Sanat ile zanaatın karşılaştırılmasıyla ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A) Sanatı icra eden kişi, maddeyi güzellik ; zanaatı icra eden kişi ise yararlılık amacıyla işler. B) Sanat insan ruhuna hitap eder, zanaat günlük hayatı kolaylaştırır. C) Sanat eseri özgündür, zanaat ürünlerinin benzerlerine çok rastlanır. D) Sanatçı maddi beklenti içinde değildir, zanaatkâr ürettiği eserden para kazanmayı ve geçim sağlamayı amaçlar. E) Sanat akıl ve mantıkla ortaya çıkarken, zanaat çağrışım ve sezgilerle meydana gelir. 2. Güzel sanatlar; fonetik, plastik ve dramatik sanatlar olmak üzere üçe ayrılır. Aşağıdakilerin hangisinde verilenler aynı tür güzel sanat dalı içinde değerlendirilemez? A) Sinema bale B) Müzik - tiyatro C) Resim mimari D) Minyatür- heykel E) Dans opera 5. Edebi metinler ile öğretici metinleri birbirinden ayıran en önemli özellik aşağıdakilerden hangisidir? A) Amacı B) Konusu C) Yöntemi D) Hedef kitlesi E) Biçimi 3. Aşağıdakilerden hangisi öğretici metinlerin özelliklerinden biri değildir? A) Yazılış amacı, okuyucuya bilgi vermek, öğretmektir. B) Anlam kesin ve nettir. Her okuyan aynı şeyi anlar. C) Yazar, dilin bilinen kurallarının dışına çıkmaz. D) Anlatılanlar gerçek hayatla ilişkilendirilebilir ancak kurgusal bir yanı vardır. E) Dil, göndergesel, alıcıyı harekete geçirme ve dil ötesi işlevlerinde kullanılır. 1-C 2-B 3-D 6. Edebi metinlerin sınıflandırılması göz önüne alındığında aşağıdakilerden hangisi farklı bir grup içinde değerlendirilir? A) Makale B) Deneme C) Fıkra D) Tiyatro E) Eleştiri 4-D 5-E 6-D 8 ADF-01 ile konuyu kavradınız. Şimdi ASF-01 i çözerek konuyu pekiştirebilirsiniz.