TÜRKİYE'YE YABANCI EMEKLİ GÖÇÜ: DİDİM'İN YENİ SAKİNLERİ VE BÖLGEYE EKONOMİK ETKİLERİ Etem Karakaya a, b Aykut Hamit Turan c Bu çalışma Iktisat-İşletme-Finans Dergisinde yayınlanmıştır. İktisat-İşletme-Finans 09/2006, 21(246), pp:122-132 Abstract:International Retirement Migration to Turkey: Didim s New Residents and Their Economic Impacts Western European countries have been experiencing unprecedented demographic changes, which has resulted in an increase in aging population. In recent years, prolonged human lifespan, increasing economic prosperity, easier and cheaper transportation opportunities have created a new concept called International Retirement Migration (IRM) among this elderly population. In this study, International Retirement Migration of British citizens, a very new development for Turkey, has been analyzed in the Didim province of Aydin, on the Aegean coast. With a survey method, the British residents, who bought property and started to live in Didim are investigated and their purpose of coming to Didim province, expectations, demographic characteristics and potential economic impacts to the region are analyzed. Keywords: International Retirement Migration, British Migration Survey, Turkey, Economic Impacts, Economics of elderly JEL Classification: C42, F22, J14, J11 Özet Gelişmiş Avrupa ülkelerinin demografik yapısında yaşlı nüfusun önemli oranda artış gösterdiği gözlemlenmektedir. Son yıllarda, uzayan insan ömrü, artan ekonomik refah, kolay ve ucuzlaşan ulaşım imkanları, bu yaşlı nüfus arasında uluslararası emekli göçü adı verilen yeni bir olgunun ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu çalışma, Türkiye için oldukça yeni bir olgu olan yabancı göçünü, Aydın ilinin Didim ilçesine yerleşen İngilizler örneği bağlamında analiz etmektedir. Bu çalışmada, anket yöntemi ile Didim`de emlak satın alarak ilçeye yerleşen İngilizler`in geliş amaçları, beklentileri, demografik yapıları ve yerel ekonomiye potansiyel etkileri incelenmiştir. a Yrd.Doç.Dr., Adnan Menderes Üniversitesi Nazilli İİBF İktisat Bölümü b Avrupa Çevre Ajansı, Proje Yoneticisi, Kopenhag, Danimarka c Ar.Gör., Adnan Menderes Üniversitesi Nazilli İİBF İşletme Bölümü 1
Anahtar Kelimeler: Uluslararası Emekli Göçü, İngiliz Göçü Anketi, Türkiye, Ekonomik Etkiler, Yaşlılar ekonomisi JEL Sınıflaması: C42, F22, J14, J11 1. Giriş Gelişmekte olan dünyanın gittikçe artan iç bağlılık ve dinamikleri, gelişen teknoloji, artan globalleşme ve kolaylaşan ulaşım olanakları, yirminci yüzyıl boyunca artan bir şekilde insan hareketleri ve göç dalgasının yaşanmasına sebep olmuştur (Williams ve diğerleri, 2000). İnsanların yaşam sürelerinin uzaması ve emekli olduktan sonra sağlıklı bir şekilde uzun yıllar yaşayabilmeleri yeni bir tür göç olan uluslararası emekli göçü olgusunun oluşmasına yol açmıştır. Emekli göçleri son 20 yılda Kuzey Amerika da Kanada ve Amerika Birleşik Devletleri`nden, güneye Meksika ya ve Florida eyaletine yönelik olurken, Kuzey Avrupa nın gelişmiş ekonomilerine sahip İngiltere, Almanya, Hollanda ve Danimarka gibi ülkelerden daha uygun yaşam koşulları sundukları düşünülen Güney Avrupa ülkelerine doğru olmuştur. Emekli insanların göçlerinin nedenleri sadece bir faktöre bağlı olmamakta ekonomik, sosyal, kültürel ve sağlık gibi birçok faktörün bir bileşkesi olarak ve üzerinde uzun yıllar düşünülüp karar verilen bir olgu olarak ortaya çıkmaktadır. Kuzeyden Güneye Avrupa`nın demografik, sosyo-ekonomik yapısını önemli oranda değiştirebilecek olan uluslararası emekli göçünün daha iyi anlaşılması ve etkin bir şekilde idaresi için, göçe konu olan ülkelerin ilgili göçün türünü, nedenlerini ve karakteristik özelliklerini iyi bilmesi gerekmektedir. Bu bağlamda, son yıllarda Güney Avrupa ya olan emekli göçünü inceleyen çok sayıda bilimsel çalışma yapıldığı halde 1, oldukça yeni olduğundan, Türkiye nin Ege ve Akdeniz kıyılarındaki il ve ilçelere Kuzey Avrupa ülkelerinden yerleşmek üzere gelen yabancı göçü üzerine hiçbir çalışma yapılmamıştır. Bu makale Türkiye ye yerleşmek amacıyla gelişmiş batı ülkelerinden gelen ve sayıları sürekli artan yabancıların göçü konusuna giriş niteliği taşıyan bir ön çalışma olması açısından önem arz etmektedir. Bu çalışmada, Aydın ilinin Didim ilçesine gelip, emlak satın alarak yerleşmiş İngiliz vatandaşlarının demografik yapısı, geliş nedenleri, ve bu göçün ne şekilde gelişebileceği incelenmiştir. Daha önceki benzer deneyimleri de göz önünde bulundurarak, bu tür bir göçün ilgili bölgenin ekonomik kalkınmasına potansiyel etkileri detaylı olarak analiz edilmiştir. Bu amaçla, bölgede öncü akım olarak değerlendirilebilecek emlak satın almış ve bölgeye yerleşmiş İngilizler üzerinde bir anket çalışması yapılmıştır. Çalışmanın ilk bölümünde, Avrupa`daki emekli göçü olgusu ve gelişimi irdelenecektir. Bunun ardından, Türkiye`de son yıllarda varlığını hissettiren emekli göçü, 1 Bakiniz, Williams ve diğerleri, 2000; Dwyer, 2000; Truly, 2002; O Reilly, 2004, Williams ve Diğerleri, 2004 2
emlak alarak Didim`e yerleşen İngilizler üzerine uygulanan anket çalışması ile incelenecektir. Sonraki bölümde ise, bu emekli göçünün bölge için ekonomik etkileri tartışılacaktır. 2. Yeni Bir Göç Olgusu: Aksaçlılar ve Emekli Göçü Yirminci yüzyılın sonlarına doğru gelişmiş ülkelerin demografik yapısında yaşlı nüfusun hızlı bir şekilde artış gösterdiği gözlemlenmiştir. Gelişmiş ülkelerde her beş kişiden biri emekli iken bu oranın 2025 yılında %25 e ulaşacağı, 60 yaş ve üstü oranın 2050 yılına kadar üç katı artış göstereceği beklenmektedir (Tempest, S ve Diğerleri, 2002). 25 Avrupa Birliği üyesi için yapılan projeksiyonlar, 2050 yılına gelindiğinde toplam nüfusun 2004 yılına göre daha az ve oldukça yaşlı olacağını öngörmektedir (Giuseppe Carone, 2005 ).Demografik yapıdaki bu önemli değişikliğin temel nedeni sağlık alanında yaşanan ilerlemeler sonucu özellikle gelişmiş ülkelerde insanoğlunun ortalama ömür süresinin gittikçe uzamasıdır. İkinci Dünya Savaşı hemen sonrası batılı ülkelerde yoğun olarak görülen bebek sayısında patlama (baby boom) ve bu neslin günümüze yansıması önemli miktarda emekli olmuş/olacak yaşlı vatandaş anlamına gelmektedir (Giuseppe Carone, 2005). Kendilerini `aksaçlılar` olarak isimlendirebileceğimiz bu insanlar artık emeklilik sonrası da sağlıklı bir şekilde ortalama 20-30 yıl yaşayabilmektedirler ve `ikinci bahar` olarak niteleyebileceğimiz geri kalan yaşamlarını huzur içinde rahat ve güzel bir ortamda geçirmek istemektedirler. İlk başlarda ülkelerindeki büyük metropollerden kırsal bölgelere yerleşmeye başlamışlar. Daha sonraki dönemlerde ise, düzenli emeklilik geliri sebebiyle ekonomik kaygıları olmayan bu insanlar başka ülkelerde emlak satın alarak bu ülkelere yerleşmeye başlamışlardır.(hardill, 2004). Kuzey Avrupa vatandaşlarının, özellikle Avrupa ekonomilerinin entegrasyonu sonucu serbest dolaşım engelinin kaldırılması ile, tatillerini geçirmek veya emeklilik hayatlarını geçirmek için sıcak Akdeniz kıyılarına yerleşmeleri 1980 lerden beri devam eden önemli bir insan akımıdır. Genellikle bu insanlar, önce turizm amaçlı olarak sıcak Akdeniz ülkelerine gelmişler, daha sonra emekli olduklarında hayatlarının geri kalan kısımlarını sosyal, ekonomik ve iklim olarak daha uygun olan bu bölgelerde geçirme kararı almışlardır. İspanya, Portekiz, İtalya, ve Malta çoğunluğu emekli olmuş İngiliz, Alman ve İskandinav ülkesi vatandaşlarının seçtikleri önemli Güney Avrupa noktaları olmuştur (O Reilly, 2004). Aynı akım Kuzey Amerika da Kanadalıların ve ABD nin kuzey eyaletlerinde ikamet edenlerinin, emekliliklerinde yaşamak için daha sıcak olan Florida, Meksika ve Karaip adalarını seçmeleri ile benzerdir (Espinoza ve Stallman, 1996; Kuentzel and Ramaswamy, 2005 ). Emekli İngiliz vatandaşları genellikle İspanya ve Malta ya yerleşmekte ve çok sayıda gayrı menkul 3
almaktadır. Büyük Britanya Dışişleri Bakanlığı tahminlerine göre İspanya`da 675,000`den fazla İngiliz vatandaşı yaşamaktadır ve bunların önemli bir kısmı bu ülkede emlak sahibidir. 2 Bu gayrimenkulların bir kısmı sürekli yerleşme amaçlı mesken olarak kullanılırken, önemli bir kısmı da kendi tatili veya kiralama amacıyla kullanılmaktadır. İngilizler İspanya da her yıl ortalama 50,000 adet gayrı menkul satın almaktadırlar, ve bu miktar İspanya nın Akdeniz kıyılarında her yıl yapılan yeni evlerin yaklaşık %40 ına tekabül etmektedir (Hardill, 2004). Batılı ülkelerde emekli insanların maaşları, daha az gelişmişlik düzeyine sahip Güney Avrupa ülkelerinde rahat bir yaşam olanağı sunmaktadır. İklim, düşük emlak fiyatları, ucuz yaşam koşulları, ve sakin hayat şartları, emekli insanları Güney Avrupa ya çeken önemli unsurlar (çekici faktörler) olmuşlardır. Öte yandan, kuzey ülkelerinin soğuk iklim yapısı, astronomik emlak fiyatları, pahalı yaşam standardı ve artan suç oranları (itici faktörler) insanların güneye göç etmelerine yol açmıştır (Dwyer, 2000; Gustafson, 2002). Göçe konu olan her iki ülkenin de Avrupa Birliği ne üye olması, ülkeler arasında kapsamlı vergi indirimleri ve sağlık hizmetlerinin göç eden emeklilere sunulması avantajını sağlamıştır. Bu şekilde sağlanan avantajlar, doksanlı yıllardan itibaren İspanya ya emekli göçünün artışına neden olan önemli faktörlerdir.yapılan bilimsel araştırmalar, emekli insanların büyük bölümünün yaşamak için diğer bir ülkede mülk almadan önce belli bir süre söz konusu bölgede tatilini geçirdiğini ortaya çıkarmıştır (Rodrigez et al., 1998). Araştırmacılar ileride, bu trendin artarak devam edeceğini ve başta Türkiye, Bulgaristan ve Hırvatistan olmak üzere diğer Güney Avrupa ülkelerine de Kuzey Avrupa dan yoğun bir şekilde emekli insanların göç edeceğini belirtmişlerdir (Alliance & Leicester, 2004; Recchi ve diğerleri, 2003). 3. Türkiye de Emekli Göçü Olgusu Gelişmekte olan bir Güney Doğu Avrupa ülkesi olan Türkiye, özellikle Almanya, Fransa, Hollanda gibi gelişmiş ülkelerin 2. Dünya savaşından sonra sanayileşmesini destekleyecek insan gücünü karşılamak amacı ile yoğun olarak bu ülkelere 1960 lardan sonra göç vermeye başlamıştır. Bu göçün temel nedenlerinin ekonomik kaygılarla olduğu araştırmacılar tarafından belirtilmiş ve Türkiye den yoksul insanların daha iyi bir hayat ve ekonomik refaha kavuşmak için göç ettikleri saptanmıştır (İçduygu ve Muradoğlu, 2001). Son yıllarda ise, Türkiye ve göç olgusu yine gündemde olmakla birlikte, önceki tecrübelerin aksine, bu kez gelişmiş ülkelerden Türkiye ye bir göç olgusunun yaşandığını görülmektedir. Özellikle 1980 li yılların başından itibaren, Türkiye, uygulanan dışa açılma politikaları sonucu yoğun ve gittikçe artan bir turist akımına uğramıştır. Turizmde yaşanan bu 2 http://observer.guardian.co.uk/international/story/0,6903,1588146,00.html erişim tarihi 04-01-2006 4
gelişmeler, özelde tatil bölgelerinin ekonomik kalkınmasında önemli katkı sağlamış, genelde ise Türkiye ekonomisi için önemli bir sektör olmuş ve ülkeye yüksek miktarlarda döviz kazandırmıştır. Turizm ile ilintili yeni bir akım olarak 2000 li yıllardan itibaren özellikle İngiliz ve Alman vatandaşları başta olmak üzere gelişmiş Avrupa Birliği ülkelerinden yoğun olarak Türkiye de mülk alarak devamlı veya dönemsel olarak yaşamaya başlamışlardır. Türkiye deki emlak fiyatlarının Avrupa geneline ve İspanya ya göre çok daha düşük olması, ekonomide ve Avrupa Birliği üyeliği sürecinde yaşanan olumlu gelişmeler Türkiye ye olan emekli göçünün artmasına neden olan önemli faktörlerdendir. Temmuz 2003 yılında çıkan ve yabancıların Türkiye de mülk edinebilmesi ne izin veren Tapu yasası da bu hareketin ivmesinin artmasına neden olmuştur. Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü kayıtlarına göre 3, son yıllarda yabancıların Türkiye de satın aldıkları mülk sayısında onemli oranda artış gorulmektedir. 2001 yılında yabancılara 1.902 adet mülk satılırken bu rakam 2002 yılında 2.454, 2003 yılında 2,310 ve 2004 yılında ciddi bir artış göstererek 5.274 adete ulaşmıştır. Yabancılar tarafından satın alınan emlak sayısının resmi rakamlardan daha yüksek olduğu ve özellikle son dönemde satın alma sürecinde olanların oranının oldukça yüksek boyutlara ulaştığı belirtilmektedir. Almanlar ve İskandinavlar genellikle Akdeniz bolgesinde Antalya, Alanya ve çevresini tercih ederlerken, İngilizler başta Didim olmak üzere Kuşadası, Fethiye, Bodrum ve Marmaris i tercih etmektedirler (Aksiyon, 2005). Türkiye ye yerleşmek için gelen yabancılar son yıllarda yerli ve yabancı basının ilgisini çekmeye başlamıştır. Özellikle bu trendin oldukça hızlı gelişmesi, kısa sürede yüksek miktarlarda emlak satın alımı ve en son olarak da yabancıların emlak edinimine izin veren Tapu kanununun kısmi olarak Anayasa Mahkemesi tarafından iptal edilmesi yaşanılan yabancı göçünü ülkenin gündemine oturtmuştur. Bölgelerinde ortaya çıkan bu yeni durum karşısında olası etkileri, fırsatları değerlendirebilmek için yerel yönetimler de sınırları içine yerleşen bu insanlar hakkında bilgi sahibi olmak istemektedirler. Bu çalışma da bu bakış açısı ile, Didim Belediyesi tarafından bölgeye yerleşen yeni sakinlerini daha iyi tanımak ve beklentilerini öğrenmek amacıyla desteklenmiştir. 4. Araştırma Yöntemi ve Sonuçları Türkiye deki yabancı göçüne yönelik ilk alan araştırması olan bu çalışmada, Didim Belediyesi nin desteğiyle ilçede yaşayan İngilizlere yönelik bir anket çalışması yapılmıştır. Didim de yaşayan 150 İngiliz vatandaşına Didim in ilk İngilizce yerel gazetesi aracılığı ile 3 http://www.arkitera.com/haberler/2005/04/26/arazi.htm erişim tarihi 14-07-2005 5
zarf içinde anket gönderilmiş ve 54 adet kullanılabilir durumda anket geri dönmüş, değerlendirmeler bu anketler üzerinden yapılmıştır. Ankette genel olarak İngilizlerin Didim e neden geldikleri, ilçeye katkıları, beklentileri ve katılımcıların demografik ve sosyo-ekonomik durumları hakkındaki sorulara yer verilmiştir. Didim Belediyesi yetkililerine göre, ilçede sürekli yaşayan yaklaşık 300 İngiliz ailesi bulunmaktadır. İstatistiki açıdan mevcut anket sayısının özellikle Didim de yaşayan hedef grubun önemli bir oranını temsil ettiği için bu insanların davranış özelliklerini, eğilimlerini ölçmeye yeterli olduğu söylenebilir. İki bölümden oluşan anketimizde, ilk önce yerleşik yabancıların Didim i tercih nedenleri, beklentileri gibi sorulara cevap aranmış, ikinci bölümde ise göçmenlerin demografik yapısı, gelir durumu, eğitim seviyesi gibi sorular ile gelenlerin profili çıkartılmaya çalışılmıştır. 4. 1. İngilizler Niçin Didim e Geliyor? Araştırma anketinin birinci bölümünde emlak alarak Didim e yerleşen İngilizlere niçin Didim i tercih ettiklerini öncelik sıralamasına göre dizmeleri istenmiştir. Alınan cevaplar öncelik sıralamasına konulmuş ve sonuçlar Tablo 1 de özetlenmiştir. Görüleceği gibi İngilizler in Didim i seçmelerindeki temel neden ucuz hayat koşulları ve düşük stres ortamı olmuş bunu takiben sıcak yöre halkı, deniz ve güneş diğer önem arz eden faktörler olmuştur. Didim in huzurlu bir ortam sunması, insanlarının iyi ve sıcak olması, karmaşıklıktan uzak, ufak bir sayfiye yeri olması ve her şeyden önemlisi ucuz ve fazla masraf yapmadan yaşanabilir olması İngilizleri burayı seçmeye iten temel nedenlerden olmuştur. TABLO 1: Niçin Didim e Geldiniz TABLO 2: Tatmin Unsurları Neden Öncelik Sırası Tatmin Unsuru Önem Derecesi Hayat Koşulları Düşük Stress 1 Deniz İklim Güneş 1 Sıcak Yöre Halkı 2 Sosyal Ortam 2 Deniz ve Güneş 3 Güvenlik ve Güzel 3 Konum İklim Koşulları 4 Kumsallar 4 Sağlık Sebepleri 5 Eğlence 5 Ticari İlişkiler 6 Ticari Olanaklar 6 Ailevi Nedenler 7 Tarih 7 Yukarıdaki soru ile ilişkili olarak, ikinci soru, bu insanların beklentilerinin gerçekten karşılanıp karşılanmadığını bulmaya çalışmıştır. Bu soruda, İngilizlere, şehirde kendilerini tatmin eden unsurları önem sırasına göre dizmeleri istenmiştir. Sonuçlarin özetlendigi Tablo 2 de görülduğu gibi ilk sırayı deniz, iklim ve güneş almış ve takiben sosyal ortam, güvenlik ve güzel konum gelmiştir. Buradan, genelde beklentileriyle örtüşecek şekilde, İngilizlerin 6
Didim in henüz bakir, temiz ve güzel kumsal ve denizinden en çok hoşlandıkları ve yine sıcak insan ve güvenli şehir ortamının onları tatmin ettiği anlaşılabilir. TABLO 3: Önerme Nedenleri TABLO 4: Rahatsızlık Unsurları Neden Öncelik Sırası Rahatsızlık Unsuru Derecesi İklim Koşulları 1 İletişim Problemleri 1 Deniz Güneş Kumsallar 2 Ürüne Farklı Fiyat Uygulamaları 2 Yaşam Koşulları 3 Açık Yazılmayan Fiyatlar 3 Eğlence 4 Hayvanlara Saygısızlık 4 Ticari Olanaklar 5 Esnaf Tarafından Rahatsızlık 5 Israrcı Lokanta Sahipleri 6 Yavaş Bürokrasi 7 Sınırlı Eğitim Olanakları 8 Didim de yaşayan İngilizlere Didim i önerirler ise önermelerinin nedenleri sorulmuştur ve sonuçlar Tablo 3 de özetlenmiştir. Burada yine tatmin seviyesi ile paralel olarak ilk sırayı iklim koşulları almış, deniz, güneş ve kumsallar ikinci sırada yer almıştır. Yaşam koşulları, yani yaşam giderlerinin düşük olması üçüncü önerme sebebi olmuştur. Eğlence ve ticari olanaklar önemli neden olarak görülmemiş ve son sıraları paylaşmıştır. Bu bölümde son olarak İngilizlere Didim de yaşarken kendilerini en çok rahatsız eden şeyleri önem derecesine göre sıralamaları istenmiştir. Sonuçlarin verildigi Tablo 4 de görüleceği gibi, iletişim problemleri ilk sırayı almaktadır. Bunu takiben ürüne farklı fiyat uygulamaları, açık yazılmayan fiyatlar ve hayvanlara saygısızlık takip eden sıraları almıştır.henüz başlangıç seviyelerinde olan bu tür göçün devam etmesi, sorun olarak görülen yukarıdaki konuların halledilmesiyle söz konusu olacaktır. 4.2 Demografik Veriler Anketin ikinci bölümünde Didim e yerleşen yabancıların demografik, sosyo-ekonomik yapılarını incelemek amacıyla bir takım kişisel sorular sorulmuştur. Bu bölümdeki sorulara verilen cevaplarla katılımcıların temel demografik verileri aşağıda sunulmuştur. TABLO 5: Yaş Verileri TABLO 6: Cinsiyet 16 24 arası 2,0 Erkek 42,9 25 34 arası 5,9 Kadın 57,1 35 44 arası 9,8 45 54 arası 37,3 55 ve üzeri 45,1 7
Tablo 5 de görüleceği gibi katılımcıların %45 i 55 yaşın üstündeki insanlardan oluşmaktadır. Bir diğer büyük grubu da yaşları 45 ile 54 arasında olan kesim oluşturmaktadır. İki grubun toplamı %82 gibi yüksek bir orana tekabül etmektedir. Görüldüğü gibi Didim e yerleşen yabancılar genellikle ileri yaşlara sahip emekli yada emeklilik yaşı yaklaşmış insanlardan oluşmaktadır. Bu veriler diğer Güney Akdeniz ülkelerinde önceden beri yaşanan uluslararası emekli göçünün bir benzerinin Didim de ortaya çıktığını göstermektedir. Ankete katılanların %57 ini kadınlar, %42 unu erkekler oluşturmaktadır.medeni durumu sorumuzun cevabından katılımcıların %82 sinin evli olduğu görülmektedir. Bu durum, diğer ülkelerdeki emekli göçlerindeki gibi, katılımcıların genellikle ailevi değerlere önem veren ve bir aile olarak yaşam sürdüren insanlar olduğunu ortaya koymaktadır. Eğitim seviyesinin istatistiğini veren Tablo 7 ye göre katılımcıların %58 i ilköğretim derecesine sahiptir ve kalanların %26 sı lise eğitimine sahiptir. Üniversite mezunu olanların oranı sadece %16 dır. Buraya kadar ortaya çıkan bulgulardan genel olarak ankete katılımcılarının ileri yaşlara sahip, eğitim seviyesi düşük İngilizler olduğu ortaya çıkmaktadır. TABLO 7: Eğitim TABLO 8: Gelir Seviyesi İlköğretim 58,0 10.000 dan az 44,8 Lise 26,0 10.000 14.999 17,2 Üniversite 16,0 15.000 19.999 20,7 20.000 24.999 13,8 35.000 39.999 3,4 Katılımcıların gelir seviyelerine yönelik istatistiklerin verildiği Tablo 8 den de görüleceği gibi katılımcıların %44,8 i 10,000 Sterlin den az gelire sahip olduğunu belirtmiştir. Katılımcıların %17,2 si 10,000 ile 15,000 ve %20,7 si 15,000 ile 20,000 Sterlin arası gelir beyan etmiştir. 20,000 Sterlin üzeri gelire sahip olduğunu söyleyenlerin oranı %17 civarındadır. Bu durum beyan edilen gelirlerin İngiltere ortalamasının altında kaldığını ortaya koymaktadır. Beyan edilen gelir seviyesi ve bu gelir seviyesinin doğruluğunun tespiti bölgenin yerel kalkınmasına bu tür göçün ekonomik etkileri açısından büyük önem arzettiğinden detaylı bir değerlendirme gerektirir. Anketlerde gelir seviyesi ile ilgili sorulara genellikle doğru cevap verilmediği ve insanların bu tür soruları genellikle mahremiyetlerine bir müdahale olarak algıladıkları görülmüştür. Bu nedenle gelirle ilgili sorulara verilen cevapların güvenilirliğinin az olduğu ve 8
hedef kitle açısından sınırlı genellemeye imkan verdiği yaygın bilinen bir gerçektir. Bizim anketimizde de bu argümanı destekleyen veriler görülmektedir. Öncelikle, gelir seviyesi sorumuza katılımcıların yaklaşık yarıya yakını cevap vermemiştir. Daha da önemlisi, anket katılımcılarının beyan ettikleri gelir seviyesi ile yaşam standartlarının önemli göstergelerinden birisi olan satın aldıkları eve ödedikleri fiyat arasında bir çelişki ve uyuşmazlık olduğu görülmektedir. Çapraz tablo ile anketimize katılan İngilizlerin beyan ettikleri gelir seviyesi ve gayrimenkullere ödedikleri fiyat arasındaki ilişki incelendiğinde, beyan edilen geliri 10,000 Sterlin den az olan insanların %61,5 inin yaşadığı evlerin değeri 30,000 ile 50,000 Sterlin arasında olduğu ortaya çıkmıştır. Ayrıca, geliri 10,000 Sterlinden az olanların hiç biri fiyatı 15,000 Sterlinden az olan evde oturmadığını beyan etmiştir. Bu durum anket katılımcılarının gerçek gelirlerinin beyan ettiklerinden daha fazla olabileceğinin önemli bir göstergesi olarak görülebilir. Böylece, Didim deki yabancıların bölgeye olan ekonomik etkilerinin tahmin edilenden daha yüksek olabileceği düşünülebilir. 4.2.1. Didim de Yaşam Didim de ev alan yabancıların yıl içinde geçirdikleri dönemin ne kadar olduğunun bilinmesi, bu insanların yerleşik hayata geçip geçmedikleri veya sadece turizm amacıyla Didim e gelip gelmediklerinin tespiti açısından önemlidir. Ankete cevap verenlerin neredeyse tamamına yakını - %96 yılın tamamını Didim de geçirdiklerini belirtmişlerdir. Bu durum araştırma anketinin araştırma hedef ve amaçlarına uygun bir hedef kitleye eriştiğinin en önemli göstergesidir. Bunun yanı sıra, göç olgusunun yeniliğini ve trendin ne şekilde gelişeceğini analiz etmek amacıyla Didim de yerleşik İngilizlere ne kadar süredir bu bölgede yaşadıkları ve mülklerini ne zaman aldıkları sorulmuştur TABLO 9: Ne Kadar Zamandır Didim de TABLO 10: Mülkünüzü Ne Zaman Yaşıyorsunuz Aldınız 1 Yıldan Önce 49,0 6 aydan önce 9,8 1 3 Yıl Arası 41,2 7 12 ay önce 35,3 4 6 Yıl Arası 5,9 13-18 ay önce 23,5 7 9 Yıl Arası 3,9 19-24 ay önce 5,9 25 veya daha uzun 25,5 Tablo 9 da görüleceği gibi, Didim de yaşayanların yaklaşık yarısı - %49 u - bir yıldan daha az süre önce bu ilçeye yerleşmiştir. Bu durum daha önce tartışılan Türkiye ye gelişmiş ülkelerden emekli göçünün ne kadar yeni bir olgu olduğunu ortaya koyan bir diğer önemli göstergedir. Toplam katılımcıların %90 i son üç yıl veya daha az süredir Didim de 9
yaşamaktadır. Öte yandan, mülklerini ne zaman satın aldıkları sorulan (Tablo 10) anket katılımcıların yaklaşık %75 inin iki yıl ve daha önce mülk aldıkları görülmektedir. Bu durum emekli olmuş/olacak yabancıların son yıllarda Güneydoğu Akdeniz deki Türkiye ye yeni bir turizm merkezi ve emeklilik geçirilecek yaşam yeri olarak gittikçe artan ilgilerinin bir göstergesi olabilir. Uzun yıllardır emekli göçüne maruz kalan İspanya da son yıllarda gittikçe artan emlak fiyatları ve yaşam maliyetleri bu ülkenin emeklilik geçirilecek uygun bir yer olarak cazibesinin azalmasına neden olmuştur. Bundan dolayı, önümüzdeki dönemde Türkiye ye yabancı emekli göçünde ciddi bir artış söz konusu olabilecektir. TABLO 11: Satın alınan Ev Türü TABLO 12: Satın alınan Evin Fiyatı Müstakil Ev 47,1 15.000 den az 2,1 Apartman Dairesi 25,5 15.000-30.000 31,3 Sitede Ev 5,9 30.001-50.000 52,1 Sitede Daire 3,9 50.001-100.000 12,5 Dubleks Ev 17,6 100.001 den fazla 2,1 Katılımcıların ekonomik durumlarının diğer bir göstergesi de ne tür bir evde yaşadıkları ve bu eve ne kadar ödedikleridir. Tablo 11 den de görüleceği gibi, katılımcıların büyük çoğunluğu müstakil evlerde ve apartman dairelerinde yaşamaktadırlar. Tablo 12 den görüleceği gibi, katılımcıların büyük çoğunluğunun yaşadıkları evlere ödedikleri bedel 30,000 ile 50,000 Sterlin arasında değişmektedir. Bu emlak değerleri Didim bölgesi için nispeten yüksek bir meblağ olarak algılanabilirken İngiltere deki gayri menkul fiyatları göz önüne alındığında oldukça düşük olduğu söylenebilir. Bu bağlamda iki çıkarım yapmak mümkün olabilir. İlk olarak, Didim ortalamasına göre ödenen yüksek fiyatların bir sonucu olarak bölgede inşaat kalitesinin yükseldiği söylenebilir. Didim Belediyesi nden görüştüğümüz yetkililer de bu noktaya özellikle vurgu yapmakta ve bölgede inşaat işlerinde kullanılan malzemenin kalitesinde önemli artış olduğunu belirtmektedirler. İkinci olarak, İngiltere ve rakip İspanya ile karşılaştırıldığında oldukça düşük olan emlak fiyatları yabancıların ilgisinin bölgeye artarak devam edeceğini göstergesi olabilir. 5.Emekli Göçünün Bölge Ekonomisine Potansiyel Etkileri Yirminci yüzyılın sonlarına doğru ortaya çıkan uluslararası emekli göçü Avrupa nın demografik yapısında önemli değişikliklere yol açmaya başlamıştır. İkinci Dünya Savaşı hemen sonrası gelişmiş ülkelerde sayılarında çok büyük artış görülen o dönemin bebeklerinin emeklilik çağına yaklaşıyor olması, bu trendin artarak devam edeceğini göstermektedir. 10
İngiltere de, örneğin, yaşlı nüfusun ekstra 4 milyonuna tekabül eden beşte birinin hayatının geri kalanını geçirmek için yurtdışına göç edeceği öngörülmektedir (Alliance & Leicester International, 2004). Şimdiden etkilerini görmeye başladığımız bu durum, hem göç veren hem de göç alan ülkeler üzerinde ekonomik ve sosyal sonuçlar doğuracaktır. Genel olarak, böyle bir göçün, göç veren ülke açısından, ödenecek olan emekli aylıklarının yurtdışına transferi ve bu gelirin göç alan ülkede harcanmasına ilave olarak yaşlıların artan sağlık harcamalarının göç veren ülkenin bütçesi üzerinde olumsuz sonuçlar doğuracağı beklenmektedir. Bu bölümde, yaşlı ekonomisi perspektifinden emekli göçünün göç edilen bölge ekonomisi üzerine olumlu ve olumsuz etkileri detaylı olarak incelenecektir. Aksaçlıların ekonomik davranışını, harcanabilir gelir, tüketim ve tasarruf arasındaki ilişkide yaşın çok önemli bir rol oynadığını savunan Aldo ve Modigliani (1963)`nin Yaşam Döngüsü Hipotezi (Life-cycle hypothesis) ile açıklamak mümkündür. Hipoteze göre, bireyler gelecek kaygısıyla çalıştıkları dönemlerde emeklilikleri için tasarruf ederler, yaşlılıkta ise net bir tüketici olur ve bu tasarruflarını harcarlar. Bu bağlamda,, göç eden emeklilerin yüksek marjinal tüketim eğilimleri ile yerleşilen bölgede net birer tüketici olacağını söylemek yanlış olmayacaktır. Aksaçlılar ekonomisinin en belirgin özelliği, bu sektörün istikrarlı ve sürekli olmasıdır. Yapılan çalışmalar, gelişmiş ülkelerdeki yaşlı insanlar arasında özellikle daha az yaşlı ve geliri yüksek olanların uluslararası emekli göçü yaptıklarını göstermektedir (Hardill.; 2004). Bu bağlamda, emekli göçmenler yerleştikleri ülkede düzenli ve yüksek gelire sahip net bir tüketici konumundadırlar. Ekonomik krizler veya ülkede yaşanan diğer olumsuzluklar, gelecek kaygısı olmayan bu insanların harcama kalıplarını fazlasıyla etkilemeyeceğinden bu sektörde faaliyet gösteren işletmelerin ekonomik yapısı daha istikrarlı olacaktır. Bu tür göç olgusu, bölgeye tamamen yerleşip tasarrufları ve geliriyle burada harcama yapılacağı için, bir nevi doğrudan yabancı sermaye yatırımı olarak algılanabilir. Bölgeye yerleşen yabancıların sektörel bağlamda etkilerine bakıldığında, ilk olarak yerleşilecek bölgede emlak satınalınması yoluyla inşaat sektörü ve emlakçılık piyasasının canlanması ve bölge ekonomisi için önemli bir gelir sağlanması söz konusu olacaktır. Bölgeye yerleşilmesi sonrasında ise, bu insanların yapacağı toplam mal ve hizmet harcamalarındaki artış bölge esnafı için önemli bir gelir kaynağı olacaktır. Yaratılan ekonomik canlılığın sonucu olarak, yabancı göçmenlerin bu bölgede önemli oranda istihdam yaratmaya vesile olacakları beklenmelidir. Başta inşaat sektörünün canlanması ve aksaçlıların özellikle hizmetler sektörüne yönelik ürünleri talep etmesi nedeniyle istihdamda çarpan etkisinin güçlü olacağından, dolaylı istihdam yaratma potansiyelinin de yüksek olacağı söylenebilir. İstihdamla ilgili vurgulanması gereken diğer 11
önemli bir nokta ise, bu emekli göçmenlerin yerleştikleri bölgede çalışma gibi bir endişeleri olmadığı için, bölge insanı ile iş bulma konusunda rekabet söz konusu olmayacaktır. `Emekli göçünü`, Türkiye den Avrupa ülkelerine yönelik, gelecek kaygılarıyla gerçekleşen `ekonomik göçten` ayıran en önemli özelliklerden birisi budur. Yabancı göçmenlerin yerel ekonomiye mal ve hizmet alışverişi ile sağlamış olduğu ekonomik katkı haricinde, bu satın alımlar sonucu ödenen dolaylı vergiler devlet bütçesine gelir olarak gitmektedir. Ayrıca, yerel yönetimlerin başta emlak ve arsa için topladığı vergi ve harçlardan saglanan bütçe gelirleri bu tür göçün diğer olumlu etkileri olarak görülmektedir. Olumsuz etkiler konusunda görülebilecek ilk etkilerin başında yerleşilen bölgede emlak fiyatlarının çok hızla artması ve bu astronomik rakamların bölgede yaşayan özellikle düşük gelir grubuna sahip (yeni evlenmiş, çalışmak için bölgeye gelmiş) insanlar açısından ciddi sıkıntı yaratması gösterilebilir. Diğer bir potansiyel olumsuzluk ise, bölgede ev satın alan yabancıların sürekli yaşamak amacıyla değilde mevsimsel kalmayı planlayan yazlıkçı olanları nedeniyle söz konusu olabilecektir. Bu insanlar, İspanya örneğinde de görüldüğü gibi, yazın bir dönemi kendileri gelip bu bölgede kalmakta diğer dönemlerde ise yazlıklarını ülkedaşlarına kiralamaktadırlar. Bu durum, bölgedeki oteller ve paket tatilciler icin ciddi bir gelir kaybı yaratabilir. Öte yandan, bu durum bölgedeki diğer sektörler için hala olumlu sonuçlar doğuracaktır. Öncelikle, bu yabancı yazlıkçılar temel ihtiyaçlarını bölgedeki alışveriş yerlerinden sağlayacaklardır. İlave olarak, bu insanlar kiraladıkları evleri için müşteriler bulmakla bölgeye yeni turistlerin gelmesi ve bölgede sezonun uzun ve dolu geçmesine vesile olabileceklerdir. Yapılan çalışmalar, bu tür yazlıkçıların ileriki dönemde emekliliklerini geçirmek için bölgeye sürekli yerleştiklerini göstermektedir (Stanley K. S. ve Mark H., 2005). Son olarak, nispeten uzun dönemde olması söz konusu olacak ise de değinilmesi gereken diğer önemli bir konuda yaşlı göçmenlerin sağlık problemlerinin ortaya çıkaracağı olumsuzluklardır. 1980 li yıllarda İspanya`ya yerleşen ilk yabancı emeklilerin günümüzde iyice yaşlandıkları ve sağlık sorunlarının gittikçe arttığının ve birçok durumda elden düşüp bakıma muhtaç kaldıkları görülmüştür. Her ne kadar ekonomik açıdan yerleşilen ülke için finansal sorun olarak görülmeyip aksine sağlık sektörü için önemli bir pazar olarak algılanabilse de, bu durumun ciddi sosyal maliyetleri olabilecektir (Hardill, 2003). 6. Sonuç Son çeyrek asırda gelişmiş Avrupa ülkelerindeki emeklilerin, hayatlarının geri kalan kısmını geçirmek üzere İspanya başta olmak üzere Güney Avrupa ülkelerine göç ettikleri gözlemlenmiştir. Daha iyi bir iklim, deniz, sakin ve ucuz yasam koşulları gibi nedenlerle göç eden bu insanlar göç ettikleri ülkenin sosyo-ekonomik yapısında önemli değişikliklere neden 12
olmaktadırlar. Sayılarının artarak devam etmesi beklenen bu göç ile gelen insanların bölgenin yerel kalkınmasına önemli katkılar sağlayacağı düşüncesiyle diğer ülkelerde stratejiler belirlenmekte, göç alabilmek için politikalar geliştirilmektedir. Son yıllarda Türkiye nin Akdeniz ve Ege bölgelerinde önemli merkezlerde artış gösteren bu yabancı göçünün Karadeniz bölgesini de içerecek şekilde artarak devam edeceğini bekleyebiliriz. Türkiye ye Yabancı Emekli Göçü konusunda ilk çalışma olan bu makalede, Türkiye nin diğer bölgelerinde de yaşanan yabancı göçü akımı için yol gösterici olabilecek biçimde, Didim e yerleşmiş İngilizlerin geliş nedenleri, demografik özellikleri ve ilçedeki yaşantıları konusunda bilgi edinmek amacıyla yapılan anket çalışmasının sonuçları değerlendirilmiştir. Anket sonuçları, bölgeye yerleşen insanların, İspanya ve diğer ülkelerdeki emekli göçünün bir benzeri olarak, sıcak iklim, deniz, ucuz yaşam koşulları gibi nedenlerle Didim`e geldiğini göstermektedir. Bu bağlamda, son yıllarda Türkiye de oldukça tartışılan yabancıların siyasi ve stratejik amaçla gayrı menkul satın aldığı iddiasının doğru olmadığı ve Didim örneğinde yerleşen yabancıların emekli ve daha iyi bir hayat geçirme beklentisi içerisinde olan İngilizler olduğu ortaya çıkmıştır. Sayıları artarak devam eden bu göçün, bölgenin sosyo-ekonomik yapısına olumlu etkiler yapacağı beklenmektedir. Harcama potansiyeli oldukça yüksek olan emekli İngilizlerin Türkiye ortalamasının üzerinde olan satın alma güçleri, bölgede başta emlak ve inşaat sektörü olmak üzere perakendecilik, eğlence ve ulaştırma gibi hizmetler sektöründe canlılığa yol açarak bu sektörlerde önemli miktarda gelir ve istihdam yaratabilecektir. Bu çalışmanın sonuçları ışığında, Türkiye açısından yeni olan ve ülkenin diğer kıyı bölgelerinde de gelişmeye başlayan bu emekli göçü olgusunun bölgesel kalkınma modeli bağlamında uygun politikalarla desteklenip, yaygınlaştırılmasının yararlı olacağını söyleyebiliriz. Genel olarak olumlu etkileri olan uluslararası emekli göçü daha detaylı ve değişik boyutlarda çalışılması gereken bir konudur. Bu çalışmanın Türkiye nin diğer uluslararası emekli göçü yaşanan bölgelerinde daha fazla örnek sayısı ile tekrarlanması, uluslararası emekli göçünün ekonomik ve sosyal yönünün daha detaylı analizi, bizim çalışmada inceleme dışı bırakılan sezonluk yazlıkçıların davranışlarının daha yakından analizi ve son olarak bölge halkının kentlerine gelen bu yeni komşularıyla olan ilişkilerinin incelenmesi gelecekte yapılabilecek ve önemli sonuçlar verebilecek çalışmalardandır. 13
REFERANSLAR Aksiyon Dergisi (2005). İçimizdeki Avrupalılar Yazı Dizisi, 9 Mayıs 2005 Alliance & Leicester International (2004), The New Age of Retirement Migration - The Future of the British Retiree Abroad, Alliance & Leicester International Limited and Centre for Future Studies. http://www.alil.co.im/assets/pdf/research_reports/ NewAge Retirement Migration.pdf erişim tarihi 15-09-2005 Ando, A. and Modigliani, F. (1963). The.Life Cycle. Hypothesis of Saving: Aggregate Implications and Tests. American Economic Review, Vol. 53(1), Part 1, ss 55-84. Dwyer, Peter (2000), Movements to Some Purpose? An Exploration of International Retirement Migration in the European Union, Education and Ageing, 15(3), ss 353 377 Espinoza, M. Ve Stallman, J. (1996), Seasonal Migration of Retirees: A Review of Literature, Faculty Paper Series, Texas A&M Unversity, October 1996 Giuseppe Carone (2005) Long-Term Labour Force Projections for the 25 EU Member States: A Set of Data for Assessing the Economic Impact of Ageing, European Economy. Economic Papers. No. 235. November 2005. European Commission. Brussels. Gustafson, P. (2002). Tourism and Seasonal Retirement Migration. Annals of Tourism. Research, Vol.29, ss 899-918 Hardill, Irene (2003), Growing Old in England: Economic and Social Issues, Local Economy, (18:4), ss: 337-446 Hardill, Irene (2004), Retirement Migration : The Other Story, Paper Presented at RSA Conference, University of Angers, Nisan 14, 2004, http://www.regional-studiesassoc.ac.uk/events/presentations04/hardill.pdf, erişim tarihi: 20/1/2006. İçduygu, A., Sirkeci,İ. Ve Muradoğlu,G. (2001), Socio Economic Development and International Immigration: A Turkish Study, International Immigraiton, (39:4) Kuentzel, W. F. & Ramaswamy, V. M. (2005) Tourism and Amenity Migration: A Longitudinal Analysis, Annals of Tourism Research, 32, ss 419-438. Recchi, E., Tambini, D., Baldoni, E., Williams, D., Surak, K. Ve Favell, A. (2003), Intra EU Migration: A Socio Demographic Overview, Pioneur Working Paper No.3 July 2003 O Reilly, Karen (2004), The Extend and Nature of Integration of Eureopean Migrants in Spanish Society: With Special Referance to British Case, Economic and Social Research Council Project, UK, http://www.abdn.ac.uk/sociology/staff/documents/reportforcouncils.doc, erişim tarihi 10-05-2005. Serow, William J. (2003). Economic Consequences of Retiree Concentrations: A Review of North American Studies, The Gerontologist 43, ss 897-903. Stanley K. S. and Mark H. (2005) Snowbirds, Sunbirds, and Stayers: Seasonal Migration of the Elderly in Florida, Konferans Tebliği Population Association of America, Philadelphia, March 31-April 2, 2005 Tempest, S.; Barnatt, C.; Coupland, C.(2002)., "Grey Advantage: New Strategies For The Old", Long Range Planning, Vol.35 (5), ss.475-492. Truly, David (2002), International Retirement Migration and Tourism Along the Lake Chapalla Riviera: Developing a Matrix of Retirement Migration Behavior, Tourism Geographies, 4(3), ss 261-281 Williams, A.M., King, R., Warnes, A., Patterson, G. (2000), Tourism and International Retirement Migration: New Forms of an Old Relationship in Sounthern Europe, Tourism Geographies, 2(1), ss 28 49. Williams, A., Balaz, V. ve Wallace, C. (2004), International Labour Mobility and Uneven Regional Development in Europe, European Urban and Regional Studies, (11:1), ss: 27 46. 14