DERGÂH YAYINLARI 786 Felsefe 53 İslâm Felsefesi Dizisi 3 Sertifika No 14420 ISBN 978-975-995-900-5 1. Baskı Mayıs 2018 Dizi Editörü Cahid Şenel Dizi Kapak Tasarımı Işıl Döneray Kapak Uygulama Ercan Patlak Sayfa Düzeni Ayten Balaç Baskı Ana Basın Yayın Gıda İnş. Tic. A.Ş. B.O.S. B. Mermerciler Sanayi Sitesi 10. Cad. No: 15 Beylikdüzü/İstanbul Tel: (212) 422 79 29 Matbaa Sertifika No 20699 Dergâh Yayınları Klodfarer Cad. No: 3/20 34122 Sultanahmet/İstanbul Tel: (212) 518 95 79 80 Faks: (212) 518 95 81 www.dergah.com.tr/bilgi@dergahyayinlari.com İslâm Siyaset Düşüncesinin Kavramsal Temelleri nin yayın hakları Dergâh Yayınları na aittir.
İSLÂM SİYASET DÜŞÜNCESİNİN KAVRAMSAL TEMELLERİ Özlem Bağdatlı Sevgili eşim Ömer Bağdatlı ya en içten sevgi ve saygılarımla
ÖZLEM BAĞDATLI 1970 yılında İstanbul da doğdu. 2000 yılında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümü'nde lisans eğitimine başladı. Yüksek lisansını (2004-2007) Kutadgu Bilig de Devlet ve Adalet İlişkisi, doktorasını (2009-2016) İslâm Siyaset Düşüncesinin Kavramsal Temelleri başlıklı tezleri ile İstanbul Üniversitesi Felsefe Bölümü'nde tamamladı.
İÇINDEKILER 7 Önsöz 11 Kısaltmalar Listesi 13 Giriş 27 I. BÖLÜM: SİYASİ DÜŞÜNCE TARZLARI 31 A. Siyasetname 56 B. Siyaset Felsefesi 73 C. Fıkıh 81 D. Kelâm 89 II. BÖLÜM: SİYASİ DÜŞÜNCENİN TEMEL KAVRAMLARI 92 A. Siyaset 99 B. Devlet 103 1. Devletin Kökeni 105 2. Devletin Aşamaları ve Yıkılış Sebepleri 110 3. Organizmacı Devlet Anlayışı 114 4. Devlet ve Mutluluk Kavramı 118 5. Devlet ve Erdem Kavramı 122 6. Devlet ve Güç Kavramı 127 C. Yönetici 128 1. Yöneticinin Gerekliliği 131 2. Yönetici İçin Kullanılan Sıfatlar 160 3. Hâkimiyetin Tanrı Kaynaklı Oluşu ve Yöneticinin Seçkinliği 169 4. Yöneticinin Özellikleri 192 D. Halk 194 1. Çoban-Sürü Benzetmesi
6 İSLÂM SİYASET DÜŞÜNCESİNİN KAVRAMSAL TEMELLERİ 197 2. Yöneten-Yönetilen İlişkisi 205 3. Halkın Hakları 209 4. Halkı Oluşturan Sınıflar 213 5. Halkın Sorunları 225 E. Din 238 F. Âlim 253 III. BÖLÜM: İSLAM SİYASET DÜŞÜNCESİNİN YAPISI 257 A. Düzen 265 1. Düzen-İktisat İlişkisi 270 2. Düzen-Hukuk-Adalet İlişkisi 274 3. Düzen ve İtaat İlişkisi 287 4. Düzen ve Kanun-i Kadim Düşüncesi 297 B. Ahlaklılık 308 C. Adalet 317 1. Zulüm 321 2. Eşitlik 334 3. Adalet Dairesi 336 4. Hukuk 342 5. Hâkimler/Kadılar 349 Sonuç 359 Kaynaklar 375 Dizin
ÖNSÖZ Bu kitap, 2016 yılında savunmasını yaptığım doktora tezimin gözden geçirilmiş metninden oluşmaktadır. Kitabın yapısı ve bölümlendirilmesi büyük ölçüde tez metnine dayandırılmıştır. Siyaset Felsefesi, lisans öğrenimim sırasında ilgimi çeken bir konu olmuştur. Batı siyaset düşüncesini anlatan pek çok düşünür ve eserin bilinmesine rağmen ait olduğumuz medeniyetin siyaset düşüncesinin yeterince araştırılmadığını fark ederek yüksek lisansta, Kutadgu Bilig de Devlet ve Adalet İlişkisi başlığını taşıyan bir tez hazırladım. Yüksek lisans çalışmam sırasında karşılaştığım sorular ve sorunlar, beni daha kapsamlı bir çalışma yapmaya yöneltti. Siyaset düşüncemizin kaynakları nelerdir? Siyaset konusunda hangi düşünürler, hangi kaygılarla, ne türden eserler kaleme almışlardır? Siyaset düşüncemizin ana problemleri nelerdir? vb. sorulara yanıtlar bulmak ve daha geniş bir bakış açısı sunmak amacıyla giriştiğim bu çalışmada, özelde Türk siyaset düşüncesini, genelde ise İslâm siyaset düşüncesini, öne çıkan düşünürlerin eserlerini temel alarak anlamaya çalıştım. Siyasi düşüncemizin ana yapısını oluşturan temel kavramlar, yüzyıllar boyunca İslâm âlimleri tarafından farklı ilim sahalarında yazılmış olan eserlerde serpiştirilmiş bir hâlde olduğundan çalışmada öncelikli olarak siyaset düşüncemizin yer aldığı bu eserleri araş-
8 İSLÂM SİYASET DÜŞÜNCESİNİN KAVRAMSAL TEMELLERİ tırıp, aralarında bir sınıflandırma yaparak siyasetname, siyaset felsefesi, fıkıh ve kelâm başlıkları altında topladım. Farklı ilim sahalarında yazılan ve siyaset düşüncesini farklı yönlerden ele alan bu eserlerdeki siyasi kavrayışı siyaset, devlet, yönetici, halk, din ve âlim kavramları çerçevesinde inceleyip, siyasi yapının temel unsurları olarak ortaya çıkan düzen, ahlaklılık ve adalet açısından değerlendirmeye çalıştım. Siyasete ilişkin düşüncelerin yer aldığı eserlerin incelenmesiyle, günümüzün siyaset düşüncesinin de aydınlatılabileceğini düşünerek başladığım çalışmada düşünce tarihimizi siyaset üzerinden anlamaya çalıştım. Giriş bölümünde, çalışmanın amacı ve yöntemi anlatılmış, çalışmada kaynak alınan eserlerin kısa tanıtımları yapılmıştır. Kitap, üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde siyasetname, siyaset felsefesi, fıkıh ve kelâm başlıkları altında çeşitli eserler incelenerek siyasi düşünce tarzları açıklanmıştır. Siyasi düşünce tarzlarının özellikleri, amaçları, kaynakları, konuları ve yöntemleri, incelenen eserlerden verilen örneklerle somutlaştırılmış, aralarındaki fark ve benzerlikler belirlenmiştir. İkinci bölümde, siyasi düşüncenin temel kavramları olan siyaset, devlet, yönetici, halk, din ve âlim kavramları incelenmiştir. Bu kavramların siyasi düşüncede nasıl yer aldıkları, hangi değerleri yüklendikleri, düşünürlerin kavramlara getirdikleri tanımlamalar araştırılmış ve siyasi düşüncedeki anlayışın genelini kapsayan tanımlara ulaşmaya çalışılmıştır. Üçüncü bölümde, siyaset düşüncemizin bir resmini çizmek amacıyla düzen, ahlaklılık ve adalet kavrayışı üzerine oturtulan bir siyasi yapı kurularak siyaset düşüncemizin ana ilkeleri ve bu ilkelerden çıkan sonuçlar tartışılmıştır. Tez çalışmam süresince yol göstericiliğini ve katkılarını esirgemeyen, öğrencisi olmaktan büyük mutluluk duyduğum değerli hocam Prof. Dr. Ayhan Bıçak a teşekkür ederim. Eleştirileri ile çalışmama yön veren hocalarım Doç. Dr. Oktay Taftalı ve Doç. Dr. M. Cüneyt Kaya ya, tezimi okuyarak görüş ve önerileriyle
katkıda bulunan Dr. Seval Bulutoğlu na teşekkür ederim. Çalışmam boyunca sabır ve anlayışlarıyla bana her zaman destek olan eşim Ömer e, oğlum Ufuk a ve kızım Sevgi Tansu ya teşekkür ederim. Bu çalışmanın kitap halinde yayınlanması aşamasında katkıda bulunan Dergâh Yayınevi çalışanlarına ve Asım Erverdi ye teşekkür ederim. 9 ÖNSÖZ ÖZLEM BAĞDATLI
KISALTMALAR LİSTESİ A.e.: Aynı eser/yer a.g.e.: Adı geçen eser Ar.: Arapça a.y.: Adı geçen yayın A.Ü.: Ankara Üniversitesi AÜHFD: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi AÜİFD: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi A.Ü.S. B.F.: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Bkz.: Bakınız BSV: Bilim ve Sanat Vakfı C.: Cilt Çev. : Çeviren/Çevirenler d.: Doğumu DİA: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi DTCF: Dil Tarih Coğrafya Fakültesi H: Hicri Haz.: Yayına Hazırlayan/Hazırlayanlar İÜ: İstanbul Üniversitesi İÜHFM: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası KKEFD: Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi M: Miladi MEB: Milli Eğitim Bakanlığı
12 İSLÂM SİYASET DÜŞÜNCESİNİN KAVRAMSAL TEMELLERİ M.Ü.: Marmara Üniversitesi ö.: Ölümü s. : Sayfa/Sayfalar Sa.: Sayı TAED: Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi TALD: Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi TDAY: Türk Dili Araştırmaları Yıllığı TDK: Türk Dil Kurumu TDV: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları TTK: Türk Tarih Kurumu ty.: Basım tarihi yok vb.: Ve benzeri vd.: Ve diğerleri/çok yazarlı eserlerde ilk yazardan sonrakiler YKY: Yapı Kredi Yayınları Yun.: Yunanca yy.: Basım yeri yok