ARAŞTIRMA (Research) Hacettepe Dişhekimliği Fakültesi Dergisi Cilt: 31, Sayı: 3, Sayfa: 8-14, 2007 Dişhekimliği Öğrencilerinin Fantom Modellerde ve Hastalarda Yaptıkları Restoratif İşlemlerin Değerlendirilmesi The Assesment of Restorative Applications on Phantom Models and Patients Conducted by Dental Students *Prof.Dr. Berrin DAYANGAÇ, *Doç.Dr. Arlin KİREMİTÇİ, *Öğr.Gör. Filiz Yalçın ÇAKIR, *Doç.Dr. Nuray ATTAR, *Arş.Gör. Ertan TAŞKINSEL, *Arş.Gör. İlkay UZUN * Hacettepe Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi Diş Hastalıkları ve Tedavisi Anabilim Dalı ÖZET Giriş: Fantom modeller üzerinde yapılan klinik öncesi eğitim, dişhekimliği öğrencilerine hastada klinik uygulamalara başlamadan önce çalışma pozisyonlarını öğretmek için gereklidir. Ayrıca fantom modellerde yapılan restorasyonlar, öğrencinin aktif öğrenimine yardımcı olur. Klinik öncesi eğitimin kalitesini etkileyerek, öğrencilerin hastaya, dolayısıyla klinik uygulamalara olan hakimiyetini arttırır. Yanlış çalışma pozisyonları, sırt, bacak, boyun ve bel ağrılarına, postural bozukluklara yol açabileceğinden, mesleki risk faktörü oluşturmasına neden olabilir. Bu meslek risk faktörleri düşünüldüğünde, fantom ile eğitimin dişhekimlerine ve dişhekimi adaylarına meslek alanında ve sağlığın korunmasında büyük hizmetlerde bulunacağı bir gerçektir. Amaç; Bu çalışmada, dişhekimliği Dönem III. öğrencilerinin klinik öncesi eğitiminde fantom modellerde yaptıkları restorasyonların Dönem IV. de aynı öğrencilerin hastalar üzerinde yaptıkları restorasyonlarla nitelik ve harcanan süre açısından karşılaştırılması amaçlanmıştır. Bireyler ve Yöntem: Bu çalışma H.Ü. Dişhekimliği Fakültesi Dönem III. (klinik öncesi) ve Dönem IV. (klinik) öğrencileri üzerinde yürütülmüştür. Öğrencilerin (n=74) fantom modellerde ve hastalarda yaptıkları restoratif işlemlerden amalgam restorasyon aşamaları ABSTRACT Introduction: Preclinical education conducted on phantom models is necessary to teach dentistry students working positions before they start clinical applications on patients. Apart from this, restorations conducted on phantom models not only help students with their active learning but they also help them improve their command on patients and clinical applications by affecting the quality of preclinical education. As false positions may lead to leg, back and neck pain, as well as postural disorders, it may also cause risk factors. When this job s risk factors are taken into consideration: it is certain that phantoms have a great role in dentists practice life and health prevention. Aim: The aim of this study was to compare the restorations third year dentistry students do on phantom models in their preclinical education and the restorations of the same students in year four in terms of quality and the time spent Methods: This study was conducted on the third and fourth year dentistry students at Hacettepe University School of Dentistry. Amalgam restoration stages (cavity, zincphosphat cement, matrix, amalgam, polishing), which students (n=74) applied on phantom models and patients were evaluated by five faculty members in terms of quality and time spent. The results were statistically analyzed (t test).
(kavite hazırlanması, çinkofosfat siman uygulaması, amalgam uygulaması, polisaj işlemi) beş öğretim elemanı tarafından nitelik ve harcanan süre açısından karşılaştırılarak değerlendirilmiştir. Elde edilen sonuçlar istatistiksel olarak analiz edilmiştir (eşleştirilmiş örneklerde bağımlı t testi). Bulgular: Öğrencilerin fantom modellerde kavite aşaması hariç diğer aşamaları, hastalarda uyguladıklarından daha kısa sürede hazırladıkları, kavite aşamasında ise daha düşük notlar aldıkları bulunmuştur. Sonuç: Bu çalışmada, iki farklı uygulama karşılaştırıldığında, dişhekimliği öğrencilerinin daha nitelikli ve gerçekçi olarak klinik çalışmalarına başlamasına olanak sağlayan fantom eğitiminin önemli olduğu vurgulanmıştır. Results: It was found that students, with the exception of cavity stage, needed a shorter period of time with phantom models to conduct the other stages than with patients. It was also found that they got lower marks in cavity stage. Conclusion: In this study, the importance of phantom education when the two different methods were compared, which let dentistry students start their clinical studies in a better quality and realistic way was stressed. ANAHTAR KELİMELER Fantom modeller, Hastalar, Restoratif işlemler, Eğitim KEYWORDS Phantom models, Patients, Restorative applications, Education GİRİŞ Dişhekimliği öğrencilerinin ideal çalışma pozisyonlarını öğrenmelerinin en iyi yolu, gerçeğe uygun fantomlar aracılığıyla olmaktadır 1-4. Dişhekimi adaylarının ideal çalışma pozisyonlarını öğrenmeleri, mesleğe doğru adım atma açısından gereklidir. Yanlış çalışma pozisyonları, sırt, bacak, boyun ve bel ağrılarına, postural bozukluklara yol açabileceğinden, mesleki risk faktörü oluşturmasına neden olabilir. Bu meslek riskleri düşünüldüğünde, fantom eğitiminin dişhekimlerine ve dişhekimi adaylarına meslek alanında ve sağlığın korunmasında büyük hizmetlerde bulunduğu muhakkaktır 5,6. Klinik uygulamaların, hastaların işlemler sırasında ve restorasyonları yapıldıktan sonra gelişebilecek şikayetleri, ağrı duymaları, tekrarlanan restorasyonların hastalara getirdiği maddi yük gibi komplikasyonları bulunmaktadır 7. Bu tip durumlarda öğrencilerin hasta karşısında kendilerini hazır hissetmelerinde de fantom çalışmalarının rolü büyüktür. Daha önce fantom modellerde eğitim verilen ve pratik uygulamalar yapan öğrenciler, hasta üzerinde daha kısa sürede, daha az yorularak, daha başarılı restorasyonlar gerçekleştirebilmekte, böylece hastanın ve öğrencinin tedavi sırasında harcayacağı süre kısalmakta ve hastaların öğrencilere karşı güveni artmaktadır 8,9. Hacettepe Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesinde öğrenciler, fantom modeller üzerinde uyguladıkları restorasyon aşamalarını Dönem III. de öğrenir, Dönem IV. de ise, öğrendikleri işlemleri daha başarılı ve güvenli olarak hastalar üzerinde uygular. Böylece hastayı taklit eden ve indirekt çalışmaya olanak sağlayan fantom modellerin kullanılması büyük önem taşımaktadır 8,9. Fantom çalışma modelleri ile öğrencilerin klinikte hasta üzerinde yaptıkları restorasyonların kalitesi açısından önemli bir fark görülmemektedir. Dolayısıyla klinik öncesi fantom çalışmaları, klinikte yapılan işlemleri yansıtmakta ve dişhekimliği öğrencilerinin daha nitelikli ve gerçekçi olarak klinik çalışmalara başlayabilmesine olanak sağlamaktadır 4,10,11. Bu çalışmanın amacı dişhekimliği Dönem III. öğrencilerinin klinik öncesi eğitiminde fan-
10 tom modellerde yaptıkları restorasyonların Dönem IV. de aynı öğrencilerin hastalar üzerinde yaptıkları restorasyonlarla nitelik ve harcanan süre açısından karşılaştırılmasıdır. BİREYLER VE YÖNTEM Araştırma, Dişhekimliği Fakültesi Dönem III. ve Dönem IV. öğrencileri üzerinde yürütülmüştür. Fantom modeller (Frasaco, Germany) üzerinde çalışma pozisyonları konusunda eğitim verilen ve çeşitli uygulamalar yaptırılarak deneyim kazanmaları sağlanan Dönem III öğrencilerine (n=74), fantom modellerde üst II. premolar dişe indirekt olarak MOD amalgam restorasyon yaptırılmıştır (Resim 1 2). Her bir öğrencinin yaptığı restoratif işlemlerin kavite hazırlama, çinko fosfat siman uygulama, matriks, amal- RESİM 1 Fantom model RESİM 3 Hastada indirekt çalışma gam uygulama ve polisaj aşamaları beş öğretim elemanı tarafından 10 üzerinden not verilerek matriks uygulama aşaması ise doğru (+) veya yanlış (-) olarak değerlendirilmiştir. Her aşamada harcanan süre de dakika olarak kaydedilmiştir. Aynı öğrencilere bir yıl sonra Dönem IV. eğitim yılının başında, klinikte uyulması gereken kurallar ayrıntılı bir şekilde anlatılarak hastalar üzerinde çürüklü üst II. premolar dişe MOD kavite hazırlama ve restorasyon işlemleri yaptırılmıştır (Resim 3). Sadece dentinin dış üçlüsüne kadar ulaşmış çürük lezyonları içeren dişler çalışmaya alınmıştır. Böylece kaviteler, fantom modellerdeki kaviteler ile standardize edilmeye çalışılmıştır. Aynı öğretim elemanları tarafından, her aşama öğrencilerin harcadıkları süre ve nitelik açısından 10 üzerinden puanlandırılarak değerlendirilmiştir. Bu değerlendirmeler (Dönem IV öğrencileri) ile daha önce yapılan değerlendirmeler (Dönem III öğrencileri) karşılaştırılmıştır. Elde edilen veriler eşleştirilmiş örneklerde bağımlı t testi kullanılarak istatistiksel olarak analiz edilmiştir. BULGULAR RESİM 2 Fandom modelde indirekt çalışma Klinik öncesi fantom modellerde yapılan çalışmalarda, Dönem III. öğrencilerin kavite hazırlama süresi ortalama 42.72 dakika, çinko fosfat siman uygulama süresi 12.31 dakika, matriks uygulama süreleri 4.77 dakika, amalgam uygulama süreleri 17.19 dakika, polisaj süreleri 9.55 dakika, olarak belirlenmiştir.
11 Dönem IV. de aynı öğrencilerin hastalarda yaptıkları çalışmalarda ise kavite hazırlama süresi ortalama 43.99 dakika, çinko fosfat siman uygulama süresi 21.09 dakika, matriks uygulama süreleri 9.11 dakika, amalgam uygulama süreleri 24.14 dakika ve polisaj süreleri 12.45 dakika olarak kaydedilmiş ve belirlenen bu süreler istatistiksel olarak analiz edilmiştir. Fantom modellerdeki çalışma ile karşılaştırıldığında, kavite hazırlama sürelerindeki fark, istatistiksel olarak anlamlı bulunmamış (p=0.609), çinko fosfat siman, matriks, amalgam uygulama süreleri arasında ise istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmuştur (p=0.000). Polisaj süreleri arasında da istatistiksel olarak önemli fark saptanmıştır (p=0.031) (Tablo 1). Öğretim elemanlarının değerlendirme not ortalaması (10 üzerinden) fantom modellerde kavite hazırlamada 5.76, çinko fosfat siman uygulamada 7.03, amalgam uygulamada 7.42 ve polisaj aşamalarında 8 olarak rapor edilmiştir. Hastalarda yapılan değerlendirme not ortalaması ise kavite hazırlama aşamasında 7.58, çinko fosfat siman uygulamada 7.39, amalgam uygulamada 7.34 ve polisaj aşamalarında 8.05 olarak belirlenmiştir. Değerlendirme notları arasındaki fark analiz edildiğinde, fantom modellerde ve hastalarda kavite hazırlama aşamasının değerlendirme not ortalamaları arasındaki fark, istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur (p=0.000). Ancak diğer tüm aşamalar (çinko fosfat siman uygulama, matriks, amalgam uygulama, polisaj) için istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmamıştır (p>0.05) (Tablo 2). TARTIŞMA Bu çalışmada, Dönem III. öğrencilerinin fantom modellerde uyguladıkları amalgam restorasyonlarda kavite hazırlama aşamasında harcadıkları süre ile Dönem IV. de aynı öğrencilerin hastalar üzerinde hazırladıkları kavite süreleri arasında anlamlı bir fark bulunmamıştır. Ancak fantom modellerde yapılan diğer aşamalarda (çinko fosfat siman uygulama, matriks, amalgam uygulama ve polisaj) istatistiksel olarak önemli ölçüde kısa sürede işlemlerin tamamlandığı görülmüştür. Fantom modellerde hazırlanan kavite hazırlama aşamasının değerlendirme notlarında önemli bir azalma belirlenirken, çinko fosfat siman uygulama, matriks, amalgam uygulama ve polisaj aşamaları notlarında istatistiksel olarak anlamlı bir fark gözlenmemiştir. Klinikte hastalar üzerinde oluşturulan kavite hazırlama süreleri, fantomda plastik dişlerde yapılan kavite aşamasındaki süreye benzer bulunmuştur. Ancak hastalarda çalışırken hazırlanan kaviteler yüksek devirle dönen turlarla hazırlandığı halde, TABLO I Fantom modeller ve hastalarda amalgam restorasyonların her aşamasında harcanan sürelerin değişimi (dakika) n=74 Amalgam Restorasyon Aşamaları Fantom model Hasta Ortalama Sd Ortalama Sd p Kavite 42.72 10.65 19.98 0.609 0.000 Çinkofosfat siman 12.31 5.16 21.09 9.58 0.000 Matriks 4,77 2.80 9.11 4.53 0.000 Amalgam 17.19 4.23 24.14 9.46 0.000 Polisaj 9.55 2.88 12.45 2.25 0.031 Sd; Standart sapma
12 TABLO II Fantom modeler ve hastalarda amalgam restorasyonların her aşamasında değerlendirme notlarının değişimi (10 üzerinden) n=74 Amalgam Restorasyon Aşamaları Fantom model Hasta Ortalama Sd Ortalama Sd p Kavite 5.76 1.65 7.58 1.21 0.000 Çinko fosfat siman 7.03 1.38 7.39 1.17 0.083 Amalgam 7.42 0.86 7.34 1.32 0.638 Sd; Standart sapma Polisaj 8 0.98 8.05 1.17 0.88 fantomda hazırlanan kaviteler düşük devirle çalışan aletler ile yapılmaktadır. Ayrıca fantom modeller üzerinde klinikte hasta ünitinde bulunan havasu spreyi bulunmamaktadır. Bu sonuç şaşırtıcı görünmesine rağmen, klinikte su soğutması altında çalışılırken görüş alanının engellenmesi ve suyun tükürük emiciyle yeterince alınamaması sonucu işlemleri yavaşlatabileceği düşünülmüştür. Ayrıca hasta faktörü, ağız içindeki nemli ortam, dişetinden gelen kanamanın kontrolü, gibi zorluklar, klinik çalışma süresini uzatabilir. Fantom modelde ise dişleri, düşük devirli aletlerle kesmek zor olmakla birlikte, ortamda kan ve tükürük kontaminasyonunun olmaması, yapılan işlemlere kolaylık sağlamaktadır. Bu çalışmada hastalara işlem öncesi anestezi uygulanarak, kavite hazırlama süresini uzatacak ağrı faktörü engellenmiştir. Hastada çalışırken amalgam restorasyonun diğer aşamaları, fantom modellerdeki aşamalarda harcanan süreden daha uzun sürmüştür. Ağız ısısının 37 derece olması ve dişetinden gelen kanama ve tükürük izolasyonunun güçlüğü nedeniyle klinikte siman uygulama süresinin uzamasına neden olduğu ve matriks, amalgam uygulama, polisaj aşamalarında da benzer ağız koşullarından etkilenebileceği düşünülmüştür. Klinikte kavite hazırlama aşamasında verilen değerlendirme notlarının daha yüksek olması, klinikte yüksek devirle dönen aletler ile daha düzgün sınırları olan kaviteler hazırlanmasından kaynaklanabilir. Klinikte reflektör ışığının aydınlatma gücünün laboratuarda sağlanamaması ve görüş alanının kısıtlı olması nedeniyle fantom modellerde hazırlanan kaviteler daha başarısız olarak değerlendirilmiş olabilir. Klinikte hastalarda açılan kavitelerin sınırlarını çürük belirlediği için tüm kavite kurallarının uygulanması mümkün olmayabilir. Oysa fantom modellerdeki plastik dişlerde rehber olabilecek bir çürük bulunmadığı için öğrencilerin tüm kavite kurallarını uygulayarak ideal bir kavite açması beklenmektedir. Bu durum değerlendirme notlarını etkileyebilir. Chan ve ark. 12 Georgia Üniversitesinde, Johnson ve ark. 13 Iowa üniversitesinde yaptıkları çalışmalarında öğrencilerin fantom eğitimi öncesi ve sonrası performanslarını değerlendirmişlerdir. Fantom modellerde çalışmanın kolay olmamasından dolayı başarı yüzdesinin düştüğünü rapor etmişlerdir. Clancy ve ark. da 14, öğrencilerin laboratuar koşullarında ve fantom kliniğindeki başarılarını karşılaştırdıkları çalışmalarında, fantom modellerde kavite aşamasında notlarının düştüğünü kaydetmişlerdir. Dişhekimliği öğrencilerine, hastalar üzerinde klinik uygulamalara başlamadan önce verilen klinik öncesi eğitiminde, fantomlar üzerinde yeterince deneyim kazandırılması gerekir 12-16. Fantom eğitimi ile öğrencilerin hastaya ve
13 klinik uygulamalara hakimiyetinin artması, hasta ağzında yapılan restoratif işlemlerde hata yapma olasılığını azaltır. Böylece klinikte hasta üzerinde yapılan restorasyonun kalitesi artar, olası komplikasyon riski azalır ve restorasyon sonrası gelişebilecek şikayetler önlenebilir. Klinik öncesi verilen fantom eğitimi ile kazandıkları deneyim, öğrencilerin daha az yorularak daha başarılı restorasyonlar gerçekleştirebilmelerini ve hastaların öğrencilere ve öğrencilerin kendilerine karşı güvenin oluşmasını sağlar 17-19. Ayrıca ideal çalışma pozisyonlarını öğrenerek, yanlış çalışma pozisyonlarına bağlı sırt, bacak, boyun, bel ağrıları ve postural bozukluklara yol açabilen risk faktörlerini azaltmaya yardımcı olması, öğrencilerin sağlıklarının korunmasında da önemli katkılar sağlamaktadır 10, 11. Amitai ve ark 7 fantom modellerde eğitim alan öğrencilerin klinikte yeterliliklerinin arttığını, öğrencilerin ve hastaların güvenliği açısından etik faydalarının bulunduğunu vurgulamışlardır. Bu çalışmada elde edilen sonuçlar, dişhekimliği öğrencilerinin daha nitelikli ve gerçekçi olarak klinik çalışmalarına başlayabilmesine olanak sağlaması ve klinik durumu daha iyi yansıtması nedeniyle klinik öncesi eğitimde fantomların tercih edilmesi gerektiğini ortaya koymaktadır. Bu konuda literatürde çok az sayıda çalışma bulunduğundan, gelecekte daha ileri düzeyde yeterli sayıda çalışma yapılması gerekmektedir. SONUÇ H.Ü. Dişhekimliği Fakültesi Dönem III öğrencilerinin klinik öncesi eğitiminde kullanılan fantom modellerde ve Dönem IV. de aynı öğrencilerin klinikte hastalar üzerinde yaptıkları amalgam restorasyonlar, beş öğretim elemanı tarafından süre açısından değerlendirildiğinde, 1. Tüm öğrencilerin restorasyonların kavite hazırlama aşamasında fantom modeller ve hastalarda aynı süreyi harcadığı, diğer aşamaların ise fantom modellerde daha kısa sürede hazırlandığı bulunmuştur. 2. Öğretim elemanlarının değerlendirme not ortalaması, kavite hazırlama aşamasında fantom modellerde hastalarda verilen notlardan daha düşük bulunurken, diğer aşamaların (çinko fosfat siman uygulama, matriks, amalgam uygulama, polisaj) değerlendirme not ortalamalarında istatistiksel olarak anlamlı bir fark kaydedilmemiştir. Bu araştırma H.Ü. Bilimsel Araştırmalar Birimi (Proje No: 03.G.019) tarafından desteklenmiştir. KAYNAKLAR 1. Imber S, Shapira G, Gordon M, Judes H, Metzger Z. A virtual dental simulator predicts performance in an operative dentistry manikin course. Eur J Dent Educ 2003; 7: 160-165. 2. Swallow JN. Undergraduate dental education; re-inventing the whell? Brit Dent J 1995; 21: 281-284. 3. Spratley MH. Regression analysis of dexterity tests and dental students practical examination results. Aust Dent J 1992; 37(6): 461-466. 4. Wagner M. How healty are today s dentists? JADA 1985; 110: 17-22. 5. Pandlebury ME, Rothwell PS, Wiles L. The pathways in practice programme; an investigation into its potential use by general dental practitioners. Brit Dent J 1993; 176: 26-29. 6. Kiniors MJ. A programme of clinical attachment in community dentistry for final year dental students in Northern Ireland. Brit Dent J 1993; 25: 224-227. 7. Amitai Z, Stephen DS, Wolpe PR. Patient safety and simulation-based medical education. Med Teach 2000; 22(5): 489-492. 8. Carotte PV. Active learning in the United Kingdom undergratuate dental course. Brit Dent J 1993; 175: 204-208. 9. Frame WJ. Second year general professional training for dentists; the West Midlands regional schema one year. Brit Dent J 1995; 21: 309-310. 10. Edward FW, Domenech MA, Fisher JR. Usefulness of posture training for patients with temporomandibular disorders. JADA 2000; 131: 202-210. 11. Marshall ED, Duncombe LM, Robinson RQ, Kilbreath SL. Musculoskeletal symptoms in new South Wales dentists. Aust Dent J 1997; 42(4): 240-246. 12. Chan DC, Frazier KB, Caughman WF. Simulation with preclinical operative dentistry course: three-year retrospective results. J Dent Educ 2000; 64(3): abstract 190. 13. Johnson L, Thomas G, Dow S, Stanford C. An initial evaluation of the Iowa dental surgical simulator. J Dent Educ 2000; 64(12): 847-853. 14. Clancy JMS, Lindquist TJ, Palik JF, Johnson LA. Acomparison of studentperformance in a simulation clinic and a traditional laboratory environment:three-year results. J Dent Educ 2002 ;66(12): 1331-1337.
14 15. Jasinevicius TR, Landers M, Nelson S, Urbankova A. An evaluation of two dental simulation systems: virtual reality versus contemporary non-computer-assisted. J Dent Educ 2004; 68(11): 1151-1162. 16. Buchanan JA. Use of simulation technology in dental education. J Dent Educ, 2001; 65(11): 1225-1231. 17. Buchanan JA. Experience with virtual reality-based technology in teaching restorative dental procedures. J Dent Educ 2004; 68(12): 1258-1265. 18. Quinn F, Keogh P, McDonald A, Hussey D. A pilot study comparing the effectiveness of conventional training and virtual reality simulation in the skills acquisition of junior dental students. Eur J Dent Educ 2003; 7: 13-19. 19. Zıv A, Small SD, Wolpe PR. Patient safety and simulationbased medical education. Med Tech 2000; 22(5): 489-495. İLETİŞİM ADRESİ Prof.Dr. Berrin DAYANGAÇ Hacettepe Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi Diş Hastalıkları ve Tedavisi Anabilim Dalı Sıhhıye, Ankara Tel: 0 312 305 2270 Fax: 0 312 311 3438 E-mail: bdayangac@hacettepe.edu.tr