Yönetim, Yil: 5, Sayi: 18, Haziran - 1994, S. 37-41 ORMAN ÜRÜNLERi SANAyi KURUMU'ND~ (ORÜS) liammadde TASIMA MALIYETLERININ MINiMi~~.SYO~l:'(BATI KARADENiZ BOLGESI ORNEGI)(*) Doç. Dr. Hasan ÇATALCA I. Ü. Isletme Fakültesi Yrd. Doç. Dr. Erdogan GAVCAR K.T.Ü. Orman Fakültesi Orman Endüstri Müh. Böl. Trabzon Giris Orman Ürünleri Sanayi Kurumu (ORÜS) 5 Ocak 1970 tarihinde Orman Genel Müdürlügü'nden devraldigi 14 kereste ve 1 emprenye fabrikasini isletmek ve baslanmis bazi yatirimlan sürdürmek üzere göreve baslamistircl). Bugün için 7 müessese ve bunlara bagli 20 isletmesi bulunan ORÜS Kurumu'nun 18 kereste, 4 yonga levha, 1 lif levha, 3 kontrplak, 2 kaplama, 11 parke, 1 ambalaj sandigi, 1 emprenye, 1 kapi ve 1 lambri fabrikasi olmak üzere toplam 43 adet tesisle Avrupa'da önde gelen orman ürünleri endüstri kurulusudur. Ülkemizdeki orman ürünleri endüstrisi ana ve yan ürünleri isleyen endüstri kollari olarak ikiye ayrilir. Orman ana ürünleri endüstrisi de yuvarlak odunu isleyen, yuvarlak veya yari islenmis odunu isleyen, yakacak ve atiklari isleyen endüstri kollari olarak 3 gruba ayrilabilir. Yuvarlak odunu sleyen endüstri kollari, tomrugu dogrudan hammadde olarak kullanmakta ve yari islenmis hale koymaktadir. Basta kereste endüstrisi olmak üzere kaplama ve kontrplak endüstrisi bu gruba girmektedir(2). (*) Bu çalisma YNEM '93 Yöneylem Arastirma ve Endüstri Mühendisligi XV. Ulusal Kongresinde bildiri olarak sunulmustur. Devlet Orman isletmeleri (D.Oj.) yukanda sayilan endüstri kollarinin hammadde ihtiyaçlarini dogrudan veya dolayli olarak karsilamak amaciyla tomruk üretimi yapmaktadir. Ülkemizin % 25.91'i, Bati Karadeniz Bölgesi'nin ise % 53.5'i ormanlarla kaplidir(3). Bu durumda bölgede kurulu bulunan ORÜS'e ait isletmelerin hammadde ihtiyacini bölgedeki DOI'nden karsilamalari gerekmektedir. Ormancilik ana planinda (1973-1995 yillan arasinda) bölgedeki tomruk arzinin tomruk talebini karsilayabileegi belirtilmektedir(4). DOI'nce üretilen tomruklarin ORQS isletmelerine tasinmasi karayolu ile yapilmaktadir. Bu amaçla tasima giderlerinin artmamasi, hammadde akimlarinin ters yönlere dogru olmamasi gerekir. Bunlar yapildigi takdirde hammadde tomruk, minimum tasima maliyetiyle DOI'nden ORÜS isletmelerine tasinabilecektir Transport problemleri, adindan da anlasilacagi üzere ulastirma giderleri büyük tutarlara varan isletmelerde optimalolarak maliyetleri' minimuma indirebilmek için çözülmesi gereken isletme sorunlanndandir(5). Arastirma, örnek bir modelolusturmasi amaciyla Bati Karadeniz Bölgesi (BKB) ve bu bölgede talep merkezi durumunda olan ORÜS'e -37-
bagli 9 isletme ile arz merkezi durumunda bulunan 46 DaI ile sinirh tutulmustur. Sözkonusu isletmelerin 9'unda kereste, 2'sinde kontrplak, 2'sinde kaplama, 6'sinda parke, 2'sinde yonga levha, i'inde de kapi ve lambri üretimi yapilmaktadir. Veriler ve Yöntem Arastirmada veri olarak BKB'nde bulunan 46 DOI'nin (SekilI) 1990 ve 1991 yillarinda gerçeklesen tomruk üretim miktarlari (ibreli yapraklibolu Bartin Cide Ulupinar Eskipazar Devrek Düzce Toplam tomruk) Yenice Tasi. Tomruk TasimaMa. Maliyeti ile Ma. 9Tasima ORÜS Ma. isletmesinin (Ayancik, Toplam DOICide, Toplam Tomruk Bartin, Tom. Talebi Arzi Ulupinar, 185477 424308 Eskipazar, Yenice, Devrek, Bolu ve Düzce) BKB'nde bulunan DOI'nden satin aldiklari tomruk miktarlari ve birim tasima fiyatlari ile toplam tasima maliyetleri (ibreli ve yaprakli tomruk için ayri ayri) dikkate alinmistir. ORÜS isletmeleri hammadde tomruk ihtiyaçlarini bölgede bulunan 46 DOI'nden baska bölge disinda bulunan Adapazari, Eskisehir, Bursa Orman Bölge Müdürlükleri'ne bagli DOI'nden karsilamakta; bazi yillarda da Izmit ilinde bulunan ithalatci sirketlerden ithal tomruk alma yoluna gitmektedir. Bu amaçla optimizasyon için sadece yurt içinden alinan veya alinmasi gereken tomruk miktarlari dikkate alinmis, kaplama üretimi için ülkemizde yetismeyen meranti ve tetra tomruklarin ithal edilmesi gerektigi, diger kerestelik tomruklarin ithaline gerek olmadigi kabul edilmistir. Ayrica bölgede bulunan ve ORÜS isletmelerinin tomruk temin ettigi DOI'nin toplam üretim miktarlan (ibreli tomruk üretiminin % 10'nun or- man köylüsüne zati ihtiyaç olarak verildigi veya verilecegi varsayilmistir) dikkate alinmistir. Bu veriler Tablo l'de gösterilmistir. Tablo i BKB'deki Orman bölge Mü dürlükleri'nin Tomruk Üretim Miktarlari ile ORÜS Isletmeleri'nin Hammadde Tom ruk Temin Miktarlari ve Toplam Tasima Maliyetleri(*) 1990 1991 Orüs Islelmeleri Ibreli Yaprakli Ibreli Yaprakli Ayancik1467.1 45637 328.0 486.4 20978 68.4 3104 15591 8607 21802 182.4 10131 808.0 23654 895.8206.3 3558.7 159.9802.1 325.4 18645 Tomruk 155.0 9117 102642 1283.6 46683 235.5558.7 7845 7216 99.7 11418 335.5 201773 246768 818.7 4540.5 28177 39561 476.2 31944 782.1 30447 508.2 2213.0 4635.2 22959 10340726619 36850 28819 30152 2627.2 599.7 452.3 21091 676.8 436.8 196962 182135 522829 183714 (*) Tomruk miklarlan m3, tasima maliyetleri milyon TL.'dir. Kaynak: Gavcar, K, Orman Ürünleri Sanayi Kurumu'nda (ORÜS) Hammadde Tedarik Oplimizasyonu (Bali Karadeniz bölgesi Örnegi), Lü. sosyal BiL. Ens., (Doklora Tezi), 1992, s. 88, 90, 92'den yararlana rak düzenlenmistir. K ARA Sekil 1: Arastirma Bölgesi -38- _!lii1". J«ld8r1i1ia 'i.in _ 1,1.e- ~ijn1'"j\jiil Sinin OT_n &lil._ I'nJUdOi\1 "'i-k.at o-r-d 1,ler- - :.i Onl.t~l.r_l.rl
Bölgede bulunan DOI'nin toplam üretimi 1990 yilinda 609970 m3 ibreli, 204490 m3 yaprakli; 1991 yilinda da 651012 m3 ibreli, 255082 m3 yaprakli tomruktur. Gerçeklesen tasima fiyatlariyla optimizasyon yapilacagi için ORÜS isletmelerinin hammadde temin ettigi DOI'nin toplam arz miktarlari (ibrelinin % 10'nun orman köylüsüne verildigi varsayildiktan sonra) 1990 yilinda 424308 m3 ibreli, 196962 m3 yaprakli; 1991 yilinda ise 522829 m3 ibreli, 246768 m3 yaprakli tomruktur. Talep miktarlari ise 1990 yilinda 185477 m3 ibreli, 182135 m3 yaprakli; 1991 yilinda da 183714 m3 ibreli, 201773 m3 yaprakli tomruktur. Bütün bu veriler ORÜS isletmelerinin tomruk ihtiyacini bölgede bulunan DOI'nden karsilayabileceklerini göstermektedir. Optimizasyon için gerekli olan tüm veriler belirlendikten sonra, DOI'nden ORÜS isletmelerine tomrugun minimum maliyetle tasinmasi problemi Lineer Programlamanin genel varsayimlari ile Ulastirma Modelinin özel varsayimlarini sagladigi için Simplex Metodu* ve Ulastirma Modeli (Kuzey Bati Köse, En Düsük Maliyetli Satir, En Düsük Maliyetli Sütun, ve Russel Yaklasimi) ile ibreli ve yaprakli tomroklar için ayri ayri optimizasyon yapilmistir. Bulgular ve Genel Degerleme Arastirma bölgesindeki ORÜS isletmeleri hammadde temininde güçlüklerle karsilasmakta, bunun sonucunda da ters yönlere dogru malzeme akisi olmaktadir. Örnegin 1990 ve 1991 yillarinda ORÜS Düzce Isletmesi Bolu DOI'nden, ORÜS Bolu Isletmesi de Düzce DOI'nden hammadde temin etmistir(6). Bu gibi durumlarin olmamasi ve ormancilik ana planindaki hedeflerin gerçeklesmesi için toplam ulastirma masraflarini miiiiinize ederek tomrugun hangi üretim merke~jnden hangi tüketim merkezine ne miktaltiu i:e~kedilecegi tesbit edilmeye çalisilmistir. Kabul edilen varsayimlar altinda simplex metodu ve ulastirma modelinin fa,rkli teknikleri ile optimizasyon yapilmis y,e farkli iterasyonlar sonucunda ayni degerl~~ elde edilerek optimum sonuçlar bulunmustui-. <Buna göre gerçeklesen tasima fiyatlariyl~!fammadde temin edilseydi ORÜS isletmeleri 1990 ve 1991 yillarinda hammadde tasima maliyeti için Tablo 2'deki kadar tasima maliyetine katlanacakti. Tablo 2. Optimizasyon Sonuçlarina Göre ORÜS Isletmelerinin Toplam Hammadde Tasima Maliyetleri{*) Yaprakli 1054.6 1232.1 366.4 1166.5 856.0 227.6 209.1 2391.1 965.3 310.5 367.0 563.0 429.1 3737.2 6128.3 786.0 737.7 410.2 43.8 177.5 Toplam 143.6 Ibreli 860.7 675.3 4087.0 406.3 201.2 336.8 222.1 463.1 763.5 627.2 123.6 2453.8 152.0 1633.2 Ibreli 523.3 737.1 136.3 158.0 78.5 367.0 429.1 563.0 786.0 209.1 158.0 406.3 336.8 463.1 201.2 1990 1991 (*) Tasima maliyetleri milyon TL.'dir. Kaynak: Gavear, E" Orman Ürünleri Sanayi Kurumu'nda (ORÜS) Hammadde Tedarik Optimizasyonu (Bati Karadeniz Bölgesi Örnegi) Lü, Sosyal BiL. Ens., (Doktora Tezi), 1992, s. 91, 92'den yararlanarak düzenlenmistir. Optimizasyon sonuçlarina göre elde edilen veriler (Tablo 2) Tablo l'deki tasima maliyetle (*) Simplex Metodu'nun Transport Modeli'ne uygulanabil- ri ile karsilastirilirsa saglanabilecek tasarrufmesi için bazi düzenlemeler yapilmistir. lar (% olarak) Tablo 3'deki gibidir. -39-
Tablo 3. Optimizasyon Sonuçlarina Göre Saglanabilecek Tasarruflar (%) Yaprakli 35 15 36 63 31931 425 5240 48 33 28 16 26 47 23 18 305 Toplam Ibreli 23 21 34 56 20 Ibreli 34 35 21 33 43 38 23 28 16 63 4 33 1990 40 23 56 1991 Tablo 4. ORÜS Isletmelerinin Hammadde Temin Ettigi Devlet Orman Isletmelerinin Sayilari ve Ortalama Uzakliklar (km) 213 185 138 116 Uzak.DOI 229 98 100 62 60 174 141 107 15 252 231 205 101 60 156 76 885 100 11 13 7 96 209 15 102 68 53 Yaprakli 20 11 84 7Ibreli Ibreli 12 15 13 12 199019911 12 9 Kaynak: Gavear, E., Orman Ürünleri Sanayi Kurumu'nda (ORÜS) Hammadde Tedarik Optimizasyonu (Bati Karadeniz Bölgesi Örnegi) tü. Sosyal BiL.Ens., (Doktora Tezi), 1992, s. 48-73 ve 100'den yararlanarak düzenlenmistir. Tablo 5. Optimizasyon Sonuçlarina Göre ORÜS Isletmelerinin Hammadde Temin Edecegi Isletme Sayilari ve Ortalama Uzakliklar (km) 85 46 34 87 44 31 52 95 43 49 29 15 66 Uzak. 66 59 31 43 34 95 27 75415 249 346 650 42 35 DOt Uzak. 23 31 5 Yaprakli Uzak. Dül DOI 52 16 Ibreli ----Uzak. Ibreli 42 3 1991 43 ORÜS Kaynak: Gavear, E., Orman Ürünleri Sanayi Kurumu'nda (ORÜS) Hammadde Tedarik Optimizasyonu (Bati Karadeniz Bölgesi Örnegi) tü. Sosyal bil.ens., (Doktora Tezi), 1992, s. 101, 130 ve 131'den yararlanarak düzenlenmistir. -40-
Günjimüzde Avrupa'da önde gelen endüstri kuruluslarindan birisi olan ORÜS'ün Bati Karadeniz Bölgesi'nde bulunan 9 adet isletmesinin 1990 yili tomruk talebi, bölgede bulunan DOI'nin toplam üretiminin ibrelilerde % 30'unu, yapraklilarda % 89'unu toplamda % 45'ini, 1991 yilinda da ibrelilerde % 28'ini, yapraklilarda % 79'unu ve toplamda % 43'ünü olusturmaktadir. Gerçeklesen fiyatlarla hammadde temin edilseydi BIrn'nde bulunan ORÜS isletmeleri Tablo 1 ve 2'ye göre 1990 yilinda tasima maliyeti için ibrelilerde 2627.2 milyon TL yerine 1633.2 milyon TL, yapraklilarda 3558.7 milyon TL. yerine 2453.8 milyon TL, 1991 yilinda da ibrelilerde 4635.2 milyon TL yerine 2391.1 TL; yapraklilarda da 4540.5 TL yerine 3737.2 TL ödeme yapacaklardi. Tablo 3'e göre toplam olarak 1990 yilinda % 34'e, 1991 yilinda da % 33'e varan oranlarda tasarruf, saglanabilecekti. 1990 yilinda en çok tasarruf ibrelilerde % 43 ile Bolu Isletmesi'nde, yapraklilarda % 56 ile Yenice Isletmesi'nde; 1991 yilinda da ibrelilerde % 63 ile Eskipazar Isletmesi'nde, yapraklilarda % 47 ile Bolu Isletmesi'nde saglanabilecekti. Tablo 4'e göre 1990 yilinda Bolu Isletmesi ibreli tomrugu 20 DOI'nden ortalama 209 km, yaprakli tomrugu 11 DOI'nden ortalama 100 km uzakliktan temin etmistir. Optimizasyon sonuçlarina göre ayni miktarda ibreli tomrugu 1990 yilinda (Tablo 5'e göre) Bolu Isletmesi 6 DOI'nden ortalama 46 km, yaprakli tomrugu 3 DOI'nden ortalama 46 kni uzakliktan temin edebilecekti. Diger isletmelerin durumlari tablolarda ayrintili olarak görülmektedir. ORÜS Isletmeleri daha az sayida isletmeden ve daha kisa mesafeden hammadde temin edebilecegi için islemler kolaylasacak ve zaman kaybi da azalacaktir. Orman Genel Müdürlügü ve Orman Ürünleri Sanayi Kurumu Genel Müdürlügü arasinda yapilan protokollerde ORÜS'ün daha kalite li üretim yapabilmesi amaciyla kurumun hammadde tomruk ihtiyaçlarini isletmelere en yakin DOI'nden karsilamasi ilke olarak kabul edilmektedir. Bulunan sonuçlara göre bu ilkelere uyulmadigi ortaya çikmaktadir. Bölgede bulunan ORÜS Isletmeleri'nin büyük çogunlugunun (Ayancik, Cide, Bartin, Eskipazar: Yenice, Devrek, Bolu, Düzce) Orman Genel Müdürlügü'nden ORÜS Genel Müdürlügü'ne devredildigi unutulmamali, hammadde tahsislerinde bu durum göz önünde bulundurulmalidir. REFERANSLAR i. ORÜS, Orman Ürünleri Sanayi Kurumu Çalismala ri, 1980-1989, Bolu, s. 3, 1989. 2. Özdönmez, M., Istanbullu, T., Akesen, A., Ormanci lik Politikasi, i.ü. Orman Fak. Yayini, i.ü. Yayin No: 3553, Orman Fak. Yayin No: 401, Istanbul, s. 155, 1989. 3. Gayear, K, Orman Ürünleri Sanayi Kurumu'nda (ORÜS) Hammadde Tedarik Optimizasyonu (Bati Karade niz Bölgesi Örnegi) I.Ü. Sosyal BiL. Ens., (Doktora Tezi), Is tanbul, s. 7, 1992. 4. O.B. Orman Bakanligi, Ormancilik Ana Plani 1973 1995, Planlama ye Kordinasyon Dairesi Yayini, Sira No: 27, Ankara, s: 97-99,1976. 5. Akalin, S., Isletmelerde Ulastirma Sorunlari ye Op timallik Testi, i.ü. Isletme Fak. Dergisi, Sayi: 2, Istanbul, s.47, 1974. 6. Gayear, K, Karayilmazlar, S., Orman Ürünleri Sanayi Kurumu'nda Hammadde Temini (Bati Karadeniz Bölgesi Örnegi) "ORENKO'92" i. UlusalOrman Ürünleri Endüstri Kongresi, 22-25 Eylül 1992, Trabzon, s. 109. 1992. Böylece kit olan orman kaynaklarinin en iyi sekilde degerlendirilmesi, orman ürünlerine dayali sanayilerin hammadde ihtiyaçlarinin en verimli ölçülerde minimum tasima maliyetiyle tedarik edilebilmesi için gerekli programlarin yapilmasinin, isletmelere dolayisiyla ülke ekonomisine getirecegi yararlar bakimindan çok önemli oldugu ortaya çikmaktadir. -41-