OSMANLI DÖNEM PARA KESELER ÜZER NE

T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A OSMANLI DÖNEM PARA KESELER ÜZER NE Z Prof. Dr. TEVH DE ÖZBA I - Arfl. Gör. PAK ZE KAYAD B Elaz da do du. lk ve orta okulu Elaz da bitirdi. Ankara K z Teknik Yüksek Ö retmen Okulundan mezun oldu. Çeflitli kurumlarda görev yapt. 1992-1998 tarihleri aras nda Gazi Üniversitesi Mesleki Yayg n E itim Fakültesi Dekan Yard mc l görevini yürüttü. Çok say da ulusal ve uluslararas karma sergilere kat ld, bir çok makale yazd. Çeflitli konferanslar n yan s ra ulusal ve uluslararas kongre ve sempozyumlarda bildiri sundu. Gazi Üniversitesi, Mesleki Yayg n E itim Fakültesi Senatörü olan Özba, Gazi Üniversitesi Mesleki Yayg n E itim Fakültesi El Sanatlar Yayg n E itimi Bölüm Baflkanl görevini yürütmektedir. 1975 y l nda Zonguldak ta do du. lk, orta ve lise ö renimin Zonguldak ta tamamlad. 1996 y l nda Gazi Üniversitesi Mesleki Yayg n E itim Fakültesi Çiçek Örgü Dokuma Ö retmenli i Program ndan mezun oldu. 1997 Gazi Üniversitesi Mesleki Yayg n E itim Fakültesi El Sanatlar Yayg n E itimi Bölümü Örgü Yayg n E itimi Anasanat Dal nda Araflt rma Görevlisi olarak çal flmaya bafllad. Halen ayn göreve devam etmektedir. 52

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I V Türk milletini millet yapan en önemli unsurlardan biri de sanat m z olmufltur. nsan topluluklar tarih boyunca geçirmifl olduklar maceralara, kulland klar dillere, sahip olduklar dinlere, dünya görüflüne, gelenek ve göreneklere, yaratm fl olduklar sanat eserlerine göre farkl çizgiler ve karakterler oluflturmufllard r. Türk kültürü ve el sanatlar m z içinde kese de önemli bir yer tutmaktad r. Baflta madeni paralar olmak üzere baz lüzumlu eflyalar n içinde muhafaza edildi i küçük torbalara kese denir 1. Evliya Çelebi Seyahatnamesi nde ise kese gümüfl paralar n kondu u torba, para ölçüsü genellikle her elli bir akçe bir kese olarak hesap edilirdi denilmifltir 2. Ayr ca Osmanl ca sözlükte kese, küçük büyük torba; kap, cepte tafl nan para torbas 3, Arapça da ise cüzdan anlam nda tan mlanmaktad r 4. Mehmet Zeki Pakal n keseyi; alt n ve gümüfl paralar n muhafazas için kullan lan torba olarak tan mlamakta, ayn zamanda belli bir miktar paray içine alan küçük kap fleklinde de ifade etmektedir. Bu ifadeye göre; kise yaz l r, kese okunurdu. Eski zamanlarda keselerin alt n ve gümüfle göre de erleri farkl olurdu, akçe için kese, alt n için de surre tabiri kullan l rd 5. Baz kaynaklar n alt n ve gümüfle göre k ymeti de iflen kese zaman itibariyle de farkl l k göstermifltir. Fatih Sultan Mehmet zaman nda (1451-1481) bir kese denildi inde otuz bin akçe veya on bin alt n anlafl l rd. Daha sonralar Trablus, Tunus ve Cezayir darphanelerinde bas lan sultani alt n keselerinin her biri bin adetlik oldu u gibi 1537 lerde yirmi bin, 1660 ta k rk bin, 1688 den sonra da elli bin akçe bir kese olarak de er alm flt r. Keseyi stanbul kesesi Kise-i Rumi, Kise-i Divani ve Kise-i M s ri gibi isimler de verilmifltir 6. 16. yüzy l n sonlar nda bir alt n kesesi bin alt n, bu da elli bin akçe de- erindeydi. 1720 de bir kuruflun de eri yüzyirmi akçeye ç k nca bir kese de 416,66 kurufl say ld ve buna Kise-i Divani (Divan Kesesi) dendi. Kise-i Rumi (Anadolu Kesesi) beflyüz kurufl, Kise-i M s ri (M s r Kesesi) alt yüz kuruflluk para birimi olarak kabul edildi 7. Osmanl lar n mali ifllemleri yüzy llarca hep akçe ve yük (yüz bin akçe) üzerine olmufl ve bütçelerdeki hesaplar da kese hesab yla yürütülmüfltür 8. Osmanl bütçesinin kese birimi ile hesaplanmas ilk kez 1653 te bafllam fl ve 1876 y l nda birinci Meclis-i Meb usan a verilen bütçeye kadar böylece devam etmifltir. 1877 y l ndan itibaren mali ifllemlerle, bütçelerde kurufl birimi kabul edilmifl, yine ayn tarihte Meclis-i Meb usan n kabul etti i ilk bütçe yasas yla da kese sistemi kalkm flt r. Yine eskiden resmi ifllerde oldu u gibi özel ifllerde kese kullan lm fl ancak resmi ifller kadar olmasa da; yüz keseye ald m, beflyüz keseye satt m ifadeleri de yer alm flt r. Afla yukar seksen yüz y ldan beri bu ifadeler iflitilmez olmufltur. Para biriminin d fl nda Osmal döneminde kullan ld klar yerlere göre farkl l klar gösteren keseler; para, tütün, kafl k, saat, cüz-kuran, tarak keseleri, savaflta kullan lan ok ve yay keseleri, hamam keseleri olmak üzere çok 1 ÖZBEL Kenan, El Sanatlar VI, Eski Türk Keseleri, Ankara, s.4 2 PARMAKSIZO LU smet, Evliya Çelebi Seyahatname (Girifl) Baflbakanl k Bas mevi, Ankara, 1983, s.294 3 DEVEL O LU Ferit, Osmanl ca Türkçe Sözlük, Ankara, 1986, s.624 4 SARI Mevlüd, Arapça Türkçe Sözlük, stanbul, 1982, s.1339 5 PAKALIN, M. Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlü ü Milli E itim Bas mevi, stanbul, 1983, s.247 6 PAKALIN M. Zeki, A.g.e., s.248 7 Ana Brittannica Genel Kültür Ansiklopedisi cilt; 13 8 PAKALIN M. Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlü ü Milli E itim Bas mevi, stanbul 1983, s.248 53

T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Foto raf 1-2: Para kesesi ve kumafltan yap lm fl tütün kesesi örnekleri. Foto raf 3: Saat kesesi. Foto raf 4: Topkap Saray Müzesinden 2/268 Envanter numaral cüz kesesi (19.yy) H. Örcün Bar flta). Foto raf 5: Topkap Saray Müzesi nden 2/453 Envanter numaral ok ve yay kesesi (18.yy) (Tulay Artan). Foto raf6 : Sadberk Han m müzesinde bulunan 2482.1.495 Envanter numaral tarak kesesi. (18.yy) (Tulay Artan). 9 KOÇU Reflat Ekrem, Türk Giyim Kuflam ve Süslenme Sözlü ü, Sümerbank Yay nlar, Ankara, 1967, s.155-156 10 ÖZBEL Kenan, A.g.e., s.8 çeflitlilik göstermifltir (Foto raf 1, 2, 3, 4, 5, 6). Osmanl döneminde en de erli kese örnekleri saray için örülmüfl olanlarda görülmektedir. Padiflah n yetkili vekili olan sadrazamlara, padiflah taraf ndan alt n mühür verilmekte, bu mühür bir gelenek olarak k rm z atlastan bir kese içine konmaktayd. Kesenin ba c ise som alt n s rmadan olurdu. Mührü Hümayun denilen bu mührü sadrazamlar boyunlar na as p tafl rlar, hatta onlarla beraber yatarlard 9. Ayr ca 18. yüzy l sanatlar ndan Levni ve Abdullah Buhari nin minyatürlerinde de kese yer alan figürler görülmektedir (Foto raf 7,8,9). Yine Osmanl döneminde bir çocu- un okula bafllamas da bir tören ile yap l rd. Çocu a yeni elbiseler giydirilir, bafl k ymetli taçlarla süslenir ve boynuna s rmal bir cüz kesesi geçirilirdi. Bu kesenin içine Kur an cüzleri konur, o dönemin geleneklerine göre bir alay n önünde ilahilerle okula götürülürdü. Kese bu flekilde birkaç gün kullan ld ktan sonra evin duvar na bir süs olarak as l rd 10. Osmanl döneminde para keseleri günlük hayat n vazgeçilmez birer parças olmufltur. Para keseleri genellikle üçgen ya da ço unlukla kandillere benzeyen formlardan oluflmaktad r. En lüks para keseleri, iplikler aras na alt n teller kat larak örülmüfl olanlard r. Kesenin a z kordon fleklinde yap lm fl el örgüsü bir ba c k ile büzülerek kapat lm flt r. Ba c k uçlar ve kesenin alt k sm püskül ve oya ile süslenmifltir (Foto raf 10). Bu dönemde kibar erkekler; biri alt n di eri alt n ve bak r uf ak para 54

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I V (ma flufl-kar fl k) için iki para kesesi tafl rlard 11. Bu para keseleri atlastan, kadifeden ve de erli kumafllardan dikilirdi. Kad n para keseleri ise erkeklerinkinden daha ufak olup entari ceplerinde tafl n rd. Keseler yap ld klar teknik ve kullan ld klar malzemeye göre de isim al rlar. Bunlar i ne, t, flifl, kumafl, dokuma, deri, boncuk ve dival ifli keseleridir (Foto raf 11,12,13). Burada sadece örgü para keseleri örneklendirilecektir. Örgü para keseleri, gerek malzeme ve form bak m ndan, gerekse kullan lan renk ve uygulanan motifler, ayr ca motiflerin verdikleri mesajlar bak m ndan çok özel bir yer tutmaktad r. Foto raf 7: Levni ye ait bir minyatürde Osmanl saray nda tütün dolduran bir memur. (Süheyl Ünver) Foto raf 8: 17. yy. ait bir minyatürde genç han m tasviri üzerinde kemere tak l para kesesi. (Ça lar Boyu Anadolu da Kad n) Foto raf 9: Minder üzerine ba dafl kurarak oturmufl bir gelin ve gerili ipin üzerine as l bir kese (1645-50 aras ) örne i. (Ça lar Boyu Anadolu da Kad n) Foto raf 10: Topkap Saray Müzesi nden 2/5125 Envanter numaral metal ve pamuk iplik kullan larak çal fl lm fl mühür kesesi (18.yy). Foto raf 11: ne ile örülmüfl para kesesi. 11 KOÇU Reflat Ekrem, A.g.e., s.155 55

T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Foto raf 12: T ile örülmüfl para kesesi. Foto raf 13: Boncuk ile örülmüfl para kesesi. Foto raf 14: Para, saat ve mühür keseleri. (Tak m kesesi) (Gülsüm Aytaç) Örgü para kesesi, a z k sm düz olup afla ya do ru hafifçe daral r. Ucu püskül ve çeflitli flekillerde örülmüfl motiflerle nihayetlenir. Ayn motif kese ba lar n n uçlar nda da yer all r. Düz olan a z k sm na ajurlu bir veya birkaç s ra örgü yap l r. Bu örgü içinden her iki tarafa çapraz olarak ba lanan k sma el örgüsü bir ba c k geçirilir (Foto raf 12). Osmanl döneminde i ne ile örülmüfl keseler di erleri aras nda zarif ve lüks bir eflya yerine geçer ve hat ra olarak saklan rd. ne keseleri Türk kad - n n n erke ine hediye etti i para, saat ve mühür keseleri olarak tak m denilen ve çeyizilin en nadide parçalar aras nda yer al rd (Foto raf 14). T ve flifl ile örülmüfl keselerde özel bir kaide göze çarpmaktad r. Kesenin dibine yak n yerdeki motife badem ad verilmektedir. Bu motifin her kesede bulunmas gelenektir. bunun üstünde a za yak n yerde iki bordür keseyi süsler. Buna kuflak ad verilmektedir. 56

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I V kuflak Çizim 1: T la örülmüfl kesenin teknik çizimi. Foto raf 15-16: Saks da çiçek motifli kese örnekleri. göbek badem Her iki süsün aras na yap lan süslere ise göbek denilmektedir (Çizim 1). Ören kiflinin yarat c l ve be enisi do rultusunda bütün renkler keselerde büyük bir ustal kla kullan lm flt r. Pembe, sar, k rm z, eflatun, mavi, lacivert ve tonlar gibi. Keselerde beyaz renge pek rastlan lmaz, bunun yerine bej, krem ve aç k gri gibi renkler görülmektedir. Örgü keselerde görülen motifler dah çok yöre halk n n ve yörenin kültür özelliklerini tafl maktad r. Do adan ve olaylardan etkilenen kad nlar m z söyleyemediklerini bu flekilde dile getirmifllerdir. Keselerde görülen saks da gül, karanfil, sümbül, lale, gelincik, küpe çiçe- i gibi çiçek motifleri o yöre insan n n çiçe e olan düflkünlü ünü sevgisini simgeler (Foto raf 15,16,17,18). 57

T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Foto raf 17-18: Çiçek ve gül motifli kese örnekleri. Foto raf 19-20: Dalda kufl ve horoz figürlerinin bulundu u iki kese örne i. Foto raf 21: brik motifinin bulundu u bir kese örne i. Yine keselerde görülen kufl, horoz figürleri haberci anlam ndad r. Dalda iki kufl mutlu bir yuva özlemini dile getirmektedir (Foto raf 19,20). Keselerde brik motifine s kça rastlanmaktad r. Müslümanlarca aptes almak ve el y kamak için kullan lan ibrik, temizlik-su anlam nda olup genç k zlar n çeyizinde bu motifli kese mutlaka bulunmaktad r (Foto raf 21). Bazen meyve motiflerine de rastlan- 58

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I V Foto raf 22-23: Üzüm dal ve çilek motiflerinin görüldü ü iki kese örne i. maktad r. Bol çekirdekli meyvelerden üzüm dal ve çilek en çok görülen motiflerdir. fllemelerde de görülen bu motifler kurulacak yuvan n bereketli zengin ve bol çocuklu olaca inanc n tafl maktad r (Foto raf 22,23). Çok nadir de olsa keselerde yaz l bezemeler de görülmektedir. Bu yaz lar anlaml sözler, beyitler olarak ifade edilmektedri. Kesem fiakayik Efendime Lay k, flleyen Garip Kullanan Zarif gibi yaz lm fl olan bu beyitler halk bilimi aç s ndan da önem tafl maktad r. Sonuç olarak di er el sanatlar m zda oldu u gibi deri cüzdanlar n üretiminin bafllamas yla, örgü para keseleri kullan lmaz hale gelmifltir. Bunlara ancak Etno rafya müzelerinde, antikac larda ve koleksiyoncularda rastlanmakta, ya da halk m z taraf ndan sand klarda hat ra olarak saklanmaktad r. Sanat de eri yüksek olan örgü keselerin gün fl na ç kar l p turistik aç dan ele al narak yurt içi ve yurt d fl tan t m imkanlar - n n araflt r lmas, yeni üretimlerle küçük çapta da olsa bir döviz kayna n n oluflturulmas el sanatlar m z ve Türk kültürü aç s ndan yararl olacakt r. KAYNAKLAR 1 D YARBEK RL Nejat, slamiyetten önce Türk Sanat, Bafllang c ndan Bugüne Türk sanat, Türkiye fl Bankas Kültür Yay nlar ; 342, Ankara, 1993, s.20 2 ÖZBEL Kenan, El Sanatlar VI, Eski Türk Keseleri, Ankara, s.4 3 PARMAKSIZO LU smet, Evliya Çelebi Seyahatname (girifl), Baflbakanl k Bas mevi, Ankara, 1983, s.294 4 DEVEL O LU Ferit, Osmanl ca Türkçe Sözlük, Ankara, 1986, s.624 5 SARI Mevlüd, Arapça Türkçe Sözlük, stanbul 1982, s.1339 6 PAKALIN M. Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlü ü, Milli E itim Bas mevi, stanbul, 1983, s.247-248 7 KOÇU Reflat Ekrem, Türk Giyim Kuflam ve Süslenme Sözlü ü, Sümerbank Yay nlar, Ankara, 1967, s.154-156 8 Ana Britannica Genel Kültür Ansiklopedisi, cilt; 13 9 ÜNVER Süheyl, Levni, Milli E itim Bas mevi, stanbul, 1951 10 Ça lar Boyu Anadolu da Kad n, T.C. Kültür Bakanl, An tlar ve Müzeler Genel Müdürlü ü, stanbul, 1993, s.264 11 BARIfiTA H. Örcün, Osmanl mparatorlu u Dönemi Türk fllemeleri, Türk Tarih Kurumu Bas - mevi, Ankara, 1999, s.144 12 ARTAN Tulay, Splendors of the Ottoman Sultans Wonders, 1992, s.54-55-183 59