Sosyal Bilgiler dersi ö retim programında yer alan de erlere ili kin ö renci tutumlarının de erlendirilmesi

Cilt:8 Sayı:1 Yıl:2011 Sosyal Bilgiler dersi ö retim programında yer alan de erlere ili kin ö renci tutumlarının de erlendirilmesi Mehmet Nuri Gömleksiz * Elif Cüro ** Özet lkö retim ça ındaki çocukları etkin ve sorumlu vatanda lar olarak yeti tirmeyi hedef alan Sosyal Bilgiler dersi ö retim programı, çocukları toplumsal ya ama hazırlamaktadır. Bu do rultuda Sosyal Bilgiler dersi ö retim programında yer alan de erleri bireylere kazandırma hedeflenmi tir. Betimsel nitelikteki bu ara tırma ile Sosyal Bilgiler dersi ö retim programında yer alan vatanseverlik, kültürel de erler, saygı, çevre ve do a, sorumluluk ve bilimsel tutum gibi de erlere ili kin lkö retim ö rencilerinin tutumları ortaya konmu tur. Ara tırma, 2009-2010 e itim-ö retim yılı güz yarıyılında Diyarbakır ili Ergani ilçesinde bulunan 14 ilkö retim okulunda yürütülmü tür. Veriler, ara tırmacılar tarafından geli tirilen be li Likert tipi bir ölçek ile 652 kız, 708 de erkek olmak üzere toplam 1360 tane 7.sınıf ö rencisinden toplanmı tır. Ölçe in geçerlik güvenirlik hesaplamaları yapılmı ve Cronbach Alpha güvenirlik kat sayısı 0,98, Spearman-Brown korelasyon katsayısı 0,97, Guttman split-half de eri ise 0,97 olarak bulunmu tur. Sosyal Bilgiler dersi ö retim programının ö rencilere belirtilen de erleri kazandırmada etkili oldu u sonucu elde edilmi tir. De erlere ili kin ö renci tutumlarında ailenin gelir düzeyi açısından anlamlı bir farklılık bulunmazken, okulların sosyo-ekonomik düzeyi ve cinsiyet de i keni açısından istatistiksel olarak anlamlı farklılık belirlenmi tir. De er e itimini etkili biçimde uygulamak için okullardaki resmi ö retim programlarının yanı sıra okulun örtük programından da yararlanılmalıdır. Okul-aile i birli i geli tirilmelidir. De er e itimi sürecinde etkinlikler düzenlenirken, ö rencilerin sınıf düzeyleri dikkate alınmalıdır. Anahtar Kelimeler: lkö retim; Sosyal Bilgiler; Duyu sal Özellik; De er; Tutum * Doç. Dr., Mehmet Nuri GÖMLEKS Z, Fırat Üniversitesi, E itim Fakültesi, E itim Bilimleri Bölümü, Elazı nurigomleksiz@yahoo.com ** Elif CÜRO, Anadolu Ö retmen Lisesi, Ergani e-curo@hotmail.com

96 An Assessment of students attitudes towards values in Social Studies curriculum Mehmet Nuri Gömleksiz * Elif Cüro ** Abstract Social Studies curriculum, which aims at training elementary school students as effective and responsible citizens, prepares them for social life. In this direction, the students are wanted to gain the values included in the Social Studies curriculum. With this descriptive study we determined elementary school students attitudes towards patriotism, cultural values, respect, environment and nature, responsibility and scientific attitude. The study was administered in 14 elementary schools in Ergani, Diyarbakır, during fall term of 2009-2010 academic year. Data for this descriptive study were collected through a 24-item five-point Likert-type scale, developed by the researchers, from a total of 1360 (652 female and 708 male) seventh grade students. Validity and reliability of the scale was calculated and Cronbach Alpha was measured to be 0,98, Spearman-Brown correlation coefficient was measured to be 0,97 and Guttman split-half value was calculated to be 0,97. Social Studies curriculum was determined to be effective to cause the students gain the values. While no statistically difference was found among the attitudes of students towards values in terms of income variable, statistically significant differences were found in terms of socio-economic level of the schools and gender of the students. In order to implement values education effectively, it is offered to benefit from hidden curriculum of the school as well as formal curriculum. Home-school coordination should be improved. Class level of the students should be taken into consideration in values education process. Keywords: Elementary School; Social Studies; Affective Features; Value; Attitude * Assoc. Prof. Dr. Fırat University, Faculty of Education, Department of Educational Sciences, Elazı nurigomleksiz@yahoo.com ** Anatolian Teacher High School, Ergani e-curo@hotmail.com

97 Giri Günümüz dünyasında ya anan siyasi, sosyal, kültürel de i im ve geli meler sonucunda bireylerin etkili ve verimli ileti im kurup, ya anan sorunlara etik kurallara uygun bir ekilde çözüm üretebilmeleri için de er e itimi oldukça önemlidir (Kale, 2007: 316). Bireyi ve toplumu tanıma ve tanımlamada kullanılan, davranı ları yönlendiren, birey ve toplum açısından varlık ve devamlılık sa layan ölçütlere de er denilmektedir (Ye il ve Aydın, 2007: 80). De er; istenilen, ilgi ve ihtiyaç duyulan bir ey olup aynı zamanda olması gerekeni ifade eden bir kavram olarak da ifade edilir (Bolay, 2007: 60). Ayrıca de erler, inançlar bütünü olarak da ifade edilmektedir. Tümüyle nesnel de illerdir ve etkinlik kazandıklarında duygularla bütünlük olu turur. Yani de erler duygulardan arındırılmı fikir niteli i ta ımazlar. De erler bireyin amacına ula masındaki davranı biçiminde etkili olmaktadır (Çetin, 2004). De erler bireylerin toplum içerisinde hayatını teminat altına almayı sa layan, onların ya amlarını kolayla tıran toplumsal davranı kalıplarıdır (Özkan, 2009: 1128). De erler, bilgi, duygu ve davranı boyutları ile bir bütünlük sergilemektedir. Toplumlar ve bireyler farklı de erlere sahip olmalarına ra men de erler yapı, mantık ve i lev bakımından aynı özellikleri içermektedir (Ye il ve Aydın, 2007: 80). De erler aynı zamanda sosyal dayanı ma olu turmak suretiyle toplumda uyulması gereken ortak davranı kalıplarını belirlerler (Yaman, Taflan ve Çolak, 2009: 107). Bireyin toplum içerisindeki konumunun belirlenmesinde, ba kalarıyla etkili ileti ime geçmesinde ve sosyal konumunun belirlemesi için uygun ortamın hazırlanmasında sahip oldu u de erler etkendir (Yazıcı, 2006: 5). De er e itiminde, ahlaki gelenek, adalet, iyi ve do runun anla ılması, çıkarımda bulunmak, efkatli olmak, fedakârlık göstermek, özverili olmak, kendi duygu ve davranı larını kontrol altına almak, alçak gönüllü olmak gibi de er ve uygulamalar yer almaktadır. (Akba, 2008: 22). nsanların ahlaki özünde olu an de erlerin bazıları evrenseldir. Yani bu de erler bir toplum için de il tüm toplumlar için önemlidir. Adalet, e itlik, özgürlük, insana saygı, dürüstlük, çalı kanlık vb, tüm insanlar için aynı de ere ve öneme sahiptir. Bu nedenle evrensel de erlerin insanlar tarafından korunması ve ya ama geçirilmesi yönünde sorumlulukları vardır (Do an, 2001: 231). Bazı de erler bir topluma veya bir ulusa ait

98 de erlerdir. Bu de erler toplumdaki bireyleri bir arada tutan en önemli etkenlerdir. Bir bütün olarak toplumun geli mesi için bu ortak de erlerin toplumsal ya ama katkı sa layacak nitelikte olmaları önemlidir (Erden, tarihsiz: 1). Örne in, devlet, millet, vatan, dil, gelenek ve görenekler, ordu ve mili mar, bayrak ve milli bayramların olu turdu u ulusal simgeler ulusal de erlerdir (Demircio lu ve Tokdemir, 2008: 72). Çünkü bir milletin dili, ulusal mar ı, ulusal anıtları, ulusal bayramları, bayra ı gibi ulusal simgeleri, kahramanları, gelenekleri ve görenekleri gibi ulusal de erleri onu di er milletlerden ayıran kültürel farklılıklarıdır (Evin ve Kafadar, 2004: 296; Deveci ve Dal, 2006). Nitekim ö retmen adayları üzerinde yapılan bir ara tırmada bayrak, dil, millet, gelenek-görenek, ulusal mar, tarih, atalarımız, vatan ve milli bayramların ulusal de erler olarak belirtildi i ve benimsendi i ortaya konmu tur (Deveci ve Dal, 2006). Ulusal de erler bir toplumu ayakta tutan ve korunması gereken önemli dinamiklerdir. Bunlar toplumsal yapı içinde ulusal birlik duygusunun geli mesine ve etkili biçimde sürdürülmesine katkıda bulunurlar. Kızılçelik in de (1994) vurguladı ı gibi payla ılan de erler toplumların olu up geli mesinde önemli bir yere sahiptir. Bu çerçevede Çınar (2010), bireylerin ahlâkî ve kültürel de erlerinin gücü ile ulusal birlik duygusunun geli mi li inin, psiko-sosyal gücün etkisini artırdı ını vurgulamakta ve toplumun tarihten getirdi i maddi ve manevi de erlerin farkında olmasının psiko-sosyal gücü artırdı ını belirtmektedir. Birey bu gücü aileden alır, ilk ve orta ö retimde geli tirir ve bu konudaki e itimini açık ve örtük biçimde ömür boyu sürdürür. Bir toplum içinde de erler gruptan gruba veya bireylere göre de i ebilir. Ancak bazı de erler vardır ki bunlar toplumun ço unlu u tarafından benimsenmi tir. Bunlar milli ve kültürel de erlerdir. Toplum içindeki bireylerin davranı ve tutumlarını en çok bu de erler etkiler (Erden, 2004: 94). Toplumların bireyleri tarafından benimsenen ve payla ılan de erlerin çoklu u ve ba layıcılık gücünün fazla olması sonucunda güçlü toplum olma hedeflerine ula ılabilir (Ye il ve Aydın, 2007: 68). De erlerin sahip oldu u özellikler unlardır (MEB, 2005: 87): Toplum ve bireyler tarafından benimsenir ve bütünle tiricidir. Toplumun ve bireylerin menfaatine yönelik inanılan ölçütlerdir. Bilinç, duygu ve heyecanları içeren yargılardır. Bireyin bilincinde olan ve davranı ı yönlendirendir.

99 De erler normu içermektedir. Bireylerin sahip oldu u de erler, do u tan getirilen bir özellik olmadı ından ancak ya amın içinde geli tirilir. Ki ili i, bakı açısını, davranı ları belirleyen ve bireyin tanınmasında temel ölçütler olarak i leve sahip olacak de erleri, birey ya amın içinde farklı zamanlarda planlı ve plansız bir ekilde ö renecektir (Ye il ve Aydın, 2007: 71). De erler aileden, yakın çevreden, yazılı ve görsel materyallerden taklit, model alma, ya da okuma yolu ile ö renilmektedirler ( en, 2008: 764 765). Bu nedenle bireyin belirli de erlerin farkında olması, yeni de erler üretmesi, benimsemesi, ki ili ini bu de erlere göre olu turarak bunu davranı larında göstermesi e itim ile gerçekle ir. Bu e itim ise de erler e itimi olarak ifade edilmektedir (Ye il ve Aydın, 2007: 71). Günlük ya am içinde, örgün e itim kurumlarında sistematik bir düzen ve program içinde de er e itimi yapılmaktadır ( en, 2008: 764 765). Bireyi hayat hazırlama ve ki iye vatanda lık becerilerini ve de erleri kazandırma i levi e itim kurumlarında e itim programları aracılı ıyla yürütülür. Bu i lev hem her dersin genel amaçları hem de hayat bilgisi, sosyal bilgiler, vatanda lık ve insan hakları e itimi gibi ö retim programlarıyla yerine getirilir (Akengin, Sa lam ve Dilek, 2002: 3). De erler bakımından yeterince olgunla mayan veya de er olguları geli meyen birey, hem kendilerine hem de çevresindeki di er ki ilere kar ı zarar verici eylemlerde bulunabilir (Do anay, 2006: 257). Bu nedenle de er e itimi, e itim sistemi içinde çok önemli bir yere sahiptir. Aile, toplum ve okulların ba lıca amacı temel insani de erleri benimsemi bireyler yeti tirmektir. Bu açıdan okulların genel amacı, akademik açıdan ba arılı ve temel de erleri benimsemi bireyler yeti tirmektir (Ek i, 2003: 79). Ayrıca de er e itiminin, milli kimli in korunmasında ve geli tirmesinde çok büyük rolü vardır (Tozlu ve Topsakal, 2007: 180). De er e itimi ile bireylerde sahip olması gereken de erler ve tutumlar geli tirerek onların de erler bakımından olgunla maları sa lanmaktadır. De erler e itiminin en önemli özellikleri u ekildedir (Kale, 2007: 319): 1. Bireyleri evrensel (etik) ve kültürel de erlere ve bunların önemine ili kin bilinçlendirmek, 2. Demokratik tutumlarla, ho görüyle çok kültürlülü ü ili kilendirmek, 3. Tüm de erleri insanın varlık artları ve olanaklarını geli tirme ölçütüyle de erlendirmek,

100 4. Etik de erlere ili kin somut problemlerden hareketle hayatı bilgiye ve/veya bilgiyi hayata dönü türmek Toplumsal ili kileri düzenleme, toplumsal geli meyi sa lama ve bireylerin davranı larının etik olmasını sa lama gibi birçok i levi olan de erlerin ö retimi her zaman e itimciler tarafından dikkate alınmı tır. De erler e itimi e itim programlarıyla ya da örtük programlarla sunulmu tur. E itim programlarında yer alan de er e itimi do rudan de er ö retimi olarak ifade edilmektedir. Do rudan de er ö retiminin, derslerin içinde farklı ö retim yöntem ve tekniklerle planı bir ekilde ö rencilere kazandırılması amaçlanmı tır. Örtük program ile ö retilen de er e itimi, okul ortamındaki kurallar, yönetimin ve ö retmenlerin tutum ve davranı ları vb. eyler ile ö rencilere kazandırılmaya çalı ılmaktadır. Örtük programda de er e itimi plansız, programsız bir ekilde yapılmaktadır. Planlı veya plansız bir ekilde yapılan de er ö retiminde ö retmenlerin önemli görevleri vardır. Ö retmen sadece dersin içeri ini ö retmenin yanında ö rencinin bili sel, duyu sal ve sosyal yönden geli imini de etkilemektedir (Akba, 2009: 404). Ö retmenlerin de er yargılarının ö renciler üzerinde önemli bir etkisi vardır. Yılmaz ın (2009) Halstead ve Taylor dan (2000) aktardı ına göre ö retmenler de erleri kendi rollerinin bir bölümü olarak görmek istememelerine ra men, ö renciler ö retmenlerinin de er yargılarından mutlaka etkilenirler. Bu nedenle de er e itimi-ö retimi sadece teori de il, aynı zamanda uygulamayı da içermelidir (Tozlu ve Topsakal, 2007: 181). De er e itiminin ö rencilerin ya amında daha anlamlı ve kalıcı olması için okulun yanında aile ve çevre tarafından desteklenmesi gerekir. De er e itimi ile ö renciler iyi-kötü, do ru-yanlı ı anlayabilmektedirler. Bu anlamlandırmanın sonucunda olumlu aile, okul ve sınıf ortamı geli mektedir. Yanlı ile do ruyu, iyi ile kötüyü ayırt edebilen, almı oldu u kararların sorumlulu unu üstlenen bireyler kendileri ve çevreleri için olumlu bir gelecek olu turabilirler. De er e itiminde dikkat edilmesi gereken hususlar unlardır (Deveci, 2008:199): De er e itiminde en büyük sorumluluk ö retmenin oldu u için ö retmen ö rencilere model olmalıdır. De er e itiminde anlamlı ve kalıcı ö renme için okul, sınıf ve aile ortamı olumlu bir yapıya sahip olmalıdır.

101 De er e itimi sadece planlanmı e itim programları ile sınırlı olmadı ından dolayı okulun örtük programından da faydalanılmalıdır. De er ö retimi tek bir yakla ımla de il hem dolaylı hem de do rudan ö retim ve yakla ımları ile yapılmalıdır. Okul -aile i birli i yapılmalıdır. De erler, bireylerin ya antılarını içermekte ve bireyin di er bireylerle olan ili kilerini düzenlemede büyük etkiye sahiptir. Bundan dolayı de er e itiminde, bireyin ya antı ve eylemlerinin sevgi, saygı, dürüstlük, güven, özgürlük, do ruluk gibi etik de erler çerçevesinde, her zaman de erlerin bilgisini de dikkate alarak hareket etmenin önemi belirtilir (Kale, 2007: 319). Sosyal Bilgiler Dersinde Yer Alan De erler E itim programlarının genel amacı sorumlulu unu bilen, etkin vatanda ve insan yeti tirmektir. Bu çerçevede belirlenen amaçlar, genelde duyu sal davranı özellikleri olan tutum, de erler ve ki ilik özelliklerinden olu maktadır (Öztürk ve Otluo lu, 2002: 174). Ba langıçta, ülkelerin vatanda lık anlayı ı, mevcut toplumsal düzeni benimseyen ve onu sorgulamadan kabul eden, sorumlu vatanda yeti tirmeyi amaçlıyorlardı. Günümüzde ya anan küresel geli meler, vatanda lı ın boyutlarını geni letmi tir. Günümüz vatanda lık anlayı ında ülkesine kar ı sorumluluklarını yerine getirmenin yanı sıra bütün insanlı a kar ı kendisini sorumlu hisseden, evrensel bilince sahip vatanda ların yeti tirilmesi amaçlanmaktadır. Kısaca bir dünya vatanda ı yeti tirmektir. Dünya vatanda ı, insanlık gözüyle olaylara bakabilen ve gelecek nesillere sürdürebilir bir ya antı bırakmaya çalı an evrensel bir ki ilik olarak da ifade edilir (Kan, 2009: 25). Bunun yanı sıra küresel bir yapı kazanan dünyada, Türk ö rencilerin, ülkemizin içinde bulundu u co rafi konumu gere i yakın çevre ve Dünya daki geli meleri izleyen, olayları analiz eden ve bu analizlerden sonuçlar çıkan bireyler olmaları gerekmektedir (Açıkalın, 2010: 1233). Tüm toplumlar e itim yoluyla hem ülkesi hem de dünya için mevcut toplumsal de erleri sorgulayarak yeni de erler üretebilen, ele tirel ve yaratıcı dü ünebilen vatanda yeti tirmeyi hedeflemektedir. Bunun yanı sıra bireyin duygularını içeren duyu sal özellikler de e itimde oldukça önemlidir. Bireylerin e itiminde, bireylere bir takım nesne ve olaylara

102 kar ı olumlu veya olumsuz duyguların kazandırılması ve toplum tarafından istenilen de er ve tutumların aktarılması duyu sal hedeflerle ilgilidir. Bu hedeflere ula mak için yapılan e itim ise duyu sal e itimdir. Duyu sal e itim genelde ahlak e itimi, karakter e itimi, de er e itimi vb. anlamlarında kullanılmaktadır (Bacanlı, 2006: 13 14). Milli E itim Temel Kanun unda yer alan genel amaçlarında ifade edilen özellikler ve de erlerin Sosyal Bilgiler dersinin özünü ifade etti i görülmektedir (Sözer, 1998: 22). Ayrıca toplumun sorumlu bir üyesi olan çocukların toplumsalla maları ve toplum içinde demokratik de erlere ba lı bir ya am sürmeleri için Sosyal Bilgiler ö retim programı oldukça önemli bir yere sahiptir (Ba cı, 2007: 41). Sosyal Bilgiler; Sosyal Bilimler disiplinlerinden seçilmi bilgiler ı ı ında ilkö retim ça ındaki çocuklara toplumsal ya amla ilgili temel bilgi, beceri, tutum ve de erleri kazandırarak iyi ve sorumlu vatanda yeti tirmeyi amaçlayan bir ö retim programıdır (Erden, Tarihsiz: 8). Sosyal Bilgiler dersi bir de er e itimi dersidir. Gerek içeri inin tarihsel bir nitelik ta ıması, gerekse de i ik kültür ve ya am hikâyelerini anlatması ve çok disiplinli bir yapıya sahip olması açısından de er ö retimi bakımından önemlidir (Kan, 2010: 140). Sosyal Bilgiler ö retim programı aynı zamanda mili menfaatleri merkeze alan bir özellik ta ımaktadır (Yazıcı, 2009: 432). Nitekim 2004 de yenilenen ilkö retim programında Sosyal Bilgiler Ö retimin vizyonu u ekilde belirtilmi tir: Sosyal Bilgiler Ö retim Programının vizyonu, 21. yüzyılın ça da, Atatürk ilkeleri ve inkılâplarını benimsemi, Türk tarihini ve kültürünü kavramı, temel demokratik de erlerle donanmı ve insan haklarına saygılı, ya adı ı çevreye duyarlı, bilgiyi deneyimlerine göre yorumlayıp sosyal ve kültürel ba lam içinde olu turan, kullanan ve düzenleyen (ele tirel dü ünen, yaratıcı, do ru karar veren) sosyal katılım becerileri geli mi, sosyal bilimcilerin bilimsel bilgiyi üretirken kullandıkları yöntemleri kazanmı, sosyal ya amda etkin, üretken, haklarını ve sorumluluklarını bilen, Türkiye Cumhuriyeti vatanda larını yeti tirmektir (MEB, 2006: 25). Sosyal Bilgiler dersi bir vatanda lık e itimi programı oldu undan, etkin vatanda yeti tirmek için duyu sal e itim yani de er e itimi oldukça önemlidir. Sosyal Bilgiler dersi ö retim programında, de er bir sosyal grup veya toplumun kendi varlık, birlik i leyi ve devamını sa lamak ve sürdürmek için üyelerinin ço unlu u tarafından do ru ve gerekli oldukları kabul edilen ortak dü ünce, amaç, temel ahlaki ilke ya da inançlar (MEB, 2005: 87) olarak tanımlanmaktadır. Sosyal Bilgiler dersinde yer alan beceri ve de erlerden

103 yaratıcılık ele tirel dü ünme, karara katılım, empati, ho görü, ekip çalı masına yatkınlık, ileti im ve ö renme becerileri, demokratik olma gibi beceriler ile sorumluluk, özgüven, farklı dü üncelere saygı, çevre duyarlılı ı gibi de erler arasında güçlü ili kiler bulunmaktadır (Do an ve Sezer, 2009: 509). De er e itimi ile ilgili olarak farklı yakla ımlar yer almaktadır. Milli E itim Bakanlı ı, hazırladı ı ilkö retim programında de er e itimine dönük olarak ba lıca 1) de er açıklamak, 2) ahlaki muhakeme, 3) de er analizi ve 4) gözlem yoluyla ö retim yakla ımlarını öneri olarak sunmaktadır. Sosyal Bilgiler dersi do rudan de er e itimine yer vermi tir. Sosyal Bilgiler dersi de er e itimi ile ö rencilere; toplumun varlık, birlik, i leyi ve devamını sa lamak ve sürdürmek için belli de erleri kazandırmayı amaçlamaktadır. MEB (2005: 87) tarafından belirlenen programın temel de erleri Çizelge 1 de görülmektedir Çizelge 1: Sosyal Bilgiler Programında Yer Alan Temel De erler Adil olma Dayanı ma Aile birli ine önem verme Bilimsellik Ba ımsızlık Saygı Yardımseverlik Ho görü Çalı kanlık Barı Misafirperverlik Sevgi Duyarlılık Temizlik Sa lıklı olmaya önem verme Sorumluluk Estetik Dürüstlük Vatanseverlik Çocu a demokratik toplumun gerektirdi i etkin ve özgür yurtta kimli i kazandırmak için bireylerin kendisine, di er bireylere, do aya de er veren, kendisini ya adı ı toplumun ve dünyanın bir parçası olarak gören ve topluma katkıda bulunabilme bilince sahip bireyler olarak yeti tirilmesi gerekir. Bireyleri bu bilinçte yeti tirebilmek için okul ça ının ilk yıllarından ba layarak toplumsal hayatın i leyi i, toplumsal de erler, toplumsal sorunları ve çözümleri hakkında bilgi ve beceri kazandırılmalıdır (MEB, 2006: 41). Ayrıca demokrasinin ya atılması, daha iyiye götürülmesi için demokratik davranı ların kazandırılması yanı sıra kurallara uymanın önemi, birlikte çalı tı ı, ya adı ı arkada larına kar ı anlayı lı davranma, kar ı görü te olanlara tolerans gösterme gibi özelliklerin kazandırılması gerekmektedir (Güven, Apaydın Timur ve I ık, 2005: 13). Sosyal Bilgiler dersinin önemli görevlerinden biri de çocuklara bu de erleri ö renmelerini sa layarak, demokratik ya antıların onlara küçük ya lardan itibaren kazandırılmasını sa lamaktır (Sözer, 1998: 8).

104 Sosyal Bilgiler dersi toplumsal ya amla ili kili oldu undan, ö renci, içinde bulundu u toplumsal ya amı yakından tanıma fırsatı bulacaktır (Deveci ve Çengelci, 2006: 140). Bu ders ile ö rencilerde di er insanlara de er gösterme, empati geli tirme, farklı ya am biçimleri ve kültüre sahip bireylere saygı ve ho görü geli tirme gibi de erlerin geli imi de sa lanır. Ayrıca ö rencilerin, ekonomi, kültür ve devlet gibi insan sistemleri ile ilgili görü geli tirmelerine, problem çözme, ele tirel dü ünebilme, yaratıcılık becerilerinin geli imine, insanların nasıl ileti im kurduklarını anlamalarına, gelecek bilincinin olu turmalarına katkı sa lar (Yılmaz, 2006: 103). Kısaca Sosyal Bilgiler dersi; çalı kan, ara tırıcı, özverili, erdemli, giri imci, yurdunu ve ulusunu seven, görev ve sorumluluk sahibi, bilimsel dü ünebilen, ho görülü ve demokrat, tutumlu, üretken yasalarla uyan, insana ve çevreye saygılı, yardımsever ve Atatürk ilke ve inkılâplarına ba lı bireyler yeti tirilmesini sa lar (Otluo lu, 2004: 295). Ayrıca toplum mühendisli i görevini üstlenen Sosyal Bilgiler dersinin yıkılan kültür ve de erlerimizi iyile tirme gibi bir görevi vardır (Ba cı, 2007: 41). Ülkemizin ve milletimizin gelece i açısından hayati önem ta ıyan Sosyal Bilgiler dersinde belirtilen de erlere ula ılması oldukça önemlidir. Çünkü bu de erleri benimsemi bireyler yeti tirildi i takdirde, Sosyal Bilgiler dersinin evrensel amacı olan sorumlu insan, etkin vatanda yeti tirme amacına ula ılır. Bu nedenle büyük önem ta ıyan Sosyal Bilgiler dersinde de er e itiminde hassasiyetle durulması gerekmektedir. Bu çalı manın temel amacı da Sosyal Bilgiler Dersi Ö retim Programında yer alan de erlere kar ı ö renci tutumlarını belirlemektir. Yöntem Bu bölümde ara tırmanın amacı, modeli, evren ve örneklemi, veri toplama aracının geli tirilmesi, verilerin toplanması ve çözümlenmesine ili kin bilgiler üzerinde durulmaktadır. Ara tırmanın Amacı Bu ara tırmanın amacı Diyarbakır- Ergani ilçesi merkezindeki ilkö retim 7. sınıf ö rencilerinin Sosyal Bilgiler dersi ö retim programında yer alan de erlere kar ı tutumlarını ortaya koymaktır. Bu amaç do rultusunda belirlenen alt amaçlar unlardır:

105 1. lkö retim ö rencilerinin, Sosyal Bilgiler dersi ö retim programında yer alan vatanseverlik de erine ili kin ilgili tutumları okulun sosyo-ekonomik düzeyi, ailelerinin gelir düzeyi ve cinsiyet de i kenlerine göre farklıla makta mıdır? 2. lkö retim ö rencilerinin, Sosyal Bilgiler dersi ö retim programında yer alan kültürel de erlere ili kin tutumları okulun sosyo-ekonomik düzeyi, ailelerinin gelir düzeyi ve cinsiyet de i kenlerine göre farklıla makta mıdır? 3. lkö retim ö rencilerinin, Sosyal Bilgiler dersi ö retim programında yer alan saygıya ili kin tutumları okulun sosyo-ekonomik düzeyi, ailelerinin gelir düzeyi ve cinsiyet de i kenlerine göre farklıla makta mıdır? 4. lkö retim ö rencilerinin, Sosyal Bilgiler dersi ö retim programında yer alan çevre ve do aya ili kin tutumları okulun sosyo-ekonomik düzeyi, ailelerinin gelir düzeyi ve cinsiyet de i kenlerine göre farklıla makta mıdır? 5. lkö retim ö rencilerinin, Sosyal Bilgiler dersi ö retim programında yer alan sorumlulu a ili kin tutumları okulun sosyo-ekonomik düzeyi, ailelerinin gelir düzeyi ve cinsiyet de i kenlerine göre farklıla makta mıdır? 6. lkö retim ö rencilerinin, Sosyal Bilgiler dersi ö retim programında yer alan bilimselli e ili kin tutumları okulun sosyo-ekonomik düzeyi, ailelerinin gelir düzeyi ve cinsiyet de i kenlerine göre farklıla makta mıdır? Ara tırma Modeli Ara tırma, Diyarbakır ili Ergani ilçe merkezinde bulunan ilkö retim okullarında 7. sınıfa devam eden ö rencilerin Sosyal Bilgiler dersinde yer alan de erlere kar ı tutumlarının belirlenmesine dayalı olup, betimsel nitelikte bir çalı madır. Evren ve Örneklem Ara tırma evrenini, 2009 2010 e itim-ö retim yılında, Diyarbakır li Ergani lçe Merkezindeki ilkö retim okullarının 7. sınıflarında ö renim gören ö renciler olu turmaktadır. Ara tırma kapsamına sadece 7. sınıf ö rencilerinin alınmasının nedeni, bu sınıf düzeyindeki ö rencilerin 4.sınıftan itibaren Sosyal Bilgiler dersini alıyor olmalarından ve 7. sınıf düzeyine gelinceye kadar hedeflenen de erleri kazanmaları beklendi inden kaynaklanmaktadır. Ara tırma evreninde toplam 14 ilkö retim okulu yer almaktadır. Evrenin tümü örneklem

106 olarak alınmı tır. Bu nedenle ayrıca örneklem seçimine gidilmemi tir. Ara tırma evreninde yer alan ö rencilere ili kin bilgiler Çizelge 2 de sunulmaktadır. Çizelge 2: Ara tırma Evreninde Mevcut ve Ula ılan Ö renci Sayısı Cinsiyet Mevcut Ö renci Sayısı Ön Analiz Asıl Uygulama Ula ılan Toplam f % f % f % f % Kız 804 48,09 49 44,55 652 47,94 701 47,69 Erkek 868 51,91 61 55,45 708 52,06 769 52,31 Toplam 1672 100,00 110 100,00 1360 100,00 1470 100,00 Ara tırma evreninde 804 ü kız, 868 i de erkek olmak üzere toplam 1672 ö rencinin bulunmaktadır. Ölçe in uygulaması sırasında çe itli nedenlerle okula gelmeyen 202 ö renci ara tırma kapsamı dı ında kalmı ve toplam 1470 ö renciye ula ılmı tır. Ula ılan 1470 ö rencinin 110 u faktör analizi i lemlerinde, 1360 ı da asıl uygulamada yer almı tır. Bu sonuçlara göre ara tırma evreninin 87,92 sine ula ıldı ı ifade edilebilir. Ara tırmanın asıl uygulama sürecinde 652 kız, 708 de erkek ö renci yer almı tır. Veri Toplama Aracının Geli tirilmesi ve Verilerin Toplanması Sosyal Bilgiler Dersi Ö retim programında yer alan de erlere ili kin ö renci tutumlarını belirlemek amacıyla ara tırmacılar tarafından bir tutum ölçe i geli tirilmi tir. Ölçek geli tirilirken önce konu ile ilgili oldu u dü ünülen literatür incelenmi ve MEB (2005: 87) tarafından ö rencilere kazandırılması hedeflenen adil olma, ba ımsızlık, çalı kanlık, duyarlılık, estetik, dayanı ma, saygı, barı, temizlik, dürüstlük, aile birli ine önem verme, yardımseverlik, misafirperverlik, sa lıklı olmaya önem verme, vatanseverlik, bilimsellik, ho görü, sevgi ve sorumluluk temel de erleri altı alt boyutta gruplandırılmı tır. Bu gruplama yapılırken yukarıda belirtilen de erlere yer verilmeye çalı ılmı tır. Bu alt boyutlar vatanseverlik, kültürel de erler, saygı, çevre ve do a, sorumluluk ve bilimsellik olarak sıralanmaktadır. Hazırlanan maddeler için ilkö retimde çalı an be tane Sosyal Bilgiler dersi ö retmeninin görü ve dü ünceleri alınmı tır. ncelenen literatür sonucunda elde edilen bilgiler ile ö retmenlerden gelen görü ve dü ünceler do rultusunda 30 maddelik taslak ölçek hazırlanmı tır. Hazırlanan taslak ölçek içerik ve ifade özellikleri açısından, Fırat Üniversitesi E itim Fakültesi E itim Bilimleri Bölümünde üç ö retim üyesinin görü ve de erlendirmesine

107 sunulmu tur. Uzmanlar tarafından incelenen ve gözden geçirilen taslak ölçekte, gelen görü ve ele tiriler do rultusunda gereken düzeltmeler yapılmı ve ölçek ön deneme için uygun hale getirilmi tir. Hazırlanan ölçek geçerlik ve güvenirlik analizleri için random yöntemiyle yukarıda belirtilen dokuz okulun 7. sınıfına devam eden 110 ö renciye uygulanmı tır. Ölçekler ara tırmacılar tarafından okullara bizzat gidilerek elden da ıtılmı ve ö rencilere ölçekleri doldurmaları için belirli bir süre verilip, ölçekleri doldurmaları sa landıktan sonra yine aynı yolla toplanmı tır. Sonuçların genellenebilirli inin sa lanması dü üncesiyle, okulların sosyoekonomik düzeyi ve cinsiyet bakımından dengeli bir sayının olu turulmasına özen gösterilmi tir. Okulların sosyo-ekonomik düzeylerinin belirlenmesinde, lçe Milli E itim Müdürlü ündeki yetkililerin görü ve de erlendirmeleri dikkate alınmı tır. Bunun yanı sıra okulların yerle im alanları, ö renci profilleri ve okul yöneticilerinin görü leri de göz önünde bulundurulmu tur. Ayrıca ö rencilere ailelerinin aylık gelirleri konusunda yöneltilen soruya ba lı olarak alınan cevaplar da belirleyici unsurlar arasında yer almı tır. Bu noktalardan hareketle, okullar sosyo-ekonomik açıdan üst, orta ve alt düzey olarak üç grupta ele alınmı tır. Ön analiz a amasında ölçe in uygulandı ı ö renciler, ölçek daha sonra asıl çalı ma grubuna uygulandı ında, kapsam dı ında bırakılmı tır. Ölçe in KMO (Kaiser-Meyer-Olkin) katsayısı 0,92, Bartlett Testi ise 4043,402 olarak hesaplanmı ve bu sonuç 0,05 düzeyinde anlamlı bulunmu tur. Verilerin faktör analizine uygunlu u için KMO katsayısının 0,60 dan yüksek olması ve Bartlett testinin de anlamlı çıkması gerekti i göz önünde bulunduruldu unda verilerin faktör analizi için uygun oldu u söylenebilir. Ölçeklerin faktör yapılarını belirlemek amacıyla, maddelere ayrı ayrı faktör analizi yapılarak faktör yükleri belirlenmi tir. Faktör yükü 0,35 ve 0,35 den büyük olanlar seçilmi ve 30 maddeden toplam 24 maddenin i ler durumda oldu u görülmü tür. Analiz sonuçlarına göre maddelerin faktör yükleri 0,57 ile 0,95 arasında çıkmı tır. Faktör analizi sonucunda altı faktör belirlenmi tir. Buna göre, ilk dört faktörde dörder madde, 5. faktörde be madde, 6. faktörde de üç madde toplanmı tır. Belirlenen bu faktörlere anlamlı isimler verilmeye çalı ılmı tır. Buna göre 1. faktör Vatanseverlik, 2. faktör Kültürel De erler, 3. faktör

108 Saygı, 4. faktör Çevre ve Do a, 5. faktör Sorumluluk ve 6. faktör de Bilimsellik olarak adlandırılmı tır. Ölçe in alt boyutlarına giren maddeler ve bunlara ili kin hesaplanan güvenirlik katsayıları Çizelge 3 te verilmi tir. Çizelge 3: Alt Ölçeklerin Cronbach Alpha Güvenirlik Katsayıları Alt Ölçekler Madde No Vatanseverlik 4,5,14,23 0,79 Kültürel De erler 3,13,15,21 0,81 Saygı 1,2,20,22 0,76 Çevre ve Do a 6,7,18,24 0,75 Sorumluluk 8,9,16,17,19 0,83 Bilimsellik 10,11,12 0,74 Çizelge 3 te görüldü ü gibi alt ölçeklerin güvenirlik katsayıları 0,74 ile 0,83 arasında de i mektedir. Bu sonuçlar ölçe in her bir alt boyutunun güvenilir oldu unu göstermektedir. Bunun yanı sıra ölçe in tüm olarak güvenirli i Cronbach Alpha güvenirlik katsayısı, Spearman-Brown korelasyon katsayısı ve Guttman split-half güvenirlik formülü kullanılarak hesaplanmı tır. Tüm ölçe in Cronbach Alpha güvenirlik kat sayısı 0,98, Spearman-Brown korelasyon katsayısı 0,97 ve Guttman split-half de eri ise 0,97, Cronbach alfa de eri ilk 12 maddeden olu an birinci parça için 0,97, son 12 maddeden olu an ikinci parça için ise 0,94 olarak hesaplanmı ve bu hesaplamalar sonucunda da ölçek güvenilir bulunmu tur. Verilerin Çözümlenmesi Ön uygulamanın yapıldı ı okullardaki ö renciler dı ındaki ara tırma örnekleminde yer alan 7. sınıf ö rencilerine hazırlanan tutum ölçe i ara tırmacılar tarafından uygulanmı tır. Ö rencilere ili kin ki isel verilerin analizinde yüzde ve frekans teknikleri kullanılmı tır. Verilerin Cinsiyet de i kenine göre kar ıla tırılmasında önce normal da ılıma uygunluk testi (Levene Testi) yapılarak varyansların homojenli i test edilmi tir. Da ılımın normal oldu u durumlarda ba ımsız gruplar t testi, da ılımın normal olmadı ı durumlarda Mann Whitney U testi kullanılmı tır. Okulun sosyo ekonomik düzeyi ve ailenin gelir düzeyi de i kenlerine ili kin yapılan kar ıla tırmalarda da yine normal da ılıma uygunluk testi yapılarak varyansların homojenli i test edilmi tir. Da ılımın normal oldu u durumlarda tek yönlü varyans analizi, da ılımın normal olmadı ı durumlarda ise Kruskall Wallis H testleri kullanılmı tır. Kruskall Wallis H testi sonucunda anlamlı farklılı ın belirlenmesi durumunda

109 grupların ikili kombinasyonları yapılarak farkın kayna ının belirlenmesi için Mann Whitney U testi uygulanmı tır. Tek yönlü varyans analizi sonucunda anlamlı farklılı ın belirlenmesi durumunda farklılı ın hangi gruplar arasında gerçekle ti ini ortaya koymak için scheffe testi uygulanmı tır. Veri toplama araçlarında yer alan her bir maddenin gerçekle me düzeyini belirlemek için Tamamen (5), Çok (4), Biraz (3), Çok az (2), Hiç (1) dereceleri kullanılmı tır. Aritmetik ortalamaların yorumlanmasında; 1.00-5.00 arasındaki ortalama de erleri u ekilde belirlenmi tir: (Tamamen: 4,21-5,00; Çok: 3,41-4,20; Biraz: 2,61-3,40; Çok az: 1,81-2,60; Hiç: 1,00-1,80). Bulgular Bu bölümde ara tırma ile elde edilen bulgulara yer verilmektedir. Çizelge 4 de vatanseverlik alt boyutuna ili kin olarak ö renci tutumlarının aritmetik ortalaması ve standart sapmaları yer almaktadır. Çizelge 4: Vatanseverlik Alt Boyutuna li kin Ö renci Tutumların Aritmetik Ortalaması ve Standart Sapmaları Madde Ö renciler Maddeler No X ss 4 Ülkemi ve milletimi severim. 4,38 0,81 5 Geçmi tarihim ile gurur duyarım. 4,01 1,02 14 Ülkenin ba ımsızlı ı benim için önemlidir. 4,14 0,97 23 Ulusal de erlere önem veririm. 4,02 1,03 Toplam 4,14 0,66 Ö rencilerin vatanseverlik alt boyutuna ili kin Çizelge 4 deki ö renci tutumları incelendi inde, Sosyal Bilgiler dersinde ö rencilerin en çok ülkesini ve milletini sevme yönünde olumlu tutum geli tirdikleri ( X =4,38) görülmektedir. Bunu, ülkenin ba ımsızlı ının önemini kavrama ( X =4,14), ulusal de erlere önem verme ( X =4,02) ve geçmi tarihi ile gurur duyma ( X =4,01) yönündeki tutumları izlemektedir. Bunun yanı sıra vatanseverlik alt boyutuna ili kin toplam tutum puanının çok ( X =4,14) düzeyinde oldu u belirlenmi tir. Bu sonuca göre, Sosyal Bilgiler dersinin ö rencilerde vatanseverlik boyutunda olumlu tutum geli tirmede etkili oldu u söylenebilir. Çizelge 5 de vatanseverlik alt boyutuna ili kin ö renci tutumlarının okulun sosyo-ekonomik düzeyi de i kenine göre varyans analizi sonuçları yer almaktadır.

110 Çizelge 5: Vatanseverlik Alt Boyutuna li kin Ö renci Tutumlarının Okulun Sosyo- Ekonomik Düzeyi De i kenine Göre Varyans Analizi Sonuçları Alt Okul Varyans Kareler Kar. n Ölçek Düzeyi X ss sd F P Scheffe Kayna ı Top. Ort. Üst 495 4,22 0,63 Gruplar 7,191 2 3,596 Arası 8,357* 0,000 Orta 437 4,13 0,64 Gruplar 583,865 1357 0,430 1-3 çi Alt 428 4,04 0,70 Toplam 591,056 1359 Vatanseverlik Levene: 2,838 p= 0,059 *p<0,05 Çizelge 5 de okulun sosyo-ekonomik düzeyi açısından yapılan varyans analizi sonucunda vatanseverli e ili kin ö renci tutumları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık saptanmı tır [F (2-1357) =8,357; p<0,05]. Scheffe testi sonucuna göre farklıla manın sosyo-ekonomik açıdan iyi düzeyde olan okullar ile alt düzeyde olan okullarda ö renim gören ö renciler arasında oldu u belirlenmi tir. Sosyo-ekonomik düzeyi iyi okullarda ö renim gören ö rencilerin tutum puanları tamamen (X =4,22) düzeyinde iken, sosyo-ekonomik düzeyi dü ük olan okullarda ö renim gören ö rencilerin tutum puanları çok ( X =4,04) düzeyindedir. Elde edilen bu bulguya göre, vatanseverli e ili kin olarak ö rencilerin olumlu tutum geli tirmesinde okulun sahip oldu u sosyo-ekonomik düzeyin etkili oldu u söylenebilir. Bu, bireysel veya toplumsal de erlerin ekonomik ya amla ili kisinin paralellik içinde olmasına ba lanabilir. Çünkü bireylerin beklentileri ile istek ve ihtiyaçları ekonomiye ba lı olarak de i im gösterebilir. Hem bireysel de erler hem de toplumsal de erler, bilimsel, teknolojik ve ekonomik alanda meydana gelen de i melerden etkilenir. Tarıma dayalı üretimden, sanayiye dayalı üretime geçi insanların çalı maya bakı ını da de i tirmi tir. Bu de i iklik i hayatının kurallarında, toplumsal ya antıda, maddeye kar ı tutumlarda ve toplumsal de erlerde de de i ikliklere yol açmı tır. Örne in, i hayatında giri imcilik, daha fazla kazanç, hırslı olmak, rekabet, akılcı olmak, ileriyi planlama, geleneksel de erlerden az çalı manın, kanaat etmenin yerini almı tır (TÜS AD, 1991 den aktaran Baydar, 2009: 100). Çizelge 6 da vatanseverlik alt boyutuna ili kin ö renci tutumlarının ailenin gelir düzeyi de i kenine göre varyans analizi sonuçları yer almaktadır.

111 Çizelge 6:Vatanseverlik Alt Boyutuna li kin Ö renci Tutumlarının Ailenin Gelir Düzeyi De i kenine Göre Varyans Analizi Sonuçları Gelir Varyans Kareler Kareler n Düzeyi X ss sd F p scheffe Kayna ı Toplamı Ort. Gruplar 1-750 711 4,09 0,65 5,472 3 1,824 Arası Gruplar 751-1500 335 4,17 0,68 585,584 1356 0,432 çi 4,223* 0,006 1-3 Vatanseverlik 1501-2250 163 4,27 0,59 Toplam 591,056 1359 2251 ve üstü 151 4,13 0,70 Levene= 2,524 p=0,056 *p<0,05 Çizelge 6 da ailenin gelir düzeyi açısından yapılan varyans analizi sonucunda vatanseverli e ili kin ö renci tutumları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık saptanmı tır [F (3-1356) =4,223; p<0,05]. Scheffe testi sonucu farklıla manın gelir düzeyi 1-750TL olanlar ( X =4,09) ile 1501-2250TL olanlar ( X =4,27) arasında gerçekle ti ini göstermektedir. Elde edilen bu bulguya göre, vatanseverli e ili kin olarak ö rencilerin olumlu tutum geli tirmesinde ailenin gelir düzeyinin etkili oldu u söylenebilir. Çizelge 7 de vatanseverlik alt boyutuna ili kin ö renci tutumlarının cinsiyet de i kenine göre MWU testi sonuçları yer almaktadır. Çizelge 7: Vatanseverlik Alt Boyutuna li kin Ö renci Tutumlarının Cinsiyet De i kenine Ait MWU Testi Sonuçları Alt Ölçek Cinsiyet n Sıra Ort. Sıralar Top. U p Vatanseverlik *p<0,05 Kız 652 725,08 472755,00 201739,000* 0,000 Erkek 708 639,44 452725,00 Levene: 15,206* p= 0,000 Cinsiyet de i keni açısından vatanseverli e ili kin ö renci tutumlarının anlamlı bir ekilde farklıla tı ı belirlenmi tir [MWU=201739,000; p<0,05]. Anlamlı farklılık kız ö rencilerin lehine olup, bu fark sıra ortalamalarıyla da desteklenmektedir. Kız ö rencilerin sıra ortalamaları (SO=725,08) erkek ö rencilerin sıra ortalamalarından (SO=639,44) daha yüksektir. Bu sonuca göre Sosyal Bilgiler dersinde bu alt boyutla ilgili olarak kız ö rencilerin tutumlarının erkek ö rencilerin tutumlarına göre daha olumlu oldu u söylenebilir.

112 Çizelge 8: Kültürel De erler Alt Boyutuna li kin Ö renci Tutumlarının Aritmetik Ortalaması ve Standart Sapmaları Madde Maddeler Ö renciler No X ss 3 Aile birli ine önem veririm. 4,59 0,65 13 Çevremde yardıma ihtiyacı olanlara yardım etmekten zevk duyarım 4,36 0,84 15 Misafirperverlik benim için önemlidir 4,41 0,86 21 Sınıf arkada larım ile dayanı ma içinde olmak benim için önemlidir. 4,27 0,93 Toplam 4,41 0,55 Çizelge 8 deki bulgulara bakıldı ında, ö rencilerin en çok aile birli ine önem verdikleri ( X =4,59) gözlenmektedir. Bunu misafirperverli e ( X =4,41), çevredekilere yardım etmeye ( X =4,36) ve sınıf arkada larıyla dayanı ma içinde olmaya ( X =4,27) ili kin tutumlar izlemektedir. Kültürel de erler alt boyutuna ili kin ö renci toplam tutum puan ortalamasının tamamen ( X =4,41) düzeyinde oldu u saptanmı tır. Bu bulgular, Sosyal Bilgiler dersinin ö rencilerde kültürel de erlere ili kin olumlu tutum geli tirmeye katkıda bulundu unu göstermektedir. Çizelge 9 da kültürel de erler alt boyutuna ili kin ö renci tutumlarının okulun sosyo-ekonomik düzeyi de i kenine göre KWH sonuçları yer almaktadır. Çizelge 9: Kültürel De erler Alt Boyutu ile lgili Ö renci Tutumlarının Okulun Sosyo- Ekonomik Düzeyi De i kenine Ait KWH Testi Sonuçları Alt Ölçek Okul Düzeyi n Sıra Ort. sd KWH p Fark Üst 495 724,76 Kültürel De erler Orta 437 677,55 Alt 428 632,33 2 13,132* 0,001 1-3 Toplam 1360 *p<0,05 Levene: 4,194* p= 0,015 Ö rencilerin kültürel de erler alt boyutu ile ilgili tutumları arasında okulun sosyoekonomik düzeyi de i keni açısından yapılan KWH testi sonucunda anlamlı bir farklılık saptanmı tır [KWH (2) =13,132; p<0,05]. MWU testi sonucunda farklılı ın sosyo-ekonomik açıdan iyi düzey (SO: 724,76) ile alt düzey okullarda (SO: 632,33) ö renim gören ö renciler arasında oldu u görülmü tür. Buna göre sosyo-ekonomik açıdan iyi okullarda ö renim gören ö rencilerin kültürel de erlere kar ı daha olumlu tutum içinde oldukları söylenebilir. Çizelge

113 10 da kültürel de erler alt boyutuna ili kin ö renci tutumlarının ailenin gelir düzeyi de i kenine göre varyans analizi sonuçları yer almaktadır. Çizelge 10: Kültürel De erler Alt Boyutuna li kin Ö renci Tutumlarının Ailenin Gelir Düzeyi De i kenine Göre Varyans Analizi Sonuçları Gelir Varyans Kareler Kareler n Düzeyi X ss sd F p Kayna ı Toplamı Ort. 1-750TL 711 4,41 0,55 Gruplar 0,318 3 0,106 Arası 751-1500TL 335 4,39 0,54 Gruplar 408,984 1356 0,302 çi 0,351 0,788 1501-2250TL 163 4,40 0,53 Toplam 409,302 1359 Kültürel De erler 2251TL ve üstü 151 4,45 0,59 Levene= 0,100 p=0,960 Çizelge 10 da ailenin gelir düzeyi açısından yapılan varyans analizi sonucunda kültürel de erlere ili kin ö renci tutumlarının istatistiksel olarak anlamlı biçimde farklıla madı ı saptanmı tır [F (3-1356) =0,351; p>0,05]. Aritmetik ortalamalar incelendi inde ö renci tutum puanlarının tamamen düzeyinde oldu u görülmektedir. Elde edilen bu bulgu, ö rencilerin kültürel de erlere ili kin olumlu tutum geli tirdiklerini göstermektedir. Çizelge 11 de kültürel de erler alt boyutuna ili kin ö renci tutumlarının cinsiyet de i kenine göre MWU testi sonuçları yer almaktadır. Çizelge 11: Kültürel De erler Alt Boyutuna li kin Olarak Ö renci Tutumlarının Cinsiyet De i kenine Ait MWU Testi Sonuçları Alt Ölçek Cinsiyet n Sıra Ort. Sıralar Top. U p Kültürel De erler *p<0,05 Kız 652 738,16 481283,00 193211,000* 0,000 Erkek 708 627,40 444197,00 Levene: 13,193* p= 0,000 Çizelge 11 de kültürel de erlere ili kin ö renci tutumlarının cinsiyetlerine göre anlamlı bir ekilde farklıla tı ı görülmektedir [MWU=193211,000; p<0.05]. Anlamlı farklılık kız ö rencilerin lehine olup, bu fark sıra ortalamalarıyla da desteklenmektedir. Kız ö rencilerin sıra ortalamalarının (SO=738,16) erkek ö rencilerin sıra ortalamalarından

114 (SO=627,40) daha yüksek oldu u belirlenmi tir. Buna göre kültürel de erlerin kız ö renciler tarafından daha fazla benimsendi i söylenebilir. Çizelge 12: Saygı Alt Boyutuna li kin Ö renci Görü lerinin Aritmetik Ortalama ve Standart Sapmaları Madde Maddeler Ö renciler No X ss 1 Ba kalarının dü ünce ve duygularına saygı duyarım 4,35 0,81 2 Çevreme ho görü ile yakla ırım. 4,26 0,73 20 Ba kalarının çalı masını benimmi gibi göstermem 3,84 1,31 21 Ki ilerarası ili kilerimde adil davranmaya özen gösteririm. 4,03 1,06 Toplam 4,12 0,64 Ölçe in saygı alt boyutuna ili kin Çizelge 12 deki ö renci tutumları incelendi inde, ö rencilerin bir ba kasının dü ünce ve duygularına saygı duyma (X =4,35) ve çevrelerine kar ı ho görü geli tirmeye ( X =4,26) ili kin tutum puanlarının tamamen düzeyinde oldu u görülmektedir. Bunu, ki ilerarası ili kilerde adil davranma ( X =4,03) ve ba kalarının çalı masını kendisine ait olarak göstermeme ( X =3,84) yönündeki tutumlar izlemektedir. Saygı alt boyutuna ili kin toplam tutum puanının çok düzeyinde ( X =4,12) oldu u belirlenmi tir. Bu sonuca göre Sosyal Bilgiler dersinde ö rencilerde saygı alt boyutunda ö rencilerde olumlu tutum geli tirmesinde etkili oldu u söylenebilir. Çizelge 13: Saygı Alt Boyutu ile lgili Ö renci Tutumlarının Okulun Sosyo-Ekonomik Düzeyi De i kenine Ait KWH Testi Sonuçları Alt Ölçek Okul Düzeyi n Sıra Ort. sd KWH p Anlamlı Fark Üst 495 754,12 Saygı *p<0,05 Orta 437 664,78 Alt 428 611,40 Toplam 1360 Levene: 7,485* p= 0,001 2 31,813* 0,000 1-2 1-3 Okulun sosyo-ekonomik düzeyi açısından yapılan KWH testi sonucunda, ö rencilerin saygı alt boyutuna ili kin tutumları arasında anlamlı bir farklılık saptanmı tır [KWH (2) =31,813; p<0,05]. MWU testi farklılı ın sosyo-ekonomik açıdan iyi düzey (SO=754,12) ile orta (SO=664,78) ve alt düzey (SO=611,40) okullarda ö renim gören ö renciler arasında oldu unu ortaya konmu tur. Buna göre okulun sosyo-ekonomik yapısının

115 ö rencilerin saygı alt boyutu ile ilgili tutumlarının olumlu yönde geli mesinde etkili oldu u ifade edilebilir. Çizelge 14: Saygı Alt Boyutuna li kin Ö renci Tutumlarının Ailenin Gelir Düzeyi De i kenine Göre Varyans Analizi Sonuçları Gelir Varyans Kareler Kareler n Düzeyi X ss sd F p Kayna ı Toplamı Ort. 1-750TL 711 4,09 0,65 Gruplar 2,264 3 0,755 Arası 751-1500TL 335 4,14 0,62 Gruplar 550,570 1356 1,859 çi 0,351 0,135 1501-2250TL 163 4,14 0,63 Toplam 552,834 1359 Saygı 2251TL ve üstü 151 4,21 0,61 Levene= 0,1134 p=0,334 Çizelge 14 de ailenin gelir düzeyi açısından yapılan varyans analizi sonucunda saygı alt boyutuna ili kin ö renci tutumlarının istatistiksel olarak anlamlı biçimde farklıla madı ı saptanmı tır [F (3-1356) =0,351; p>0,05]. Aritmetik ortalamalar incelendi inde ö renci tutum puanlarının tamamen ve çok düzeyinde oldu u görülmektedir. Buna göre Sosyal Bilgiler dersi, ailenin gelir düzeyi de i keni açısından, ö rencilerin saygı alt boyutuna ili kin tutumlarında olumlu bir etki meydana getirmektedir. Çizelge 15 de çevre ve do a alt boyutuna ili kin ö renci tutumlarının cinsiyet de i kenine göre t testi sonuçları yer almaktadır. Çizelge 15: Saygı Alt Boyutuna li kin Olarak Ö renci Tutumlarının Cinsiyet De i kenine Ait t Testi Sonuçları Alt Ölçek Cinsiyet n X ss Levene Testi F P t p Saygı Kız 652 4,20 0,61 Erkek 708 4,05 0,65 1,882 0,170 4,442* 0,000 *p<0,05 Ö rencilerin saygı alt boyutuna ili kin puanları cinsiyet de i kenine göre incelendi inde tutumları arasında anlamlı bir farklılı ın bulundu u görülmektedir [t (1360) =- 4,442; p<0,05]. Uygulanan t testi farklılı ın kız ö rencilerin lehine oldu unu göstermektedir. Kız ö rencilerin tutum puanları (X =4,20) erkek ö rencilerin tutum puanlarından ( X =4,05)

116 daha yüksektir. Buna göre kız ö rencilerin saygı alt boyutuna ili kin tutumları erkek ö rencilere göre daha olumludur. Çizelge 16: Çevre ve Do a Alt Boyutuna li kin Ö renci Görü lerinin Aritmetik Ortalama ve Standart Sapmaları Madde Maddeler Ö renciler No X ss 6 Çevreyi ve do ayı severim. 4,42 0,79 7 Çevremi temiz tutmak benim için önemlidir 4,33 0,80 18 Do al çevrenin korunmasında duyarlıyım 4,24 0,87 24 Tarihi eserlerin korunmasında duyarlıyım 4,21 1,04 Toplam 4,30 0,61 Çevre ve Do a alt boyutuna ili kin Çizelge 16 daki ö rencilerin tutum puanları incelendi inde, ö rencilerin çevre ve do ayı sevme (X =4,42), çevreyi temiz tutma ( X =4,33), do al çevreyi ( X =4,24) ve tarihi eserleri korumada duyarlı olmaya ( X =4,21) ili kin tutumlarının tamamen düzeyinde oldu u görülmektedir. Benzer biçimde Çevre ve Do a alt boyutuna ili kin toplam tutum puanlarının tamamen ( X =4,30) düzeyinde oldu u belirlenmi tir. Elde edilen bu sonuca göre Sosyal Bilgiler dersinin ö rencilerde do a ve çevreye ili kin olumlu tutum geli tirmesinde etkili oldu u söylenebilir. Çizelge 17 de çevre ve do a alt boyutuna ili kin ö renci tutumlarının okulun sosyo-ekonomik düzeyi de i kenine göre varyans analizi sonuçları verilmi tir. Çizelge 17: Çevre ve Do a Alt Boyutuna li kin Ö renci Tutumlarının Okulun Sosyo- Ekonomik Düzeyi De i kenine Göre Varyans Analizi Sonuçları Alt Okul Varyans Kareler Kar. n Ölçek Düzeyi X ss sd F P Scheffe Kayna ı Top. Ort. Çevre ve Do a Üst 495 4,35 0,61 Gruplar Arası 2,660 2 1,330 Orta 437 4,29 0,61 Gruplar 503,664 1357 0,371 çi Alt 428 4,25 0,61 Toplam 506,324 1359 Levene: 0,486 p= 0,615 *p<0,05 3,583* 0,028 1-3 Çizelge 17 de ölçe in çevre ve do a alt boyutuna ili kin ö renci tutumları arasında okulun sosyo-ekonomik düzeyi de i keni açısından 0,05 düzeyinde anlamlı bir farklılık

117 belirlenmi tir. [F (2-1357) =3,583; p<0,05]. Yapılan Scheffe testi sonucunda farklılı ın, iyi düzey ile alt düzey okullarda ö renim gören ö renciler arasında oldu u belirlenmi tir. Sosyoekonomik açıdan iyi düzey okullarda ö renim gören ö rencilerin tutum puanları (X =4,35), alt sosyo-ekonomik düzeydeki okullarda ö renim gören ö rencilerin tutum puanlarından ( X =4,25) daha yüksek oldu u dikkat çekmektedir. Buna göre okulun sosyo-ekonomik düzeyi yükseldikçe çevre ve do a ile ilgili ö renci tutumlarının da olumlu yönde geli ti i belirtilebilir. Çizelge 18: Çevre ve Do a Alt Boyutuna li kin Ö renci Tutumlarının Ailenin Gelir Düzeyi De i kenine Göre Varyans Analizi Sonuçları Gelir Varyans Kareler Kareler n Düzeyi X ss sd F p Kayna ı Toplamı Ort. 1-750TL 711 4,28 0,60 Gruplar 0,913 3 0,304 Arası 751-1500TL 335 4,30 0,61 Gruplar 505,411 1356 0,373 çi 0,817 0,485 1501-2250TL 163 4,29 0,65 Toplam 506,324 1359 Çevre ve Do a 2251TL ve üstü 151 4,37 0,60 Levene= 0,145 p=0,933 Çizelge 18 deki Çevre ve Do a alt boyutu ile ilgili ö rencilerin tutum puanları ailenin gelir düzeyine göre incelendi inde, tutumlar arasında istatistiksel açıdan anlamlı bir farklılı ın olmadı ı görülmektedir [F (3-1356) =0,817; p>0,05]. Bu durum ailenin gelir düzeyinin ö rencilerin çevre ve do a ile ilgili tutumlarını farklıla tırmadı ını ortaya koymaktadır. Çizelge 19: Çevre ve Do a Alt Boyutuna li kin Olarak Ö renci Tutumlarının Cinsiyet De i kenine Ait MWU Testi Sonuçları Alt Ölçek Cinsiyet n Sıra Ort. Sıralar Top. U p Çevre ve Do a *p<0,05 Kız 652 744,35 485317,00 189177,000* 0,000 Erkek 708 621,70 440163,00 Levene: 19,642* p= 0,000 Çevre ve Do a alt boyutu ile ilgili ö renci tutumları arasında cinsiyet de i keni açısından yapılan MWU testi sonucunda anlamlı bir farklılık bulunmu tur

118 [MWU (1360) =189177,000; p<0,05]. Farklılı ın kız ö renciler lehine oldu u görülmektedir. Kız ö rencilerin tutum puanları (SO=744,35), erkek ö rencilerin tutum puanlarından (SO=620,70) daha yüksektir. Buna göre bu alt boyutla ilgili olarak kız ö rencilerin erkek ö rencilere göre daha olumlu tutumlara sahip oldukları ve çevre ile do aya kar ı daha duyarlı oldukları söylenebilir. Çizelge 20: Sorumluluk Alt Boyutuna li kin Ö renci Görü lerinin Aritmetik Ortalama ve Standart Sapmaları Madde Maddeler Ö renciler No X ss 8 Bireysel temizli ime önem veririm. 4,46 0,76 9 Sa lı ıma zarar verici davranı lardan uzak dururum 4,43 0,84 16 Sorumluluklarımı en iyi ekilde yerine getirmeye çalı ırım 4,37 0,84 17 Çalı malarımda düzenli olmaya önem veririm. 4,38 0,82 19 Çalı maktan zevk duyarım 4,33 0,85 Toplam 4,39 0,53 Çizelge 20 de sorumluluk alt boyutuna ili kin ö renci tutumları incelendi inde, bireysel temizli e önem verme ( X =4,46), sa lı a zarar verici davranı lardan uzak durma ( X =4,43), çalı malarında düzenli olmaya önem verme ( X =4,38), sorumluluklarını yerine getirme ( X =4,37) ve çalı maktan zevk duymaya ( X =4,33) ili kin tutum puanlarının tamamen düzeyinde oldu u görülmektedir. Benzer olarak, bu alt boyutta ö rencilerin toplam tutum puanlarının tamamen ( X =4,39) düzeyinde oldu u belirlenmi tir. Bu sonuca göre Sosyal Bilgiler dersinin ö rencilerde sorumluluk duygusu geli tirmede etkili oldu u ve bu yönde olumlu tutum geli tirdi i ifade edilebilir. Çizelge 21: Sorumluluk Alt Boyutuna li kin Ö renci Tutumlarının Okulun Sosyo-Ekonomik Düzeyi De i kenine Göre Varyans Analizi Sonuçları Okul Varyans Kareler Kar. n Düzeyi X ss sd F P Scheffe Kayna ı Top. Ort. Sorumluluk Üst 495 4,47 0,50 Gruplar Arası Orta 437 4,37 0,54 Gruplar 4,662 2 2,331 382,491 1357 0,282 çi Alt 428 4,33 0,56 Toplam 387,153 1359 Levene: 2,644 p= 0,071 *p<0,05 8,270* 0,000 1-2 1-3