SINAİ MÜLKİYET HAKLARI Hasan Basri MEMDUHOĞLU Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Eğitim Yönetimi Denetimi Planlaması ve Ekonomisi Anabilim Dalı Sınai Mülkiyet Hakları Kavramı ve Bu Hakların Önemi Sınai Mülkiyet Hakları; buluşların ve yeniliklerin, yeni tasarımların ve özgün çalışmaların ilk uygulayıcıları adına ticaret alanında üretilen ve satılan malların üzerlerinde, üreticisinin veya satıcısının ayırt edilmesini sağlayacak işaretlerin sahipleri adına, kayıt edilmesini ve böylece bu kişilerin ürünü üretme ve satma hakkına belirli bir süre sahip olmalarını sağlayan gayri maddi bir hakkın tanımıdır (www.turkpatent.gov.tr). Bir ülkede sınai mülkiyet haklarının etkin biçimde korunması, sağlıklı ve sağlam bir sanayinin ve kararlı ekonominin temel koşullarından biridir. Sınai hakların ülkede etkin biçimde korunabilmesi ise bir sistem olarak nitelenen aşağıdaki öğelerin bir arada varlığı ve eksiksiz işlemesi ile olanaklıdır. Sınai mülkiyet hakları şunlardan oluşur (www.turkpatent.gov.tr); Patentler ve Faydalı Modelleri, Ticaret ve Hizmet Markaları, Coğrafi İşaretleri, Endüstriyel Tasarımlar. Bir ülkede sınai mülkiyet haklarının korunmamasının, yani yeni ürünlerin taklit edilmesinin, sanayinin gelişmesine yardımcı olacağı fikri kimi zaman savunulmaktadır. Bu düşünce, sanayisi olmayan ya da sanayisi henüz gelişmeye başlamış ülkeler için bir dereceye kadar geçerlidir. Bu gibi ülkelerde sanayinin belirli bir altyapıya ulaşabilmesi ve kendine özgü yeni çalışmalar yapabilecek bilgi birikimine erişebilmesi için, başkaları tarafından, yani başka ülkelerde geliştirilmiş buluşların ve ürünlerin taklit edilmesine göz yumulur. Bu göz yumma bir hükümet politikası olarak da uygulanabilir. Bu düşüncede,"insanlar birşeyleri taklit etsinler, öğrensinler ve böylece yeni bazı şeyler ortaya çıkararak bilgi birikimlerini ve deneyimlerini arttırsınlar" mantığı hakimdir. Ancak bu göz yumma, taklitçiliğin yaratıcılığa dönüşmesini sağlayacak noktaya kadar olmalıdır. Aksi takdirde taklitçiliğin kopyacılığa dönüşmeye başlaması sözkonusudur. Taklitçiliğin yaratıcılığa dönüşme noktası; o ülkedeki sanayinin belirli bir gelişmişlik düzeyine ulaşması, aynı tür ürünleri üretenlerin sayılarının
çoğalması ve bunların hepsinin kendine özgü çalışmalar yapabilecek, buluşlar ve tasarımlar üretecek kapasiteye ve birbirleri ile rekabet edecek düzeye geldiği zamandır. Bu andan itibaren sınai haklar ve özellikle patent hakları etkin biçimde korunmak zorundadır. Aksi takdirde gelişme yolundaki sanayi, kopyacılıktan büyük zarar görür. Bu da ülke ekonomisine olumsuz biçimde yansır(www.turkpatent.gov.tr). Bu durumdan ötürü ülkemizde sınai hakların etkin biçimde korunması; araştırma ve geliştirme faaliyetlerinin ödüllendirilip özendirilmesi, teknolojik bilginin yaygınlaşmasını sağlanması ve teknoloji transferinin cazip hale getirilmesi için gerekli düzenlemeler yapılmalı ve teşvikler sağlanmalıdır (Camcı, 2000, 5). Patent İngilizce bir sözcük olan patent, imalat imtiyazı ya da ihtira beratı olarak da ifade edilir. Denizcilik, kuyumculuk ve metalürji gibi çeşitli alanlarda ve farklı anlamlarda kullanılan patent, ticaret hukuku açısından daha önce benzeri olmayıp bulunan, yaratılan, türetilen ya da icat edilen bir şeye verilen berattır. Başka bir ifadeyle sanayi alanında bir icat yapan (keşifte bulunan) kimsenin, belirli bir süre bu icattan yalnız kendisinin yararlanmasını, ya da başkalarının bundan yararlanmasının kendi iznine bağlı olmasını sağlayan resmi hukuksal belgedir (Büyük Larousse, 1992, 9220). Buluşların patent ile korunmasının amaçları şu şekilde sıralanabilir (Türk Patent Enstitüsü /TPE, 2000, 5): 1- Zihni yaratmanın tanınması, 2- Buluş faaliyetinin özendirilmesi, 3- Buluş sahibinin ödüllendirilmesi, 4- Araştırma geliştirme sonuçlarının açıklanarak, teknik bilginin yaygınlaştırılması. Bu amaçlara ulaşmak üzere geliştirilen patent sistemi, buluş sahiplerinin buluşlarını, başkalarının kolayca anlayabileceği ve bundan yararlanarak daha iyi çalışmalar yapabileceği biçimde ayrıntılı olarak açıklamaları karşılığında kendilerine, buluş konusu ürünü üretme, kullanma ve satma konusunda belirli bir süre ayrıcalık veren bir sitemdir. Buluş sahibinin ödüllendirilerek buluş yapmanın özendirilmesi ve buluşlarla ilgili bilginin ortaya koyulması, bu bilgiler ışığında yeni kişilerin yeni buluşlar yapabilmelerini ve bu buluşların sanayiye uygulanmasını sağlamakta ve böylece ülkedeki ekonomik gelişmeye büyük katkı sağlanmaktadır. Herhangi bir sanayi kuruluşunun gelişmesinde, o kuruluş tarafından yeni buluş yapılması, kendi alanındaki teknolojik gelişmelerin yakından izlenmesi ve kurumun yapısına
uygun olan teknolojinin uygulamaya konulabilmesi çok önemli bir faktördür. Ancak yeni buluşların herhangi bir ülkede uygulamaya konulabilmesi için, buluşun o ülkede patent ile korunup korunmadığı ya da yasal nedenlerle patent hakkının sona erip ermediği saptanmalıdır. Patent hakkı olmayan ya da bu hakkı herhangi bir nedenle ortadan kalkmış olan patentlere ait ürünlerin, istenildiği gibi üretilip pazarlanması için yasal bir engel yoktur(www.turkpatent.gov.tr). Patent ile, Türkiye de ve dünya da yeni olan, sanayiye uygulanabilen ve tekniğin bilinen durumunun aşılması kriterine uygun olan buluşların sahiplerine belirli bir süre (20 yıl), bu buluş konusu ürünü üretme ve pazarlama hakkı tanınır..bir buluşun patent verilerek korunabilmesi için (Camcı, 2000, 5); Yenilik, Tekniğin bilinen durumunun aşılması, Sanayiye uygulanabilirlik, kriterleri aranmaktadır. Faydalı Model: Türkiye de ve dünya da yeni olan sanayiye uygulanabilen buluşların, sahiplerine belirli bir süre (10 yıl) bu buluş konusu ürünü üretme ve pazarlama hakkının tanınmasıdır.bir buluşun Faydalı Model belgesi verilerek korunabilmesi için, Yenilik Sanayiye uygulanabilirlik kriterleri aranmaktadır. Eğer buluşun birden fazla ülkede korunması istenirse, ilk patent başvurusunun herhangi bir ülkede yapılması tarihinden itibaren 12 aylık bir süre içinde aynı buluş için başka bir ülkede başvuru yapma konusunda bir haktan yararlanılabilir, buna rüçhan hakkı denir (Camcı, 2000, 17). Ülkemizdeki patent başvuru sayısı çok azdır. Bunun ana nedenleri şunlardır (Yalçıner, 1997, 10); Türkiye'de, araştırma geliştirme faaliyetlerine yeterince önem verilmemekte, Türkiye'deki sanayiciler ve araştırma geliştirme faaliyetlerinde bulunan kişiler patent haklarının neler olduğunu yeterince bilmemekte, bu nedenle yeni buluşlar yapılsa bile patent başvurusu yapılmamaktadır. Patent sisteminin önemli öğelerinden biri olan ihtisas mahkemelerinin henüz kurulamamış olması, patent haklarının güçlü bir şekilde korunmasını olumsuz etkilemektedir. Patent hakkına tecavüzlerin mahkeme yoluyla engellenememesi, buluş sahiplerinin patent koruması talep etmek için yeni başvurular yapma isteklerini azaltmaktadır.
Patent veya faydalı model belgesi için Türk Patent Enstitüsü ne başvuruda bulunan yüzlerce patent/faydalı model başvurusundan ilginç birkaç örnek vermek gerekirse (www.turkpatent.gov.tr); Park sorununa/karşı otomobil park kulesi, Tıkanmayan lavabo sifonu, Yarım jilet takılarak kullanılan tıraş makinesi, Omurların birbirine kaynamasını sağlayan cerrahi alet, Sese ve neme duyarlı, uzaktan kumandalı çocuk beşiği, Katlanabilir çelik yaylı şapka, Türk kahvesi pişirme makinesi, Çocukların kullanıma uygun müzikli klozet kapağı, Evlerde kullanılan makineler için uzaktan kumanda düzeni, Marka Almanca bir sözcük olan markanın sözlük anlamı; sanayide, ticarette veya tarımda üretilen bir malı tanıtmaya ya da benzerlerinden ayırmaya yarayan ve mal ya da ambalaj üzerine konan özel bir işarettir (Büyük Larousse,1992, 7812). Örneğin bir deterjan üreticisinin ürettiği ürünün formülü sürekli değişime uğrar, ancak firma her zaman aynı marka ile anılır. Dolayısıyla marka, gerek firmanın gerekse ürün ve hizmetlerinin itibarının korunmasını sağlar. Örneğin Hacı Şakir, Duru, Alo, Omo gibi. Firmalar bu ticari itibarı sağlarken diğer işletmelerin haklarına zarar vermeden, halkı aldatmadan yasalar çerçevesinde hareket etmek zorundadır (Camcı, 2000, 7). Marka, malın niteliğini güvence altına alır ve onu aynı tür mallardan ayırır. Ülkemizde Markalar Yasasına göre markaların Sanayi ve Ticaret Bakanlığınca tescil edilmesi gerekir. Marka kullanmak isteğe bağlıdır. Ancak bazı mallarda Bakanlar Kurulu marka konulmasını zorunlu kılabilir (www.turkpatent.gov.tr). Endüstriyel Tasarım Günümüzde Endüstriyel Tasarım, üretici firmaların kendi ürünlerini piyasadaki diğer benzer ürünlerden farklılaştırmak için kullandıkları en etkili araçlardan birisidir. Endüstriyel tasarım koruması; bilgisayar programları ve yarı iletkenlerin topografyaları hariç olmak üzere, endüstriyel yolla veya elle üretilen herhangi bir nesnenin yanısıra bileşik bir sistem veya bunu oluşturan parçalar, setler, takımlar, ambalajlar gibi nesneleri, birden çok nesnenin veya sunuşun bir arada algılanabilen bileşimleri, grafik sembolleri ve tipografik karakterleri içine
alan ürün yelpazesinde yer alan ürünlerin kendilerinin veya bir parçasının yenilik ve ayırt edici niteliğe sahip olmak şartıyla dış görünümlerinin koruma kapsamı altına alınmasıdır (www.turkpatent.gov.tr). Yeni bir aparatın veya ürünün fonksiyonel kısmı patent ile korunurken dış görünümü ve şekli endüstriyel tasarım tesciliyle korunur. Günümüzde endüstriyel tasarım, üretici firmaların kendi ürünlerini piyasadaki diğer benzer ürünlerden farklı kılmak için kullandıkları en etkili yoldur. Bir üreticinin ürününün pazardaki başarısı sadece ürüne olan taleple değil ancak o ürünün kopyalanamayacak kadar özgün olmasıyla sağlanabilir. Tasarımların yasal olarak korunması ile hem tüketicilere sunulan seçenekler hem de üreticilerin pazardaki rekabet gücü ve başarısı artar. Böylece tasarımcının gayret ve çabaları ödüllendirilmiş olur (Ishi, 1997,128). Ayrıca yasal koruma, tasarım elemanlarının geliştirilmesini ve yatırımların teşvik edilmesini sağlar. Endüstriyel tasarımın tescil edilmesi, tasarımcıya bazı haklar sağlar (www.turkpatent.gov.tr): Kendisine düşen pay üzerinde serbestçe tasarrufta bulunabilir. Payın üçüncü kişiye devredilmesi halinde diğer pay sahiplerinin önalım hakkı vardır. Diğer hak sahiplerine bir bildirimde bulunduktan sonra tasarımı kullanabilir. Tasarımın korunması için gerekli önlemleri alabilir. Tasarımın kullanılması amacı ile üçüncü kişilere lisans verilmesi, hak sahiplerinin tamamının karar vermesi ile mümkündür. Üçüncü kişiler tasarım hakkı sahibinin izni olmadan koruma kapsamındaki tasarımı veya tasarımın uygulandığı ürünü üretemez, piyasaya sunamaz, satamaz, sözleşme yapmak için icapta bulunamaz, ithal edemez, ticari amaçlı kullanamaz veya bu amaçlarla elde bulunduramaz. Korunma Süresi: Endüstriyel tasarımların korunma süreleri vardır.tescilli tasarımların koruma süresi başvuru tarihinden itibaren 5 yıldır. Anılan süre beşer yıllık dönemler halinde yenilenmek üzere, toplam 25 yıla kadar uzatılabilir. Coğrafi İşaretler Coğrafi İşaretlerin korunmasındaki amaç, özellikle kırsal bölgelerdeki her türlü tarımsal ve el sanatları ürünlerinin korunmasını sağlamak, belirli coğrafi bölgelere özgü ürünlerin değişik denemeler sonucu kazanılmış olan niteliklerinin bozulmasını önlemektir. Örneğin; Antep fıstığı, İznik çinisi,
Van otlu peyniri, Trabzon ekmeği, Kars kaşarı, Oltu taşı, Maraş dondurması, gibi ürünler, üretildikleri bölgelerden çok ürünlerin kendilerini akla getirir. Bunların üretildikleri bölgeye aidiyetlerinin kabul edilmesi ve korunması için tescil edilmesi gerekir Bu örnekler coğrafi işaretlere konu olan ürünlerin iyi bir ticari yatırım aracı olduğu kadar, o bölgeye kazandırdığı manevi itibarın da göstergesidir (TPE, 2000, 13).Türkiye de Coğrafi İşaretlerin tescil işlemleri Türk Patent Enstitüsü tarafından yürütülür. Ülkemizdeki kültür zenginliği ile doğal yapıyı ve insan hüner ve kabiliyetini düşündüğümüzde, bu konuya göstermemiz gereken hassasiyetin çok önemli olduğunu görürüz. Bu kültür değerlerinin gelecek kuşaklara aktarılabilmesi için, yöre ile bağlantılı olmak şartıyla ilgili ürünün üreticisi olan gerçek veya tüzel kişilere, tüketici derneklerine, konu ve coğrafi yöre ile ilgili kamu kuruluşları ile ticaret ve sanayi odalarına büyük görevler düşmektedir (TPE, 2000, 13). Sınai Mülkiyet Hakları Konusunda Dünyada ve Türkiye de Yapılan Yasal Düzenlemeler Sınai Mülkiyet Kaklarının korunması için çeşitli tarihlerde kabul edilen uluslararası anlaşmalar şunlardır(www.turkpatent.gov.tr): Paris Sözleşmesi, Dünya Fikri Mülküyet Teşkilatı (WIPO) Kuruluş Sözleşmesi, Patent İşbirliği Antlaşması (PCT), Patentlerin Uluslararası Sınıflandırılmasına İlişkin Strasburg Anlaşması (IPC), Markaların Uluslararası Tesciline İlişkin Madrid Anlaşması, Markaların Figuratif Elemanlarının Sınıflandırılmasına İlişkin Viyana Anlaşması, Endüstriyel Tasarımların Uluslararası Tesciline İlişkin Lahey Anlaşması, Dünya Ticaret Örgütü Kuruluş Anlaşması (DTÖ), DTÖ Kuruluş Anlaşması'nın Eki Olan Trips Anlaşması (İlaç Patentleri Konusunda) Sınai haklar, Anayasa nın 27. maddesi ile garanti altına alınan temel haklar arasında sayılır (Dericioğlu, 1984,10). Patent ve marka, önemli sınai haklar arasında yer alır. Sınai ve ticari hayatın temelini teşkil eden patent ve marka ile ilgili yasalar neredeyse yüzyıllıktır (Karakuş, 1984, 9). Türkiye de bu konular ilk kez Fabrika Mamulatı ile Eşyayı Ticariyeye Mahsus Alameti Farika Nizamnamesiyle 1871 tarihinde ele alınmıştır (Dericioğlu, 1984,10). Ancak yasalar bu kadar eski olmasına rağmen bu konularla ilgili çözümlenmesi gereken önemli sorunlar mevcuttur. Kamuoyunun bu konulara karşı ilgisizliğini kırmak, bu sorunların
en öncelikli olanıdır. Sınai hakların değerlendirilmesi ve verilmesi sırasında uygulanan patent vermek yerine vermemek, marka tescil etmek yerine etmemek şeklindeki zihniyet pek çok kimsenin sınai haklarının kaybolmasına ve emeklerinin boşa gitmesine yol açmaktadır. Bu sorunların giderilmesi için yasal düzenlemeler çok önemlidir. Türkiye de 24.06.1994 tarih ve 544 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile sınai mülkiyet haklarının yönetimi için idari ve mali özerkliğe sahip, Sanayi ve Ticaret Bakanlığına bağlı özel bir kamu kuruluşu olan Türk Patent Enstitüsü (TPE) kurulmuştur Bu kurumun bazı görevleri (544 sayılı K.H.K); Kanunlarla koruma altına alınmış sınai mülkiyet haklarının tescilini ve bu hakların korunması ile ilgili işlemleri yapmak, Lisans ve devir anlaşmalarını tescil etmek, Buluşların kullanımını takip etmek, yeni teknolojilerin değerlendirilmesi ile teknoloji transferinin yönlendirilmesi ve arşivlenmesi işlemlerini yapmaktır, Türk Patent Enstitüsü kurulduktan sonra, sınai mülkiyet haklarının korumasını sağlamak üzere, yeni ve uluslar arası mevzuata uygun yasal düzenlemeler hazırlanmıştır. Yürürlüğe giren yasal düzenlemeler; 551 Sayılı Patent Haklarının Korunması Hakkında KHK; 554 Sayılı Endistriyel Tasarımların Korunması Hakkında KHK; 555 Sayılı Coğrafi İşaretlerin Korunması Hakkında KHK; Ayrıca 22.09.1995 tarihinde yayınlanan 566 Sayılı İlaçların Patent Kapsamına Alınmasına İlişkin Kanun Hükmünde Kararname ile ilaç üretim usulleri ve ilaç ürünlerinin korunmasına ilişkin düzenlemede yürürlüğe girmiştir. Sınai Mülkiyet Haklarının korunması için düzenleyici yasaların çıkarılması şüphesiz önemlidir, ancak tek başına yeterli değildir. Kanun koyucunun görevi kanunu çıkarmakla biter, yönetim bunu istediği gibi uygular. Şu halde yasa uygulayıcılarının ve tüm toplumun patent ve marka konularında aydınlatılması ve bilinçlendirilmesi önemli ve gereklidir.
Yararlanılan Kaynaklar Büyük Larousse (1992), C: 3,18, İstanbul: İnterpress Basın ve Yayıncılık. Camcı,Ö. (2000). Endüstriyel Tasarım Davaları. Ufuk Reklamcılık ve Matbaacılık, İstanbul. Dericioğlu, H. (1984). Açış Konuşmaları, Patent ve Markaların tescil öncesi ve sonrası sorunları sempozyumu, Ankara: Kamu Hizmetleri Araştırma Vakfı ve Ankara Ticaret Odası Yayını. Ishi, T. (1997). Japonya da Sınai Mülkiyetin Korunması, Türkiye de ve Dünyada Sınai Mülkiyetin Korunması Uluslar arası Konferansı: TPE Yayınları: Ankara. Karakuş, A. (1984). Açış Konuşmaları, Patent ve Markaların tescil öncesi ve sonrası sorunları sempozyumu, Ankara: Kamu Hizmetleri Araştırma Vakfı ve Ankara Ticaret Odası Yayını. Türk Patent Enstitüsü (TPE / 2000). TPE 2000Yılı Faaliyet Raporu. TPE Yayını.Ankara www.turkpatent.gov.tr Yalçıner, U. G. (1997). Türk Sınai Mülkiyet Sisteminin Geçmişi, Bugünü ve Yarını, Türkiye de ve Dünyada Sınai Mülkiyetin Korunması Uluslararası Konferansı: TPE Yayınları: Ankara.