KİMLİK, İDEOLOJİ VE ETİK Sevcan Yılmaz Adem in elması nasıl boğazında kaldı? Adem: Tanrım, kime görünelim kime görünmeyelim? Tanrı: Bana görünmeyin de kime görünürseniz görünün. Kovuldunuz. Havva: Ama Tanrım, her iyinin içinde bir kötü her kötünün içinde bir iyi, her şerde bir hayır vardır. Tanrı: Kul kimdir? Şüphesiz ki kul dediğin yaratanın sözünü dinleyendir. Dinlemeyen kötüdür, günahkardır. Havva: Ama yazarın/yaratanın ölümü? Bizim görünürlüğümüz? Bizim ideolojimiz? Sorumluluk? Özgürlük? Adem sen de bir şey söylesene Tanrı: Burada tanımları ben yaparım. Ben yargılarım. Değerlendirmelerimize beklentilerimiz, beklentilerimizi de tanımlarımız belirler. Peki ya tanımlarımızı kim, nasıl belirliyor? Sevcan Yılmaz - Kimlik, İdeoloji Ve Etik 1
Diyelim ki odaya tuhaf bir yaratık girdi. Hem kanatları ve kuyruğu var hem de boynuzları ve pençeleri. Aynı zamanda insana da benziyor. Odadakilerden kanatlarına bakıp bu bir tür kuş diyenler yaratığın uçmasını, bir tür kedi diyenler miyavlamasını beklerler. Çünkü, bu hayvanların tanımı bunları gerektirir. Eğer yaratık beklenenleri yerine getirmezse ne biçim kuş, ne biçim kedi olur. Aynı şekilde günlük dilde de sen ne biçim arkadaşsın arkadaş dediğin benzeri cümleler kurarız. Çeviride etiği tartışmadan önce değerlendirmelerimizi etkileyen beklentilerimizi ve buna neden olan tanımları ve bu beklenti ve tanımları etkileyen kimlik ve ideoloji kavramlarını tartışmamız yararlı olabilir. Sevcan Yılmaz - Kimlik, İdeoloji Ve Etik 2
Kimlik: Kimim? Çevremle, çevremdeki insanlarla kendimi nasıl ilişkilendiriyorum? Farkım ne? Hangi farkım daha baskın? Kimlik, kültür içinde üretiliyor, şekillendiriliyor, tüketiliyorsa toplumsal, ekonomik, kültürel ve politik değişimleri izlememizi yardımcı olabilir mi? Kimliğin sunduğu anlamlardan hangilerini niye seçiyorum? (Woodward, 1997:1-2) İdeoloji: toplumsal yaşamdaki anlam, gösterge ve değerlerin üretim süreci; belli bir gruba ya da sınıfa ait düşünceler kümesi; egemen bir siyasi iktidarı meşrulaştırmaya yarayan (yanlış) fikirler; dizgeli bir biçimde çarpıtılan iletişim; özneye belli bir konum sunan şey; toplumsal çıkarlar tarafından güdülenen düşünme biçimleri; kimlik düşüncesi (çev. Karadağ, 2003:36-37, Eagleton,1991:1 Sevcan Yılmaz - Kimlik, İdeoloji Ve Etik 3
Etik: 1- Genel Olarak Etik Yaşam hakkı Özgür irade ile hareket edebilme hakkı Belli bir ideolojiye sahip olma hakkı Bu ideolojiyi koruma ve onunla tanınma hakkı Eleştirme hakkı Çeviri yoluyla başka toplumlarla iletişim kurma hakkı 2- Çeviri Kararı Sırasında Etik Çevirinin kime yapıldığı Çevirinin ne için kullanılacağı Çeviri sonunda ortaya çıkabilecek durumlar 3- Çeviri Süresince Etik Çevirmenin hakları Yazarın hakları Yayınevlerinin hakları 4- Çevirinin Sunumu Sırasında Etik Sevcan Yılmaz - Kimlik, İdeoloji Ve Etik 4
Kimlik/İdeoloji Etik Tartışmaları 1- Yazarın ideolojisi çeviriye yansısın mı/yansımasa ne olur 2- Çevirmenin ideolojisi çeviriye yansır mı/ yansıyabilir mi 3- Kurumların ideolojisi yayınevleri, milli eğitim, tercüme bürosu, çeviri örgütleri, yargı 4- Ülkelerin ideolojisi çeviri araç mı/ neyin aracı/ toplumsal planlama 5- Kavramların ideolojisi tanım var mı/çeviri, görünürlük, sorumluluk, özgürlük, etik, erek-odaklılık, doğru, sadık, iyi, düşünce özgürlüğü, sömüren-sömürülen, anlam 6-Kuramların İdeolojisi 1-2-yazarın ideolojisi-çevirmenin ideolojisi ve etik: Çevirmen, kendine özgü dilsel ve kültürel becerileri ve bir duruşu olan bireydir (Tymoczko, 2002:216) Çevirmen, kültür planlamasında aktif rol oynar (Tymoczko, 2002:200) Ama çevirmen tek belirleyici değildir. İçinde bulunduğu ortamın kültürel ve ideolojik ilişkilerinden kaçınılmaz olarak etkilenir. (Tymoczko, 2002:183) 3- Kurumların ideolojisi ve etik: Çevirinin kimlik ve kültür şekillendirmedeki gücü her zaman kültürel ve politik kurumların otoritesini sarsarak onların varlığını tehdit etmiştir Akademik, ticari, dini ya da politik tüm kurumlar kendi statülerini korumak için çeviride neyin iyi, doğru ve mümkün olduğuna dair seçimlerde bulunurlar. Venuti (1992, 81) 4- Ülkelerin (resmi/baskın)ideolojisi & etik Çeviri bir iletişim ve sömürü aracı olarak kullanılabilir (Robinson, 1997:31) Sömürülen kültür daha çok çeviri yapar. Bu çevirileri telif eserlerden daha değerli görür. Sömüren ise sadece sömürülende yarattığı kanondan çeviriler yapar. Sömürülenin diline çevrilmek sömürülen ülkede bir statü olur. (Jacquemond, 1992: akt. Robinson 1997: 31-2) Batı, çevirilerle Doğu nun kim olduğunu hem Avrupa ya hem de Doğulunun kendisine gösterme yetkisinin bulunduğu yanılgısındadır. (Niranjana: 1992:11). Tüm Doğu üçüncü dünya olarak öyle kategorize edilir ki Filistinli bir kadın ile Tayvanlı bir erkek yazarın eserleri arasında fark görülmez (Spivak:2000,400) Sevcan Yılmaz - Kimlik, İdeoloji Ve Etik 5
5- Kavramların ideolojisi ve etik: Tanım, çeviri, görünürlük, sorumluluk, özgürlük, etik, erek-odaklılık, doğru, iyi, düşünce özgürlüğü, sömüren-sömürülen, anlam, Üçüncü Dünya Edebiyatı, karşıkanon Ahmad: Üçüncü Dünya ülkelerinden birinin eseri diğerine geldiği zaman batı tarafından seçilmiş, çevrilmiş, basılmış, eleştirilmiş, etiketlenmiş ve bir yere oturtulmuş olarak geliyor (1992: 44-5). Diğerlerinin arşivde bir yeri bile olmuyor (1992: 80-81). 6- Kuramların ideolojisi: Çevirmenin görevi ve çevirinin değerlendirilmesi konusunda genel, evrensel, tartışmasız ve kesin bir kurallar bütününe ulaşmak Batı nın kendi yerelini evrensel olarak sunan amaçlı bir yanılgıdır (Arrojo, 1997, 5-24). Sanat söz konusu olunca gerçek ile gerçek olmayan arasındaki sınır çok belirgin olmayabilir, ama günlük hayatta bir vatandaş olarak hepimiz neyin doğru neyin yanlış olduğunu bilmek isteriz. (Harold Pinter, 2005, Nobel Lecture) Sevcan Yılmaz - Kimlik, İdeoloji Ve Etik 6
Çevirmen Sevcan Yılmaz - Kimlik, İdeoloji Ve Etik 7