Anne Baba Eğitimi Ed tör: Tül n GÜLER YILDIZ 4. Baskı
Editör: Doç. Dr. Tülin GÜLER YILDIZ ANNE BABA EĞİTİMİ ISBN 978-605-364-081-3 DOI 10.14527/9786053640813 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2017, PEGEM AKADEMİ Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000 in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir. 1. Baskı: Eylül 2010, Ankara 4. Baskı: Mayıs 2017, Ankara Yayın-Proje: Pelin Özdemir Dizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek Kapak Tasarımı: Pegem Akademi Baskı: Vadi Grup Ciltevi A.Ş. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105 Yenimahalle/ANKARA (0312 394 55 91) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 26687 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net
ÖN SÖZ Aile kurumu tarih boyunca değişen yapı ve işlevleriyle günümüze değin var olmuş ve toplumların yapısında meydana gelen değişimlere kendini uyarlamıştır. Bu durum, gelecekte de farklı aile türlerinin ortaya çıkarak, bu kurumun değişim ve gelişim sürecinin devam edeceğini ve varlığını sürdüreceğini göstermektedir. Toplumların geleceğini oluşturacak yeni nesillerin iyi bir şekilde yetişmesi için, aile kurumunun niteliği de en az varlığı kadar önem taşımaktadır. Çocukların doğuştan getirdikleri doğal meraklarına, araştırma ve öğrenme isteklerine cevap buldukları ilk eğitsel ortam ailedir. Dolayısıyla çocuklarının ilk eğitimcileri olan anne babalar, evde ya da ev dışındaki ortamlarda onlara zengin ve nitelikli öğrenme olanakları sunmalıdırlar. Çocuk, okul öncesi eğitim kurumuna başladığında anne babaların eğitime yönelik sorumlulukları öğretmen tarafından üstlenilmiş gibi düşünülse de, ailenin okulda gerçekleştirilen etkinlikleri evde desteklemesi büyük önem taşır. Çocuk için gerekli olan en etkin eğitim, aile ve öğretmenin birlikte çalışmasıyla gerçekleştirilecektir. Anne babalar bu süreçte, çocuklarına yardımcı olma ve eğitici nitelikte deneyimler sunma konusunda rehberliğe gereksinim duyabilirler. Bu gereksinimi karşılamada en önemli görev eğitimcilere düşmektedir. Okullardaki çocuklara yönelik eğitim programları, anne baba eğitimini de kapsar nitelikte olmalıdır. Bu kitap, okul öncesi eğitim öğretmenleri ve öğretmen adaylarının, farklı aile yapıları ve ebeveyn tutumlarını tanıyarak, bunları aile kuramları ışığında analiz edebilmelerine yardımcı olmayı amaçlamaktadır. Konunun uygulamaya dönük yüzünün de sunulabilmesi için, okul öncesi eğitimde ailenin eğitime katılımına ilişkin ülkemizde ve diğer ülkelerde gerçekleştirilen uygulama örneklerine yer verilmiştir. Anne baba eğitimi alanındaki bilgi birikim ve deneyimlerini, yazdıkları bölümler aracılığıyla bizlerle paylaşan değerli yazarlara, Kitaptaki yazı dilinin Türkçeye uygunluğuyla ilgili geribildirimde bulunan Sayın Tülay Güler e, Kitabın hazırlık ve baskı aşamalarında gösterdikleri özveri ve özenden dolayı Pegem Akademi Yayıncılık çalışanlarına çok teşekkür ederim. Anne baba eğitimini kapsamlı bir şekilde ele alan bu kitabın, çocuklarımızın daha iyi yetişmesi konusunda katkılar sağlayacağına inanıyor ve okul öncesi öğretmen adaylarına, okul öncesi öğretmenlerine ve anne babalara yararlı olmasını diliyorum. Nisan 2017, Ankara Doç. Dr. Tülin Güler Yıldız
BÖLÜMLER VE YAZARLARI BÖLÜM 1: Ailenin Tanımı, Tarihsel Gelişimi ve Aile Çeşitleri Doç. Dr. Tülin GÜLER YILDIZ Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi BÖLÜM 2: Aile Kuramları Yrd. Doç. Dr. H. Gözde ERTÜRK KARA Aksaray Üniversitesi Eğitim Fakültesi BÖLÜM 3: Anne-Baba Olmak ve Anne-Babaların Çocuk Yetiştirme Tutumları Doç. Dr. Arzu ÖZYÜREK Karabük Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Doç. Dr. Fatma TEZEL ŞAHİN Gazi Üniversitesi Mesleki Eğitim Fakültesi BÖLÜM 4: Özel Gereksinimli Çocuğu Olan Aileler Prof. Dr. Atilla CAVKAYTAR Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi BÖLÜM 5: Okul Öncesi Eğitimde Ailenin Yeri ve Önemi Öğr. Gör. Esra ÜNLÜER ÖZBAY Kocaeli Üniversitesi Eğitim Fakültesi BÖLÜM 6: Okul Öncesi Eğitim Programlarında Aile Katılımı Prof. Dr. Yasemin AYDOĞAN Abant İzzet Baysal Üniversitesi BÖLÜM 7: Anne-Baba Eğitimi ve Türkiye de Uygulanan Aile Eğitim Programları Doç. Dr. Fatma TEZEL ŞAHİN Gazi Üniversitesi Mesleki Eğitim Fakültesi Doç. Dr. Arzu ÖZYÜREK Karabük Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi BÖLÜM 8: Dünyada Anne Baba Eğitimi ve Aile Katılımı: Amerika Birleşik Devletleri Örneği Uzm. Elif KALKAN Anaokulu Öğretmeni - Berkeley, California / ABD BÖLÜM 9: Ev ve Ev Dışındaki Ortamlarda Öğrenme Etkinlikleri Yrd. Doç. Dr. Müge ŞEN Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi
İÇİNDEKİLER BÖLÜM 1: Ailenin Tanımı, Tarihsel Gelişimi ve Aile Çeşitleri Giriş... 1 Aile Nedir?... 2 Aile Yapısının Tarihsel Değişimi... 3 Tarih Boyunca Türk Ailesi... 4 İslamiyet Öncesi Türk Ailesi... 4 İslamiyet Etkisindeki Türk Ailesi... 5 Osmanlı Döneminde Aile... 6 Cumhuriyet Döneminde Aile... 6 Günümüz Türk Ailesi... 7 Aile Çeşitleri... 8 Çekirdek Aile... 9 Geniş Aile...10 Tek Ebeveynli Aile (Parçalanmış Aile/Eksik Aile)...11 Çocuksuz Aile...11 Geçiş Ailesi...12 Sonuç...13 Kaynakça...14 BÖLÜM 2: Aile Kuramları Giriş...17 Aile Kuramlarının Gerekliliği...18 Aile Kuramlarının Tarihsel Gelişimi...19 Aile Kuramları...20 Yapısal İşlevsel Kuram (Structural-Functional Theory)...21 Ailenin Evrensel İşlevleri...22 Sosyal Çatışma Kuramı (Social Conflict Theory)...23 Sembolik Etkileşim Kuramı (Symbolic Interaction Theory)...25 Sosyal Alışveriş Kuramı (Social Exchange Theory)...26 Aile Sistemleri Kuramı (Family Systems Theory)...27 Aile Ekolojisi Kuramı (Ecological Theory of Families)...29 Aile Gelişimi Kuramı ( Family Development Theory)...31 Feminist Aile Kuramı (Feminist Family Theory)...34 Kaynakça...37
BÖLÜM 3: Anne-Baba Olmak ve Anne-Babaların Çocuk Yetiştirme Tutumları Giriş...41 Anne Baba Olmak...42 Anne-Çocuk İlişkisi...43 Baba-Çocuk İlişkisi...44 Anne Baba Tutumları...45 Anne Babaların Çocuklarına Karşı Tutumları...45 Demokratik tutum...46 Otoriter tutum...46 Serbest (ilgisiz) tutum...47 Aşırı hoşgörülü tutum...47 Koruyucu tutum...48 Tutarsız tutum...48 Anne Baba Tutumlarını Etkileyen Faktörler...49 Ailenin sosyo-demografik özellikleri...50 Anne-babaların kendi yetiştiriliş tarzları...53 Anna-baba arasındaki ilişkiler...54 Çocukların bireysel özellikleri...54 Anne Baba Tutumlarının Çocuğun Gelişimine Etkileri...55 Kaynakça...57 BÖLÜM 4: Özel Gereksinimli Çocuğu Olan Aileler Giriş...63 Özel Gereksinimi Olan Çocukların Ailelerinde Görülen Tepkiler...64 Özel Gereksinimi Olan Çocuğun Kardeşi Olmak...68 Özel Gereksinimi Olan Çocuğun Ebeveyni Olmak...68 Özel Gereksinimi Olan Çocuğun Bakımını Üstlenme...69 Ailelerin Desteklenmesi...70 Aile Gereksinimleri...73 Aile Gereksinimlerinin Karşılanmasına Yönelik Hizmetler...76 Aile Rehberliği ve Danışmanlık Hizmetleri...77 Aile Eğitimi...78 Kaynakça...81
viii Anne Baba Eğitimi BÖLÜM 5: Okul Öncesi Eğitimde Ailenin Yeri ve Önemi Giriş...85 Okul Aile İşbirliğinin Önemi...86 Aile Katılımının Okul Öncesi Eğitimdeki Yeri ve Önemi...90 Babaların Okul Öncesi Eğitime Katılımının Önemi...93 Kaynakça...97 BÖLÜM 6: Okul Öncesi Eğitim Programlarında Aile Katılımı Giriş...101 Aile Katılımının Amaçları...103 Aile Katılımının Yararları...104 Aile Katılımını Olumsuz Etkileyen Faktörler...105 Aile Katılımının Planlanması...106 Aile Katılımı Çalışmaları...107 Geliş-Gidiş Zamanları...107 Bilgilendirme Toplantıları...108 Bireysel Görüşmeler...109 Grup/Eğitim Toplantıları...111 Konferanslar...112 Telefon Görüşmeleri...113 Haber Mektupları...114 Ailelerle Yapılan Yazışmalar...114 Eğitim/Duyuru/Bülten Panoları...115 Bültenler...116 Aile Kitaplığı...116 Makale Kutusu...117 Kitapçıklar...118 Dilek kutusu...119 Broşürler...120 Afişler...121 Fotoğraflar...121 Görüntü ve Ses Kaydı...122 Ailelerin Sınıf İçi ve Sınıf Dışı Etkinliklere Katılımı...123 Ev Ziyaretleri...127
İçindekiler ix Ailelerin Karar Verme Süreçlerine Katılımı...130 Aile Katılımını Artırmada Dikkat Edilecek Noktalar...131 Kaynakça...133 BÖLÜM 7: Anne-Baba Eğitimi ve Türkiye de Uygulanan Aile Eğitim Programları Anne Baba Eğitimi...145 Anne Baba Eğitiminin Amacı...146 Anne Baba Eğitiminin Önemi...147 Anne Baba Eğitiminde Dikkat Edilecek Noktalar...149 Anne Baba Eğitim Modelleri...150 Ev Merkezli Aile Eğitimi...150 Kurum Merkezli Aile Eğitimi...152 Kurumsal Okul Öncesi Eğitimle Bütünleştirilmiş Aile Eğitimi...152 Uzaktan Öğretim Yoluyla Aile Eğitimi...153 Mobil Hizmetler...155 Çocuktan Çocuğa...156 Türkiye'de Uygulanan Aile Eğitim Programları...158 0-4 Yaş Anne Çocuk Eğitimi Programı...158 5-6 Yaş Anne Çocuk Eğitimi Programı (AÇEP)...159 Eğitici Anne (Çocuk Bakıcısı) Yetiştirme Programı...159 Aile Sağlığı Eğitim Projesi...160 BADEP- Baba Destek Programı...160 Okul Öncesi Veli-Çocuk Eğitim Programı (OVÇEP)...160 Aile ve Çocuk Eğitimi Merkezi Kış Uygulamaları...161 Yaz Okulları Projesi ve Anne Destek Programı...161 Aile Mektupları Projesi...161 Mobil Anaokulu Projesi...161 Benim Ailem Programı...162 Anne-Baba-Çocuk Eğitim Projesi...162 Ana Baba Okulu...162 Özel Eğitim Kurumları Yeniden Yapılanma Projesi...163 Kadın Emeğini Değerlendirme Vakfı (KEDV)...163 Kaynakça...164
x Anne Baba Eğitimi BÖLÜM 8: Dünyada Anne Baba Eğitimi ve Aile Katılımı: Amerika Birleşik Devletleri Örneği Giriş...169 Okul Öncesi Kurumsal Eğitime Aile Katılımı Örnekleri...170 Ulusal Küçük Çocukların Eğitimi Derneği (National Association for the Education of Young Children-NAEYC)...170 Erken Başlangıç (HEAD START) Programı...171 Head Start Programında Aile Katılımı...172 Erken Başlangıca Hazırlık Programı (EARLY HEAD START)...174 Early Head Start Programında Aile Katılımı...174 Aile ve Çocuk Eğitimi (Parent and Child Education-PACE)...175 Even Start Programı...175 Aile Birlikleri (FAMILY COOPS)...176 Aile Birliklerinin Tarihsel Gelişimi...177 Günümüzde Aile Birlikleri Modeli...178 Bir Aile Birliğinin İşleyişi...179 Aile Birliklerinde Eğitimin Niteliği...180 Minnesota Erken Çocukluk Aile Eğitimi Programı (Minnesota Early Childhood Family Education-ECFE)...181 ECFE Aile Katılım Çalışmaları...181 AVANCE Aile Destek ve Eğitim Programı...182 AVANCE Aile Katılım Çalışmaları...182 Anne Baba Eğitiminde Farklı Bir Örnek: Kütüphaneler...182 Reggio Emilia Yaklaşımından İlham Alan Anaokulundan Aile Katılım Çalışması Örnekleri...184 Kaynakça...188 BÖLÜM 9: Ev ve Ev Dışındaki Ortamlarda Öğrenme Etkinlikleri Giriş...191 Ailelerin Çocuklarının Gelişim ve Öğrenmesindeki Rolü...192 Doğal Öğrenme Ortamları...194 Fırsat Eğitimi...195 Çocuklarla Öğrenme Etkinlikleri Gerçekleştirmeyi Kolaylaştıran İpuçları...197 Kaynakça...213
1. BÖLÜM AİLENİN TANIMI, TARİHSEL GELİŞİMİ VE AİLE ÇEŞİTLERİ Doç. Dr. Tülin GÜLER YILDIZ Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi GİRİŞ Ekolojik kurama göre mikro-sistem olarak açıklanan ve bireyin gelişimini doğrudan etkileyen en derin düzey, çekirdek ailedir. Bu nedenle erken çocukluk döneminde, gerek gelişimsel gerekse eğitimsel boyutta çocuğa verilecek tüm desteklerde, aileden ayrı bir girişimin başarılı olamayacağı bilinmektedir. Bu durum özellikle okul öncesi dönemde çocuğa ve ailesine ilişkin bütüncül bir yaklaşım geliştirilmesini gerektirmektedir. Çünkü çocuk ilk kez bu dönemde ailesinden ayrılarak farklı bir ortam olan okul öncesi eğitim kurumuna adım atmaktadır (Güler, 2009). Okul öncesi eğitimcileri bu hassas dönemi dikkate alarak aileler ile daha sağlıklı bir iletişim kurmalı, onları tanımaya ve eğitim ortamına katmaya çalışmalıdırlar. Aile kurumunun yapısı ve tarihsel süreçte geçirdiği değişimleri bilmek, günümüzde hangi dinamiklerden etkilendiğini anlayabilmek için gereklidir. Öğretmenler, her ailenin kendine özgü yapısı ve kültürel özellikleri olduğunu düşünerek çocuklar için düzenleyecekleri eğitim etkinliklerinde ve yapacakları değerlendirmelerde bu farklılıkları göz önünde bulundurmalıdırlar. Ülkemizin coğrafi çeşitliliği ve kültürel zenginliği farklı yapılarda aile çeşitlerinin ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Müdürlüğü ile İstatistik Kurumu nun ortaklaşa gerçekleştirdiği Aile Yapısı Araştırması, Türk ailesinin çeşitli özelliklerini sayısal verilerle göstermektedir. Toplam 12.280 haneden 24.647 birey ile yapılan çalışmanın sonuçlarına göre; çekirdek ailenin %80,7, geniş ailenin %13, tek kişilik ailenin ise %6 oranında olduğu görülmüştür (TÜİK, 2006). Bu verilerin, aile kavramının geçirdiği tarihsel sürecin doğal bir sonucu olduğunu söylemek mümkündür. Bu bölümde, farklı bakış açılarından da yararlanarak, aile kavramının tanımı, tarihsel gelişimi ve çeşitleri üzerinde durulacaktır.
2 Anne Baba Eğitimi Aile Nedir? Aile kavramı farklı disiplinler tarafından geniş bir yelpazede tanımlanmaktadır. Üyeleri arasındaki ilişkiler ve etkileşim yönünden sosyal bir grup; sosyal ve ekonomik yönden bir birlik; sosyal yaşamın temel göstergelerinden biri olarak bir örgüt; üyelerin ihtiyaçlarının karşılanması için sistematik kuralları bulunan sosyal bir kurum olarak görülebilir (Çakıcı 2006). Türk Dil Kurumu Bilim ve Sanat Terimleri Ana Sözlüğü nde ise aile, evlilik ve kan bağına dayanan anne, baba, çocuklar, kardeşler arasındaki ilişkilerin oluşturduğu toplum içindeki en küçük birlik, bir toplum çekirdeği olarak tanımlanmaktadır (TDK, 2007). Bir başka deyişle aile, çocuğun doğduğu andan başlayarak çok yönlü gelişiminin gerçekleştiği temel kurumdur. Toplumun en küçük birimi olan aile, ekonomik ve toplumsal yapıda meydana gelen değişimlerden etkilenmekte, bu da, aile yapısının açıklanması ve tanımlanmasında pek çok kuramın ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Aile kavramı, bu kuramlar ışığında tanımlanarak, çevresinde meydana gelen olaylar analiz edilmeye çalışılmaktadır. Sosyolojik bir tanımda ise biyolojik ilişkiler sonucu insan türünün devamını sağlayan, toplumsallaşma sürecinin ilk ortaya çıktığı, karşılıklı ilişkilerin belirli kurallara bağlandığı, o güne dek toplumda oluşturulmuş maddi (özdeksel) ve manevi (tinsel) zenginlikleri kuşaktan kuşağa aktaran, biyolojik, psikolojik, ekonomik, toplumsal, hukuksal ve benzeri yönleri bulunan toplumsal bir kurum açıklaması yer almaktadır (Akt. Doğan, 2000). I. Aile Şurası nda (1990), bir toplumda hukuki temele dayalı evlilik ve aralarında akraba bağı (anne-baba, çocuklar, büyükanne ve büyükbaba ile yakın akrabalardan) oluşmuş aynı mekânda yaşayan en küçük toplumsal kurum olarak ifade edilmiştir. Sosyo-kültürel normlar, ekonomik yaşam, üretim biçimleri ve inançlar, toplum üzerinde olduğu gibi aile yapısı üzerinde de etkili olan unsurlardır. Aile, şekli ve hacmi ne olursa olsun her kültürün sahip olduğu toplumsal bir olgudur. Bu yüzden geçmişte olduğu gibi günümüzde de dünya nüfusunun hemen hemen tamamı aile birimlerinde yaşamakta, bu birimler topluma ve toplumsal sınıflara göre farklılık göstermektedir (Doğan, 2000).
Ailenin Tanımı, Tarihsel Gelişimi ve Aile Çeşitleri 3 Aile Yapısının Tarihsel Değişimi Batı toplumlarında aileyle ilgili tarihsel çalışmalar, derebeylik öncesi aile yapısı ile başlar. Bunu, 5. ve 15. yüzyıllar arasında görülen feodal toplumdaki Ortaçağ ailesi izlemektedir. Bugünkü anlamıyla modern ailenin ortaya çıkışı ise 15. ve 20. yüzyıllar arasındaki döneme rastlamaktadır. Burada verilen zaman aralıkları kesin olmamakla beraber, tarih boyunca ortaya çıkan aile yapılarının sıralanmasında kolaylaştırıcı olması açısından kullanılmaktadır (Eshleman ve Bulcroft, 2006). Aile yapılarında meydana gelen tarihsel değişimlere neden olan önemli ve büyük ölçüde birbirine bağlı üç etken vardır. Bunlardan ilki, tarıma dayalı üretimden sanayi üretimine geçiştir. Bu durum mesleklerde farklılaşma ve özelleşmeye, devamında da üretimin aile içinden, aile kontrolündeki diğer üretim odaklarına geçmesine neden olmuştur. Bu hareket, doğumdan itibaren aile içinde kazanılan özelliklerle belirlenen statüden, bireysel başarılarla edinilen statüye geçişi de sağlamıştır. İkinci etken ise, feodalizmdeki gerilemeyle, bazı elit grupların tekelinde olan tarım üretiminin, kapitalizmin etkisi altında endüstri sistemine dönüşmesidir. Bu değişimler pazarlama etkinliklerini büyük ölçüde merkezîleştirerek bireysel ve kişisel ilişkilere materyalist bakış açısını getirmiştir. Üçüncü etken ise, bireylerin geleneksel bir yaklaşımla daha önce belirlenmiş standartlara göre eylemde bulunmak yerine, kendi özgür iradelerine göre davranmasında görülen artıştır. Bu kültürel değişim modern demokrasilerin ortaya çıkışını, toplumun siyasal ve sosyal alanda daha eşitlikçi bir hale gelmesini sağlarken, kişilerin daha bireysel ve özedönük olmalarına yol açmıştır. Bunun sonucunda da, aile yapısında çeşitli değişim ve dönüşümler gerçekleşmiştir (Eshleman ve Bulcroft, 2006). Feodal toplumların görkemli ve kalabalık aile modelinde sanayileşmeyle birlikte çözülmelerin başladığı görülmüştür. Aile yapısında meydana gelen demografik küçülme ile çekirdek aile kavramı literatüre girmiştir. Sanayi ve sanayi sonrası dönemdeki gelişmeler, modern aileyi yoğun bir şekilde etkileyerek Avrupa daki aile tablosunun değiştiği ya da Avrupa da ailenin bittiği şeklinde yorumların yapılmasına yol açmıştır. Aile hayatını korumaya yönelik birçok derneğin kurulması ve hükümetler tarafından aile kurmayı teşvik edici kampanyalar düzenlenmesi bu konudaki kaygıların ne derece önemli boyutlara ulaştığını göstermektedir (Akt. Doğan, 2000). Postmodern toplum modelinde ise, çekirdek ailenin parçalandığı ve tek ebeveynli ailelerin çoğalmaya başladığı görülmektedir. Boşanma ve evlilik dışı beraberliklerin sayısındaki artışa paralel olarak sadece belirli dönemlerde bir araya gelebilen parçalanmış aile sayısında da artış gözlenmiştir. Bu ailelerde, eşlerden birinin veya
4 Anne Baba Eğitimi her ikisinin birden evden uzakta çalışıyor olması da bu duruma neden olan bir diğer faktördür (Tezcan, 2005). Aşağıda OECD istatistiklerine göre 2000 yılında bazı ülkelerde görülen boşanma oranları verilmiştir: Belçika %59,8, İsveç %53,9, Çek Cumhuriyeti %53,7, Macaristan %49,9, Lüksemburg %48, Yeni Zelanda %47,1, Avustralya %46, Norveç %39,7, Hollanda %39,3, Japonya %33,1, Portekiz %30, Yunanistan %15,4 tür. 2004 yılı boşanma verileri incelendiğinde ise Amerika Birleşik Devletleri nin ilk sırada yer aldığı görülmüştür. Amerika nın ardından Rusya, İngiltere ve Danimarka gelmektedir (Divorce rate, 2004). Boşanmanın çoğu toplumda artış göstermesinin nedenleri, aile ve evliliklerde meydana gelen değişim, aile içi iletişimin azalması, birbirine uymayan cinsiyet rolleri, farklı yaşam beklentileri, evlilik yaşantısının rutinleşmesi, boşanan insanlara kurumsal ve sosyal desteğin artması gibi olgularla açıklanmaktadır (Bennett ve Ellison, 2010; Şentürk, 2008). Amerika da her geçen gün daha fazla çocuk, hayatının büyük bir bölümünü tek ebeveynli bir ailede geçirmektedir. 2008 yılındaki evlilik dışı doğum oranı % 41 olarak belirlenmiştir (Bennett ve Ellison, 2010). Bu çocuklar gün içinde, kendi evi, büyük anne ve babalarının evi ile okul öncesi eğitim kurumları arasında gidip gelmekte, bu nedenle çok fazla yer değiştirmek zorunda kalmaktadırlar. Ayrıca giderek daha fazla sayıda anne ve babanın birden fazla işte çalışmak durumunda olması, çocuklarıyla birlikte geçirecekleri süreyi azaltmaktadır (Blackwell, 2009). Günümüzde özellikle modern toplumlarda, aile, evlilik ve ebeveynliğe bakış açıları değişmiş, geleneksel kadın erkek rolleri ve dolayısıyla da evlilikten beklentiler farklılaşmıştır. Ekonomik, sosyal, siyasal ve kültürel içerikli değişim ve dönüşümler tüm toplumlarda aile kurumunda bozulmalara sebep olmuştur. Bu durum farklı aile biçimlerinin denenmesine ve aile kavramının yeniden tanımlanmasına yol açmıştır. Tarih Boyunca Türk Ailesi Ülkemizde aile yapısındaki değişimler dünyada yaşanan değişimlere paralel olarak geleneksel çoğulcu yapıdan bireyselliğe doğru bir çizgi izlemektedir. Bu süreç aşağıda kısaca açıklanacaktır. İslamiyet Öncesi Türk Ailesi Eski Türklerdeki aile yapısına ilişkin bilgiler, efsaneler, destanlar, anıtlar, mitolojik bilgiler çerçevesindedir (I. Aile Şurası, 1990). Bu bilgiler, İslamiyet Öncesi Türk
Ailenin Tanımı, Tarihsel Gelişimi ve Aile Çeşitleri 5 Ailesi nde boy, sop, soy, pederî aile ve izdivaci aile olmak üzere beş aşamanın görüldüğünü ortaya koymaktadır (Doğan, 2000). Boy, anne baba ve çocukların dışında yetişmiş torunların, akrabaların ve onların ailelerinin kan bağına dayalı olarak bir arada bulunduğu göçebe aile şeklidir. Bu aileyi bir arada tutan siyasi, ahlâki, dinî ve ekonomik etkenler bulunmaktadır. Aynı boydan olanların birbirlerine yardımcı olmaları, çayır, orman, yayla gibi alanların ortak mal olarak görülmesi ve kullanılması söz konusudur (Doğan, 2000). Sop, birbirinin akrabası olan bireylerden meydana gelen topluluktur. Bu nedenle bireysel akrabalık terimleri yerine, toplumsal ve ortak akrabalık terimleri kullanılmıştır. Yani her birey kendinden önceki kuşakta bulunan erkeklere ici=ağa, bütün kadınlara aba=abla demektedir. Sop, anaerkil ve ataerkil bir oluşum olarak toplumsal aile modeline örnektir (Doğan, 2000). Soy, hem sosyal hem de siyasal bir birimdir. Aynı ortak atadan gelen, belirli bir soy topluluğu adıyla diğerlerinden ayrılan ve aralarında kan bağı olan bir yakınlar topluluğudur. Soy bir büyükbabanın çevresindeki bireyler ve ailelerden oluşur. Büyükbabanın ölümünden sonra soy birliği, başa en yaşlı erkeğin geçmesiyle devam eder. Soy, Batı Türklerinde yedinci göbeğe kadar uzanmaktadır. Bunlara yad, yabancı veya yedi yad denilmektedir. Yedi kat yabancıya kız vermek... gibi cümleler eskiden evliliğin yedi göbeğin dışında meydana geldiğini göstermektedir. Bu dönemdeki soy isimleri daha sonra aile ismi olarak kullanılmaya başlamıştır (Cepkenoğulları, Kozanoğulları gibi) (Doğan, 2000; Ökten, 2009). Pederî Aile: Soy büyük bir yapı olduğundan kendi içinde orta ailele re ayrılmaktadır. Pederî aile soyun parçalara ayrılmış yeni bir şeklidir. Eşitlikçi bir yapıda olan bu ailede, akrabalık yalnızca baba tarafından değil, anne tarafından da gelmektedir. Kadınların haklarına saygı gösterilir ve kadın erkek eşitliği söz konusudur. Çocuklar ataerkil ailede olduğu gibi sadece baba otoritesine bağlı değildirler. Pederî aile, tüm bu özellikleriyle özgürlükçü ve eşitlikçi bir aile modelidir (Doğan, 2000). İzdivaci Aile: Türkler izdivac kelimesini evlenmek ve ev-bark sahibi olmak anlamlarında kullanmışlardır. Bark, Orhun Anıtları nda mabet anlamına gelmektedir. Ev de kutsal bir mabet kabul edildiğinden bark adını almıştır. Bu anlamda evlilik eski Türkler de kutsal bir güvenceye kavuşmadır. Evlenen bireyler ailelerinden birinin yanında kalmaz, yani içgüveylik ya da içgelinlik yoktur. Bu yönüyle günümüz çekirdek aile yapısı ile benzerlik göstermektedir (Doğan, 2000). İslamiyet Etkisindeki Türk Ailesi İslam dininin etkisiyle toplumsal hayatta meydana gelen değişimler, aile içi dengeleri de etkilemiştir. İslamiyet öncesi Türk ailesinde kadınlar, sosyal hayata daha katılımcı
6 Anne Baba Eğitimi konumdayken İslamiyet in etkisi ile daha içe dönük ve ev içinde kalan bir yaşam sürmeye başlamışlardır. Erkeklerin kadınlar üzerinde hakları olduğu gibi, kadınların da onlar üzerinde hakları olduğu açıklanmıştır. Fakat hâkim olan erkeklerin daha fazla sorumluluğa sahip olduğu düşüncesi, erkeğin aile reisi olarak taşıdığı sıfat ve sorumlulukla, onu ailenin önde gelen kişisi haline getirmiştir (Doğan, 2000). Osmanlı Döneminde Aile Osmanlı Döneminde aile; dinî terbiyeye dayalı, baba sorumluluğu ve yetkisine daha fazla ağırlık veren ve en az üç kuşağı bir arada barındıran bir yapıdadır. Tanzimat a kadarki dönemde ailenin kültür aktarımını içeren eğitimsel bir işlevinin bulunduğu görülmektedir. Tanzimat ın ilanından sonra Sıbyan Okulları nın açılmasıyla bu görevi okullar üstlenmiştir (Doğan, 2000). Osmanlı ailesinde kadın, çocuk bakımı ve terbiyesinde en etkin kişidir. Evde yetişen kuşaklar üzerinde erkek kadar söz sahibidir. Örgün eğitimden yararlanmada kadınlara göre daha ileri haklara sahip olan erkeğin, aile dışındaki etkinlikleri ve aile içindeki geleneksel rolü yerine getirmesi beklenmekte ve ancak bu roller arasında denge sağlandığında mutlu bir aile yaşantısı sürdürülmektedir (Doğan, 2000). Cumhuriyet Döneminde Aile Cumhuriyet Döneminin ilk yıllarında, Türk ekonomik ve toplumsal yapısı kırsal ekonomiye dayalı, geleneksel ya da ataerkil geniş ailenin etkisindedir. Kentleşmenin yaygın olmadığı bu dönemde, nüfus daha çok kırsal kesimde yoğunlaşmıştır. Batı daki kadar yaygın ve sektörel bir yapılanma olmamasına rağmen, Cumhuriyete özgü endüstriyel girişimler Türk ailesinin demografik yapısı üzerinde etkili olmuştur. Sanayi üretiminin, işçilerin fabrika çevrelerine yakın yerlerde yerleşmelerini gerektirmesi, bu çevrelere geçici ya da kalıcı işçi göçünün yaşanmasına neden olmuştur. Bunun sonucunda kırsal kesimdeki geniş ailelerin bölündüğü görülmüştür (Doğan, 2000; Tezcan, 1995). Bu dönemde çıkarılan Türk Medenî Yasası aile yaşamını demokratikleştirmiş, erkek- kadın her yurttaşa eşini seçme özgürlüğünü tanımıştır. Böylece aile, kadın ile erkeğin gerçek arkadaşlığına ve kararlarda ortaklığına dayandırılmıştır. Medenî yasa, kadına, kocasının tek eşi olma hakkını getirmiştir. Evlenmenin, kesinlikle devletin resmî görevlisi tarafından, herkese açık bir nikâhla yapılmasını zorunlu kılmıştır. Bu durum, kadının isteği dışında evlendirilmesini ve bir erkeğin birden fazla kadınla evlenmesini önlemiştir. Miras ve çocuklar üzerindeki velilik hakkı bakımından kadını erkekle eşit düzeye getirmiştir (Tezcan, 2005).