EKONOMIK Y AKLA~IM 15 DIŞ BORÇLANMA VE DIŞBORÇLARIMIZDA YAPILAN DÜZENLEMELER DIŞ BORÇLANMA: TANIM/, AMAÇLARI VE SONUÇLARI D ış Tü/ay Evgin* brçlanma bir tanım larak, bir devletın ya da devlet kuruluşunun dış kaynaklardan mali ya da reel gelir sağlamasıdır. Diğer bir deyişle, ülke içinde yerleşik kuruluş ve kişilerin, ülke dışında yerleşik kuruluş ve kişilerden dış kredi sağlamasıdır. Devletler iç ve dış brçlanınayı da değişik nedenlerle yapmaktadırlar. Bu knuda birçk eden sıralanabilir. Klasikler devlet brçlanmasının nedeni larak savaş ve lağanüstü bayındırlık harcamalarını savunmuşlardır. Oysa, günümüzde devlet brçlanmasında etkili lan başlıca nedenler arasında ş.unlar sayılabilir. a) Bütçe açıklarının giderilmesi, b) Savunma giderleri için finansman sağlanması, c) Eknmik dengeyi sağlayıcı ve kruyucu etkiler, d) Büyük yatırım ve refrmların finanse edilmesi, e) Kaynak dağılımı ve kullanımında etkinlik sağlayıcı etkiler yaratılması, f) Tasarrufların belirli yatırımlara kanalize edilmesinin amaçlanması, g) Vadesi gelmiş brçlara finansman sağlannası, h) Olağanüstü harcamaların (dğal afetler, savaş vb.) karşılanması. Günümüzde devlet brçlanmasının başlıca nedenleri larak sıralanan bu tabiyu eknmik ve ssyal ağırlıkta lanlara göre bir ayınma tabi tuttuğumuzda, klasik nedenlerin üzerine eklenen bu brçlanma nedenlerinin çğunun ssyal ve eknmik snuçlar yarattığı görülür. Mdern maliyenin savunucularından lan Jan Tinbergen'in brçlanmanın nedenleri larak dışbrçlara atfen yaptığı sıralamada ise, eknmik nedenlerin ağırlıkta lduğu görülür. 1) Milli geliri artırmak, *Hazine Müşteşarlığı, Eknmik Araştırmalar Genel Müdürülüğü. Eknmik Yald~ım, Cilt 7, Sayı 23, Kış 1996
16 Tü/ay E11gin 2) İstihdamı genişletmek, 3) Ödemeler dengesindeki dengeyi sürdürmek, 4) Fiyat istikrarını devam ettirmek, 5) Gelir dağılımını yeniden düzenlemek, 6) Dengeli bölgesel gelişmeyi sağlamak. Görüldüğü üzere, brçlanmanın nedenlerinin çğunun temelinde eknmik nedenler yatıyr lmasının snucunda brçlanmanın önemli eknmik etkileri, beraberinde nun ö nemli ssyal etkilerini de getirmektedir. Gerçekten de başlı başına eknmik bir lay gibi görünen" "eknmik kalkınmanın" uzantısında rtaya çıkan ssyal srunlar görmezlikten gelinecek değildir. Aynı mantık "brcun brçla finansmanı" ve farklı dzlarda lmak üzere diğer brçlanma nedenleri için de geçerlidir. En genel anlamda dışardan brçlanmanın gerekliliği ya da geçerliliği bu brçlanmanın tplumsal fayda ve tplumsal maliyetinin karşılaştırılması snucu rtaya çıkacaktır. Faydasını maksimize etmeye çalışan bir tüketici gibi devlet de kaynaklardan brç almayı, ancak, brçlanmanın marjinal ssyal faydasının marjinal ssyal maliyetine eşit lduğu nktaya kadar kabullenebilecektir. Maliyetierin faydaları geçtiği yerde brçlanma devletin yüklenebileceği bir durum lmaktan çıkmaktadır. Bu fayda ve maliyetler brçlanan ülkenin bu brcu almakla tplumsal refahı nasıl ilerletebileceğine dayanmaktadır. Burada maliyet kavramını da nminal ve finansman faizleri anlamından ayırt edilmeli ve parasal lmayan elementleri de içerdiği unutulmamalıdır. Gerçekte bu maliyetler ülkeden ülkeye değişmektedir. Dış açığın hesaplanması "İkili Açık Analiz" denilen bir sistemle hesaplanmaktadır. Bunu kısaca açıklayacak lursak; Dış brçlanmanın yatırım sürecindeki rlü önemli makr düzeyde milli gelir karşılaştırmalan yluyla gösterilebilir; 1 1 ı GELİR= TÜKETİM +İTHALAT + TASARRUFLAR ÜRETİM= TÜKETi + İHRACAT+ YATIRIMLAR GELİR = ÜRETİM \ lduğuna göre; YATIRIM- TASARRUFLAR =İTHALAT- İHRACAT larak frmüljeşir. Aynı özeleşlikleri semblik larak ifade edecek lursak; Y = İç üretim, gelir C= Tüketim I= Yatırım j
EKONOMIK Y AKLAŞIM 17 S= Tasarruf M= İthalat X= İhracat Y=C+M+S Y=C+X+l 1-S=M-X (yatırım-tasarruf) açığının, (ithalat-ihracat) açığına özdeş lması milli gelir muhasebesinin dğal bir snucudur. Yatırımlar tasarrufları geçtiği zaman mal ve hizmet ithalatı da mal ve hizmet ihracını geçer. Ayrıca, herhangi bir ülkenin hedef larak saptadığı bir büyüme hızı lduğunu varsayalım. Bu hedef büyüme hızına ulaşabilmek için ülkenin tasarrufa ve ithalata ihtiyacı vardır. Eğer, yurtiçi tasarruflar önceden saptanmış lan büyüme hızına ulaşmak için yeterli değil ise (yurtiçi tasarrufların bu büyüme hızına ulaşmak için yetersiz lduğu hesaplanmışsa) zaman bir tasarruf açığı vardır denir. Buna benzer larak eğer, hedef büyüme hızına ulaşmak için gereken minimum ithalat miktarı, rn ümkün labilecek maksimum ihracat vardır de miktarından daha büyük larak hesaplanmışsa (ihracat-ithalat) veya döviz açığı nir. Dış kaynak sağlama (brçlanma) lanağt bulunmadığı durumda büyüme, en sınırlayıcı etken hangisi ise, nun lanak sağladığı bir hızda gerçekleşir. Eğer, açıklardan büyük lanı (yatırım-tasarruf) açıği ise, büyüme yurtiçi tasarrufların yetersizliği nedeniyle sınırlanmıştır ve yatırım sınırlı büyüme larak nitelendirilir. Geleneksel larak dış brçlanmanın rlü yetersiz yurtiçi tasarruflara destek sağlamaktır. (Burada, Yatırımlar= Tasarruflar +Cari İşlemler Dengesi'ndeki açık veya fazla larak alınabilir). incelemekte lduğumuz İkili Açık Analizi'nin kalkınma terisine katkısı, eğer, döviz açığı, büyümeyi sınırlayan etkenlerden en belirgin lanı ise, dışbrç almadan büyümeyi sürdürrnek ithalat için gerekli girdileri ithal etmeden yurtiçi tasarrufların bir bölümünü atıl bırakmak demek lur. İkili Açık Analizi aynı zamanda ithalatın ve dövizin kalkınma sürecindeki rlünü de vurgular. Bu analiz aynı zamanda yardım, ticaret ve kalkınma knularına ilişkin geleneksel ve mdern görüşleri birleştirir. Eğer, büyüme döviz ykluğu veya yetersizliği nedeniyle sınırlanmışsa serbest ticaret iç ve dış dengeyi aynı zamanda sağlayamaz ve dış ticaretten elde edilen kazançlar yurtiçi kaynakların kapasite altı kullanımı ile elden çıkarlar. Buraya kadar yaptığımız açıklamalarda, kalkınma terisi içinde dış brçlamanın rlü önemi ve gereğine değindik. Eğer büyürneyi sınırlayan etken döviz ykluğu ise, bu durumda brçlanma çk önemli ve gereklidir, aksi halde, yurtiçi tasarrufların bir kısmı da gerekli girdilerin ithal edilernemesi nedeniyle yavaşlayan üretimden dlayı (kapasite altı üretimden) kullanılmadan kalır dedik. Bu nktada akla gelen bir sru "Dış brçlanma nereye kadar devam etmelidir?" srusu labilir. Acaba, sınırsız brçlanmanın avantajları, yararları, dezavantajlarından çk mudur? Yksa tersi rnidr? Bir ülke sınırsız larak brçlanınava np-
ı~ Tü/ay Evgin vam etmeli midir? Verimli larak brçlanma hangi nktaya kadar sürer? Bu srulara terik larak kesin bir cevap veril emiyr. Daha dğrusu kesin kriterler yktur. Ancak, iki etken ü zerinde durulmaktadır. Birincisi, faiz yükünün milli gelirdeki büyürneyi geçip geçmediği srunu ki, bu -srun yurtiçi tasarrut1arın dış brçlanma sebebiyle artıp artmadığına ilişkindir. İkincisi ise, eski brçları ödemek için ayrılan kaynakların (fnların) yeni yatırımlara ranı. Milli gelir, dışbrç faizleri sermayenin verimliliğinden (Sermaye/Hasıla ranın tersi, yani, Hasıla/ Sermaye) küçük lduğu sürece büyümeye devam eder. Bu nktada önemli bir kavram kritik faiz haddi kavramıdır. Gelişmekte lan ülkelere yardım etmenin, dışbrç ve brç ödeme yüklerini hafit1etmenin ylu verilen brçlar üzerindeki fazi ranlarını düşürmek ya da brç ödemelerini her ülkenin kendi parasıyla yapmasına izin vermektir. Dış brçlanınada diğer önemli knuda Massetme Kapasitesi'dir. Tasarrufların yatırımların genişletilmesinde kullanılabilmesi ülkenin yatırımları Massetme Kapasitesine bağlıdır. Massetme Kapasitesi sermayeyi verimli kullanabilme yeteneği ile ilgilidir. Massetme Kapasitesini belirleyen başlıca etkenler şunlardır; ı) Ülkenin Jğal kaynaklarına ilişkin bilgilerin varlığı, 2) Teknik ve idari işgücünün varlığı, bu gücün kullanılma ve mbilite derecesi, 3) Milli eknminin yabancı kaynaklar ithalinde hşgörü derecesi, 4) Yatırım prgramının iç dengesi, 5) Siyasi kadrnun yeterliliği. Ravi, I Gıılkati, emme gücünün yatırımlarla maıjinal hasıla ilişkisine göre ölçülebilecegini ileri sürmektedir. Ayrıca, J. Pincus emme gücünün çk esnek lduğunu, ve bunun ciddiyetle ölçülüp hesaplanmış lmadığını açıklamakta ve bu kavramın, aslında batılıların ahlaki değerlere ilmi bir anlam vermelerinden başka birşeyi ifade etmediğini, az gelişmiş ülkelere ne kadar finansman yapılırsa bu ülkelerin finansınanların hepsini kullanabileceklerini, Massetme Kapasitesi hesaplarının, brç veren ülkelerin yaptıkları finansmanı dar tutmak için frmüle ettikleri teknikler lduğunu söylemektedir. Gelişen ülkelere sağlanan dış kaynaklann verimli şekilde kullanılabildiği bir üst sınır bulunmaktadır. Bu tezi savunanlara göre, eknminin verimliliğini artırdığı sürece dış brçlanmaya gidilmelidir. Fakat, dış brçlanma yluyla sağlanan yatırım artışları "Azalan Verimler Kanunu'"na tabi labilir. Yani her yeni yatırımın üretim hacminde sağladığı artışlar giderek azalır ve bir nktada bu artışlar dışbrcun ödenmesi için gereken anapara ve
EKONOMIK Y AKLAŞIM 19 faizlerin altına inebilir. Bu sınırın ötesinde brçlanınayı sürdürmek eknmik açıdan net bir kayıptır. Diğer bir ifadeyle, Massetme Kapasite sınırından snra brç alınması, ülke içi kaynakların, dış ülkelere aktarılmasına neden lur. Dış brçlanma, bir ülkedeki belirli zamanlarda kullanılacak kaynaklann arttırılması lanağı verir. Dış brçlar, başlangıçta böyle bir lanak vermesine karşın, servis (anapara + faiz veya belirli bir dönem için sadece faiz) aşamasında ihracatın artırılınasını zrunlu kılar. Bu zrunluluk ise, ihracat üzerinde, aşırı isteklilik ve rekabet gücündeki eşitsizlikler nedeniyle lumsuz etki yaratabilir. Dış brçlanma, özellikle dövizi lmayan ve kalkınma i çin dışarıdan sermaye malı almaları gereken yeni gelişen eknmiterin yararınadır. Dış yardım ve brçlanma, alan ülkenin kaynaklarına ek bir kaynak niteliğindedir. Ülke kaynaklarında dış brçlanma yluyla sağlanan bu ek artış, sermaye birikim ranını yükseltir. Büyüyen sermaye birikim ranı, yatırımları ve dlayısıyle büyüme ranını yükseltir. Bu zincirleme yükseliş, çarpan yluyla ulusal geliri ve dlayısıyla bireylerin ellerine geçen geliri de çğaltır. Çarpan dlayısıyla rtaya çıkan gelir artışlarının sunum yetersizlikleri nedeni ile enflasyna yl açmaması için, dış brçlarla sağlanan kaynakların bir bölümü yurtiçinde istemi artan malların ithali amacıyla kullanılabilir. Dış kamu brçları; devlete gelir sağlamak ve dış ticaret açığını kapatmak lmak üzere iki amaca birden hizmet ederler.dışbrç alındığı zaman, GSMH' da artış yapar, (anapar+ faiz) veya belirli bir süre için sadece faiz servisinde ise, ülkeden dışarıya bir kaynak aktanını lduğu için GSMH' da azalış yaratır. Bir başka anlatımla, dışbrç alındığında dış kaynaklar karşılıksız larak eknmiye aktarılır, faiz ve anapara servisi yapıldığında ise, iç kaynaklar karşılıksız larak dış ülkelere aktarılır. Dış ülkelerden belirli eknmik ve siyasal yüklere katlanılarak alınan dış brçların, ö zellikle döviz girişi sağlayan üretken yatırım alanlarında kullanılması yararlı lacaktır. Çünkü, dışbrç anapara ve faiz ödemeleri döviz larak yapılacaktır.dışbrçların ödenmesi, eninde snunda ülkenin ihracat gelirleri ve turizm gelirlerine bağh lacaktır. Dlayısıyla, dış brçlanma yluyla sağlanan kaynakların rekabet gücü yüksek, verimli, ülkeye döviz girişi sağlayıcı alanlara yönlendirilmesi gerekir.,r e e ır IŞ.n r- e Dış yardım ve brçların da desteğiyle, kalkınmada büyük başarılar sağlayan bir takım ülkeler, batılı sanayileşmiş ülkelerin ve uluslararası kredi kurumlannın (başta IMF lmak üzere) yönlendirilmesi ile dışa açık bir büyüme stratejsi, karşılıklı bağımlılığı ve dünya eknmilerinden etkileşimi beraberinde getirmiştir. Bu etkileşimin bi.r snucu larak dünya eknmisinden ) ~~ıı~ıyan aleyhe dönüş brçlanma ve yardımlada belirli bir düzeyde sanayileşmiş lan ülkeleri lumsuz yönde etkilerneye başlamış ve kimi zaman bunalım byutuna varan dı~hrç i)deıııe srunları rtaya çıkarmıştır. Ödeme srunlarıyla birlikte, büyük tutarlı brı...:u bulııııan ülkeler, dışbrç knusunu srgulamaya başlamışlardır. Ama bu srgulama. yükselen dı1brç faizleri, aleyhe dönen dış ticaret ranları, aşırı mal satma isteği nedeniyle ihraç m~tlları fiyatlarındaki düşmeler snucu gelişmekte lan brçlu ülke-
20 Tü/ay Evgi n lerden, sanayileşmiş ülkelere dğru lan kaynak (ülkede yaratılan katma değerin çk ö nemli bölümü) akışını engelleyememiştir. ÖDEMELER DENGESi VE DIŞBORÇ BiRiKiMi Gelişmekte lan ülkelerde dışbrcun ve bunu idare etmenin zrluklarının en önemli nedeni ödemeler dengesinin cari işlemler açısından idare edilebilir büyüklükten çıkması lduğu akademik tartışmalarda çkca taraftar bulan bir görüştür. Bir anlamda dar larak nitelendirilen bu görüş, srunun ödemeler dengesinden kaynaklandığı ve döviz srunu larak karşımıza çıktığının altını özenle çizmektedir. Dlayısıyla, srunun çözümü ödemeler dengesini destekleyici iç eknmi plitikaları ve gerçekci kur plitikasının uygulanmasıdır. Mesela, ihracat, ithalat, görünmeyen kalemler gibi dış faktörleri etkileyici plitikalar dışbrcun artışını önleyebileceği gibi idaresini de klaylaştıracaktır. Diğer taraftan, dar kapsamlı larak nitelendirilen bu görüşe karşı tplam iç talebin kntrluna ve giderek ülkedeki (yatırım-tasarruf) eşitliğine ve eşitsizliğine dayanarak ödemeler dengesine lan etkileri ön plana çıkaran görüşler Latin Amerika brç krizinden snra önem kazanmaya başladı. Dışbrcu yüksek ve gelişme ylundaki ülkelerde iç tasarruf azlığı ve yüksek kamu harcamaları ylu ile milli gelirin üzerinde bir harcama yapısı ile karşılaşılması halinde dışbrcun süratle arttığı gerçeği üzerinde duruldu. Bu yaklaşımda, dışbrcun kaynağı ödemeler dengesinden mali dengeye kaymıştı. Srun dövizden çk harcama dengesi üzerinde yğunlaştı. Ödemeler dengesine parasal yaklaşım (ki 1957'deki J.J.Plak'ın rtaya attığı görüşlerden şekillendi) bir ölçüde yerini mali yaklaşıma bırakıyrdu. Ödemeler dengesine mali yaklaşım diye adlandırılan bu görüşlere göre; CA= (G+R+ T) + (IÖ-SÖ) Burada ('.1\ = i\-jemeler dengesinin cari işlemler açığı veya fazlası, G- n ları, ılan transfer harcamaları (Faiz ödemeleri), - tüllllu gelırleri, IÖ =Özel sektör yatırımları, SÖ = Özel sektör tasarruflan ifade etmektedir. Özetle, kamu harcamaları ile gelirleri arasında denkliği sağlayan ve/veya özel sektör tasarruflarını yatırımlarının üzerinde gerçekleştiren ülkelerin dışbrç srunları minimuma iniyrdu. Diğer bir anlatımla, bir ülkenin dışbrç düzeyinde bir yıl içinde rtaya çıkan artış veya eksiliş ile ülkenin dış ödemeler dengesi hesaplarının cari işlemler kısmındaki açık veya fazlalık arasında yakın bir bağlantı vardır. zarfında dışbrçlarında lan artışın, Mantık ve sistem icabı larak, bir ülkenin bir yıl eğer hesaplar tam yapılmış, hiç hata ve nksan yk ise, fı. 'i
EKONOMIK Y AKLAŞIM 21 ülkenin ödemeler dengesi cari işlemler hesabındaki açıktan, bedelsiz ithalat ve bağış gibi dışbrç birikimin gerektirmeyen kalemler (bu kalemler eğer, ödemeler dengesi hesaplarının "sermaye hareketleri" kısmında gösterilmemiş, dğrudan dğruya hesapların cari işlemler kısmına alınmış ise, -sn yıllarda ülkemizde yaplıdığı gibi- bu kalemleri tabiatıyla cari işlemler dengesi açığından düşmemiz gerekmeyecektir) düşöldükten ve snuca, varsa memleketin tplam (yani, Merkez Bankası + bankalar ve diğer finans kurumlarının) döviz rezervlerinden aynı yıl içinde lan artış eklendikten snra rtaya çıkan rakama eşit lması gerekir. Yani kısaca; (Cari İşlemler Açığı-Bağış ve Bedelsiz İthalat+Döviz Rezervlerindeki artış = Dışbrçlardaki artış'tır. Döviz rezervlerinde yıl içinde hiç artış ve eksiliş lmamış, yani, bu rezervlerin tplamı aynı kalmış ise ve ülkenin dışarıdan yıl içinde bedelsiz ithalat ve bağış gibi dışbrcu gerektirmeyen bir yardım da almamış ise, yıl için; Cari İşlemler Açığı = Dışbrç Birikimi)'dir Tabiatıyla, bu ilişkileri yalnız cari işlemlerdeki açık açısından değil, fazlalığı da kavrayacak ve diğer kalemlerdeki bütün değişme ihtimalierin eksi/artı kapsayacak matematiksel bir frmül içinde ifade etmek de mümkündür. BÜTÇE AÇIKLARI ile BORÇLARIN BÜYÜMESi ARASINDAKi ilişkiler Yakın zamanlara kadar bütçe plitikasının eknmik etkileri knusundaki analiz bütçe a çıkları üzerinde yğunlaştığı halde, brçların giderek büyümesi lgusu üzerinde nedense durulmamıştır. Bütçenin knjktürünün değişmesine uygun larak, eknminin büyüdüğü dönemlerde fazlalık, gerilediği dönemlerde açık vereceği, dlayısıyla, birbirini kmpanse edeceği şeklinde bir görüş egemen lmuştur. Devlet brçlarının GSMH'ya lan ranının ise, eknminin büyüdüğü dönemlerde düşeceği, gerileme dönemlerinde ise, artacağı kabul edilmiştir. Nitekim, İkinci Dünya Savaşı döneminde ve 1970'li yı11arn rtalarında ABD' de, bütçeler heryıl büyük randa açık verdiği halde, tplam kamu brçlarının GSMH içindeki payı azalmıştır. Oysa, zaman içinde görülmüştür ki, bütçe açıkları knjktürel dalgalanmalar yerine yapısal nedenlerle yükseldiğinde eknmik büyüme yavaşlamakta, reel faiz ranları ise, yükselme eğilimi içine girmektedir. Böyle durumlarda bütçe açıkları seneden seneye büyümekte, kamu brçlarının GSMH içindeki payı artış göstermektedir. Bütçe açıkları ve reel faiz ranlan arttıkça kamu brçlarının GSMH içindeki payı giderek daha hızlı randa yükselmektedir. 1970'1i yılların ikinci yarısında böyle bir durum bütün sanayileşmiş ülkelerde kendini göstermiştir. KAMUNUN AŞIRI BiÇiMDE BORÇLANMASI Devlet brçlanndaki patlama sadece bazı ülkelere münha~ır hir lgu değildir. 1974 ile 1983 yılları arasında, bütün gelişmiş ülkelerde, devlet brçlarının GSMH içindeki payı hızla artmıştır.
22 Tü/ay Evgin Ayrıca, devlet brçlarının büyümesi ve reel faiz ranlarının artışı, faiz ödemelerinin blitçe harcamaları içindeki payının giderek yükselmesine yl açmıştır. Faiz ödemelerinin giderek artması bütçe açıklarını büyüterek knunun gelecekte de çözümünü imkansız kılmaktadır. Devlet brçlarının büyümesi, bütçe açıklarını ve reel faiz ranlarını yükseltmekte, faiz ödemelerinin artmasına yl açmakta, bu da tekrar bütçe açıklarını artırarak kısır bir döngünün rtaya çkmasına sebebiyet vermektedir. AŞIRI BORÇLANMANIN ETKiLERi Devlet brçlarının artışı eknmi üzerinde çeşitli etkiler yaratmaktadır. Birinci etki, faiz ranları üzerinde lmaktadır. Bütçe açıklarını kapatmak için devlet çıkardığı tahvillerin faiz ranını yükseltmek zrunda kamaktadır. Faiz ranlarının yükselme e ğilimi içine girmesi, faiz ödemelerinni bütçe harcamaları içindeki payını yükseltmekte, bu durum bütçe açıklarını artıran bir neden lmaktadır. Faz ranlarının artışı yatırım ve tüketim harcamaları üzerinde lumsuz etkiler yaratmaktadır. Bütçe açıklannın artması ve devlet brçlarının büyümesi, döviz kurları, dış ticaret dengesi ve fnların akışı üzerinde de etkili lmaktadır. Bu geli~nwlerin enflasyn üzerinde lumsuz etkiler yarattığı kuşkusuzdur. Şimdi bu söylediğimiz etkileri iki ana grupta tplayarak incelemeye çalışalım. A) AŞIRI BORÇLANMANIN ÜLKE içinde EKONOMiK ETKiLERi, Bütçe açıklarının kapatılması için kamu brçlanmasına başvurulması, özel kesimin brçlanma kapasitesine sınadamalar getirmiştir. Burada önemli lan srun hangi tür özel brçlanmanın kısıtlandığıdır. Özel sektörün tüketim harcamalarına dönük brçlanmasının kısıtlanması sözknusu ise, bundan fazla kaygı duymamak gerekir. Fakat, tüketim harcamalarının yatırım harcamalarına kıyasla faize karşı daha az duyarlı lduğu unutulmamalıdır. Oysa, faiz ranlarına karşı hassas lan yatırım harcamalarının istihdam ve eknmik büyüme bakımından en yararlı harcamalar lduğu bilinmektedir. Bu durumda, eknmik büyümenin yavaşlaması, reel gelirlerin düşmesi gibi lumsuz snuçlarla karşılaşılmaktadır.dışardan brçlanma yapılmaması halinde özel kesimin brçlanması ülkenin tasarruf düzeyine bağlı lacaktır. Eğer, bir ülkenin tasarruf ranı düşükse, kamu brçlanmasının özel kesim aleyhine gelişmesi, yatırımları yavaşlatarak srunun daha da zr bir duruma girmesine yl açacaktır. Bir ülkede menkul değer sahipleri parasal genişlemenin devam edeceğine inanıyrlarsa ellerindeki uzun vadeli tahvilleri değiştirerek kısa vadeli tahviiiere dönüştüreceklerdil Bunun fa İz ranları ve eknminin geleceği üzerinde lumsuz ek etkiler yaratacağı kuşkusuzdur. Brçlanma miktarı arttıkça, fınans piyasaları değişmelere kar.şı daha fazla hassas hale gelmektedir. Sn yıllarda kısa vadeli tahviiierin tplam brçlar içindeki ranın yükseldiği dikkati çekmektedir. Bazı ülkelerde kamu brçlarının yükünü hafifletmek için enflasyna başvurulduğu görülmekte ise de, bunun tehlikeli ve geçici bir çözüm lduğu unutulmamalıdır. Kamu brçları finansmanının devletin kredi piyasasına lan müdahalelerini artırarak mali piyasaların serbest-
EKONOMIK Y AKLASIM 23 ce işlemesini engellediği, dlayısıyla, kaynak dağılımını bzduğu görülmektedir. Ticari Bankalar ve Sigrta Kurumlargı giderek daha fazla devlet tahvili almak zrunda kaldıklarından, bunun bir maliyeti lduğu, dlayısıyla, eknmik büyümenin yavaşladığı gözden uzak tutulmamalıdır. B) AŞIRI BORÇLANMANIN ULUSLARARASI SONUÇLARI İçbrçlar ve dışbrçların artışının eknmide farklı etkiler yarattığını biliyruz. Giderek artan içbrçların kambiy kuru ve ödemeler dengesi üzerinde lumsuz etkileri vardır. Bu gelişmeler, bütçe açığmı dğurduğu tplam talep genişlemesinin ithalatı artırıcı etkilerinden kaynaklanmaktadır. Bununla birlikte, bazı ülkelerde bütçe açıklarının yarattığı faiz ranlarındaki yükselmelerin dış sermayeyi ülkeye çekerek kambiy kurlarını iyileştirdiği görülmektedir. Döviz kurlarında görülen bu değerlenmenin ülkenin ihracatını engelleyerek ithalatını teşvik etmesinin, ihracata yönelik endüstriler ile ithal ikamesine dayalı sektörlerde iş kayıplarına yl açmasının, kamu yunda krumacılık eğilimlerinin tekrar güçlenmesi gibi snuçları lmaktadır. Diğer taraftan, büyük ölçüde brçlanmış gelişmekte lan ülkelerde faiz ranlarındaki yükselmeler, dışbrç servisi yükünün artmasına sebebiyet vermektedir. Burada bir nktayı unutmamak gerekmektedir. İçbrç ödemeleri gelirin bir gruptan diğerine dağılımını değiştirdiği halde, dışbrç ödemeleri bir ülkenin tplam reel gelirinin azalmasına yl açmaktadır. Ancak, dış brçlanmanın iyi kullanıldığı takdirde, ülkenin üretim ve gelirini artırabildiği, buna mukabil iç brçlanmanın özel kesimden devlete bir kaynak transferi niteliğinde lduğu unutulmamalıdır. Snuç larak, Devlet Brçlarındaki patlama iktisat plitikası srumlularını zr seçimler ö nünde bırakmaktadır. Fakat, bu seçimlerden kaçınmak veya ertelemek imkansızdır. Faiz ödemelerinin bütçe harcamaları içindeki payı arttıkça, açığı kapatmak için ya diğer bütçe harcamalarını kısmak ya da yeni vergiler kymak gibi iki yldan birini seçmek gerekmektedir. Brç faizleri arttıkça, diğer masraflardan yapılacak kısıntı veya knulacak yeni vergilerin a ğırlığı ölçüde artaçaktır. Bütçe harcamalarını kısmak veya yeni vergileri yürürlüğe kymak iktidarlar için klay önlemler değildir. Ancak, gecikme sürdükçe hastalık ciddiyetini artırmakta, dlayısıyla, yapılacak tedavinin gerektirdiği önlemler daha sert bir hale gelmektedir. Bunun için hükümetler bütçelerini yeniden gözden geçirmelidir. Bu gözden geçinnede hiçbir masraf kalemi dkunulmaz larak düşünülmemelidir. Bütün bu harcamalar, maliyet/fayda ranlarına göre yeniden sınıtlandınlmalıdır. Diğer taraftan, bütçe gelirleri bakımından da aynı özen gösterilmeli, kamu hizmeti fiyatla ile vergi gelirleri dikkatle gözden geçirilmeliair. Geçici ve kısa vadeli çözümlerin bir çare rı lamayacağı gözden uzak tutulmamalıdır. Sn yıllarda bazı ülkelerde enflasyun düşürülmesi yönünde ldukça başarılı snuçlar elde edilmiştir. Fakat, devlet brçlarındaki artışlar bu alanda elde edilen snuçları bşa çıkarabilir. Parasal istikrar önlemleri eşliğinde yürütülen sağlam bir bütçe disiplini, bu knudaki başarının tek çözümüdür. izlenecek gevşek bir para ve bütçe plitikası, 1920 Almanya' sı ile 1930'1ar ABD' sinde vuku bulan patlamaları yeniden gündeme getirebilir. Devamlı eknmik büyüme, ancak, istikrarlı bir para plitikası ve sağ-
24 Tü/ay Evgin lam bütçe disiplini uygulandığı takdirde gerçekleşebilir. Ancak, bu plitikalar, enflasynist beklentileri kırarak faiz ranlarını düşürebilir ve devlet brçlarının yükünü taşınabilir düzeye indirebilir. ÇOK BORÇLULUK KA VRAMI Çk brçlu ülke tanımını yapmak için özel analitik ve finansal kriterler gerekir. Dünya Bankası ve IMF tarafından kabul edilen kriter, dört brç göstergesinden üçünün belirli bir seviyeyi aşması durumunda ülkenin çk brçlu ülke lduğunun kabul edilmesidir. Kabul edilen dört brç göstergesi; 1) Tplam Brç 1 GSMH 2) Tplam Brç 1 İhracat 3) Brç Servisi 1 İhracat 4) Faiz Servisi 1 İhracat ran larıdır. Bu ranların; - Tplam Brç 1 GSMH> % 50 -Tplam Brç 1 İhracat> % 275 - Brç Servisi 1 İhracat > % 30 - Faiz Servisi 1 İhracat > % 20 lması haliı:ıde ülke çk brçlu sayılır. Orta derecede brçlu lmak için yukarıdaki gösterge değerleri sırası ile, % 30-50, % 165-275,% 18-30, ve% 12-20 arasında lmalıdır. Brçlu göstergeleri çk brçlu değerlerinde lan bazı ülkeler uluslararası finans pazarlarında gösterdikleri perfrmans nedeni ile brç krizine girmemişlerdir. Diğer taraftan, çk brçlu ülkeler eknmileri nitelik ve çeşitleri açısından geniş farklılıklar gösterirler. Orta gelir düzeyindeki ülkelerin brçlarının büyük bir kısmı özel kreditörlerdir. Düşük gelirli ülkelerin brçları ise, daha çk resmi kaynaklıdır. Şüphesiz bu durumun istisnası lan ülkeler de vardır. BORÇ STRA TEliSiNDE SON GELiŞMELER Gelişmekte lan ülkeler ve uluşlararası kreditör kuruluşların Tüm gayretlerine rağmen brç srunu gelişmekte lan ülkelerin büyümelerini, yatırımlarını ve yaşam seviyelerini yükseltmelerini enge11eyici bir faktör lmuştur, Klasik yapısal uyum prgramları, brç erteıerııesi ve parasal tedbirlerle bu knuda çk az gelişme sağlanabilmiştir.kreditör ülkeler ve uıu:-.lararası finans kuruluşları bu ülkelerde brç ve brç ödeme yükünün azaltılarak yetern büyümenin sağlanmasına imkan tanıyacak ve uluslararası kredi kaynaklarından kreaı l~..-;nin edebilme yeteneğini artıracak brç stratejisi çk brçlu düşük gelirli ülkelerle rta gelir grubundaki ülkelerde değişik lacaktır. Çünkü, düşük gelirli ülkelerin özellikle Sahra Atn kas ı
EKONOMIK Y AKLAŞIM 25 ülkelerinin brçları genel larak hükümetten hükümete verilmiş lan resmi kredilerdir. Orta gelir grubundaki ülkelerin brçlarının çğu ise, ticari kaynaklıdır. Brç srunu üzerinde yapılan Trnt-Paris zirvelerinde düşük gelirli ülkelerin (özellikle Sahra Afrikası) brçlarının bir kısmının silinmesi kararı alınmıştır. Brç stratejisinin uygulanmasında diğer önemli bir nkta da brçlu ülkelere yatırımlar için yapılan dış finansman desteklemesinin içerde vergi ranları ve faiz ranlarının düşürülmesi ile desteklenmesi ve brç srununun çözülmesine mutlaka rta vadeli planlarla yaklaşılmasıdır. Yıllık yaklaşımlar yetersiz kalmaktadır. DIŞ BORÇLARIMIZDA Y APlLAN AYARLAMALAR Tüm dönemlerde dış brçlarda bir artış gözlenmektedir ve zaman serilerinde bazen gelinen darbğaz nedeniyle ertelemeler ve ayarlamalar yapılmıştır. Bu ayarlamalar daha çk 1980 ve snrası dönemde önem kazanmıştır. Bu dönemde de dış brçlarımızda artış sürmüştür. Bu artışın en büyük nedeni ABD Dlar' ının diğer paralar karşısında değer kaybetmesidir. Dalgalı kur sistemi ile Sterlin dışındaki knvertibl paralar Dlar karşısında 1979 yılına kadar değer kazanmış ve takip eden yıllarda 1984 yılına kadar ise, Dlar diğer paralar karşısında değer kazanmıştır. 1979 yılından snra ABD'de meydana gelen bütçe açıkları, Dlar'a lan talebi artırmış, faiz ranları yükselmiş ve böylece değer kazanma süreci başlatılmıştır. Bu eğilim sunucu uluslararası fnlar ABD'ye yönelmiş ve gelişmekte lan ülkelerin brç kaynakları sınırlanmıştır. Ülkemizde de brçların birleşiminde Dlar dışı paraların ağırlıklı lması nedeniyle, dışbrçların ABD Dlar' ı cinsinden artmasına sebep lmuştur. (Tabl 1) Tab l l: DIŞBORÇ STOKU IMILYONS) 1964 1964 I'Kı6 1967 196X 1%9 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 I97H 1979 DIŞBORÇ STOKU %4 1051 ı 149 12X6 1502 167X IH91 2177 2291 2654 29111 4291 69211 10935 13925 13439 ORTA-UZUN VADE %4 1051 114'1 12X6 15112 167H 1X91 2177 2291 2654 2901 3256 4214 4H19 6749 9HX3 KISAVADE 1035 2706 6116 7176 3556 DIŞBORÇ STOKU HKI HKI 1m HKI mı ı m HKl ı m I <Xl HKI HKI HKI HKI ı m 100 100 ORTA-UZUN VADE IlKI HKI HKI I! KI HKI HKI HKI HKI ((X) ımı IlKI 76 61 44 4H 74 KISA VADE ll 24 39 56 52 26 DIŞBORÇ STOKU 9 9 12 17 12 IJ 15 16 9 48 61 58 27-3 ORTA.UZUN VADE 9 12 17 12 13 IS 16 12 29 14 40 46 KISA VADE 161 126 17-50
26 Tü/ay Evgin Tab l l: DIŞBORÇ STOKU (devamı) (MILYON$) 1n I'JXI 19X3 1<184 1985 IYX7 1989 1990 19'!1 19Y2 1993 1994 1995 DIŞBORÇ STOKU ORTA-UZUN l57cn 16559 17857 IY23X 20X23 25(ı(ı(l 32206 40326 411722 41751 49095 5048'1 55592 6 7356 6560 ı 73278 VADE KISA VADE 13229 2480 1444X 2111!li093 17<>4 16'157 2281 17643 3180 20YOI 4759 25X57 634Y 32703 7623 34305 6417 36(MI6 5745 39535 Y5<Kl 41372 9117 42932 l21i<ı0 48X23 5429 l 57577 IX533 1131 15701 DIŞBORÇ S1DKU ORTA-UZUN VADE KISA VADE H Xl l(ı 1m 87 13 IIKJ YO lo 1m xx 12 I<Xl X5 15 HMI Xl 19 H Xl 80 20 HXI 81 ly I<Mi 84 16 I(X) X6 14 100 81 ly HKI X2 18 ((X) 77 23 100 72 2X J(X)!<KI 83 79 17 21 DIŞBORÇ STOKU ORTA.UZUN 17 23 26 25 17 10 21-3 12 VADE KISA VADE 34-30 -15 ll -16 29 4 39 IX 50 24 33 26 20-16 -lo 10 65-4 4 39 14 46 ll (ı -39 3Y KAYNAK: HM. TCMB Bu dönemde dışbrçların artması ile birlikte bazı düzeltmeler veya değişiklikler yapma gt>ı eği duyulmuş ve bunlar sırasıyla yapılmıştır. (Tabl 2) Tabi 2: DIŞBORÇLARDAY APlLAN AYARLAMALAR <MILYON S) 1980 IYX2 1983 I<J84 l9x5 I<J8rı 1987 1988 1989 1990 lyyi 1992 1993 IW4 IW5 AYARLAMA ÖNCESi Dıjhrç Stku \3229 1444X 16(fJ3 16957 17643 20901 25X57 32703 34305 36<Xl6 39535 41372 42Y32 4XX23 54291 57577 Ort;ı-Uzıııı Vade 2480 Kısa Vade l57w 2111 16559 1764 17X57 2281 IY23X 3180 20X23 4759 25660 6349 32206 7623 40326 6417 40722 5745 41751 9500 4'1{135 9117 12660 51!489. 55592 18533 11310 15701 67356 6560 ı 73278 YAPILANAYARLAMALAR A) Gurantisi:t Ticari Bn,,:l:ırla l!gli -(ılxl -2!Xl -250 B) l<js4 Yılınıla Yapılan l7x 55 l(ı 1076 C) Düııya Bmıkası Havut. Farkları D)FMS Rcliımıısın;.ıııı ElDiğer O (J * -466-133 139-12 Y3X -65 2<XKI -76 1341 1503 ix4 106<\ 403 1322 1301 ) Y5<J 913 NA NA AYARLAMA SONRASI Ort:ı-UIUıt Vadeli l2x07 14303 Kısa V addi 24XO 21111 Dı~l""l' Stk 152X7 16414 15859 1764 17623 IX033 22XI 20314 17044 31XO 20224 21028 4759 257X7 26730 6349 227q 34627 7623 42250 37333 6417 43750 37475 5745 43220 4{/857 95!Kl 50357 42673 9117 517'1{1 43891 12660 65551 49736 5<1Z'J i 575~ IX533 11310 15711' 6X26Y 65601 73271f KAYNAK: HM!HAZİNE AYLlK ISTATiSTiKLERI). TCMB (ÖDEMELER DENGESI ISTATiSTIKLERi) (NA): Dünya Bankusı H<tvuı: SisrcuıiııJcıı k<lynaklwıaıı lkğcrlcmc Fak:Wrii elde ıııı:n ııı lıncıdığmtlmı il;ıvc cdilmcnıişlir. Bunları; a) Garantisiz ticari brçlarla ilgili ayarlama,
EKONOMIK Y AKLAŞIM 27 b) Dışbrç stklarında 1984 yılında yapılan ayarlamalar, c) Dünya Bankası havuz sistemi nedeniyle yapılan ayarlama, d) FMS kredilerinin refinansmanı, e) Döviz Tevdiat Hesapları'nda (DTH) yapılan ayarlama lmak üzere beş grupta inceleyebiliriz. a) Garantisiz Ticari Brçlarla ilgili Ayarlama. Türkiye' nin 1970'1i yıllardaki zr dönemlerinde nrmal yllardan yapılan ithalattaki tıkanıklıklar snucu, bazı dışalımlar mal mukabili şeklinde gerçekleştirilmiş, fakat, bedelleri ödenememiştir. OECD'ye üye ülkelerin ihracat sigrta kurumlarınca garanti edilmiş mal mukabili ithalat bedelleri Paris Kulübü çerçevesinde bir ödeme planına bağlanırken, garanti edilmemiş lanların çözümü Türk yetkililerine bırakılmıştır. Tutarı 1979 yılı snuna kadar 1.4 milyar$ larak tahmin edilen bu bedeller, 24 Ocak 1980 Kararları içinde yayınlanan bir kararname çerçevesinde ödeme planına alınmış ve ödenmiştir. Geçtiğimiz yıllarda öncelikle Latin Amerika ülkelerinde uygulama alanı bulan brç/hisse senedi değişimi işlemlerinin ilki niteliğinde lan bu erteleme snunda 1.4 milyar $'lık döviz brçları sisteminin benimsenmesinin de katkısı ile 350 milyn $ larak n yılda alacaklılara geri ö denmiştir. Dışbrç rakamlarında 1979 yılı snunda 1.4 milyar$ larak yer alan bu brçlar TL. larak ödemeyi seçenlerin çkluğu nedeniyle 1980 yılında 600, 1981 yılında 200 ve 1982 yılında da 250 milyn $ larak TL. ödemelerle azaltıldı. Dlayısıyla, dışbrç stk tplamında bu miktarlar kadar azaltına yaparak düzenlenmesi gerekmiştir. b) Otşbrç Stklannda 1984 Ytlrnda Yaptin Ayarlamalar 1978, 1979 ve 1980 yıllarında yapılan dışbrç ertelemeleri nedeniyle serilerde sapmalar meydana gelmiş ve sapmaların yıl yıl düzeltilmesi mümkün lmadığından düzeltmelerin tek bir yılda yğunlaştırılması gerekmiştir. Aşağıda açıklanacağı üzere, 1984 yılına rta ve uzun vadeli brçlara daha önceki yıllarda kullanımı yapılan 725 milyn $ tek kalem larak eklenmiştir. Aynı şekilde, daha önceki yıl1arda ertelemeler nedeniyle brç stkundan çıkarılan 600 milyn $'lık kısmın dğrulanması (verifikasynu) 1984 yılında tamamlandığında bu yıl brç stkuna dahil edilmiştir. Bir başka deyişle 1984 yılında rta ve u zun vadeli brçlarda Dlar cinsinden meydana gelen 1,585 milyar $'lık artışın 1.325 milyar $'lık kısmı eski yıllardan devretmektedir. Bu husus 1986 yılı Bütçe Gerekçesi'nde. 2,025 milyarn $'Iık artış şu kalemlerden luşmaktadır; (Bu yılda Dünya Bankası Havuz Düzeltmesi yapılmamıştı.) -725 milyn $ (30.6.1984 tarihine kadar kütüğe alınmayan 30 sayılı Kararname ile kaydı sağlanan 1984 yılı öncesi brçların kullanımı), -930 milyn $ (30 Haziran 1984 tarihinden snra kütüğe kaydedilen 1984 yılı kredilerinin kullanımı),
28 Tü/y Evgin -ı 27 milyn $ (30 Haziran 1984 tarihinden snra kütüğe kaydedilen ı 984 yılı kredilerinin kullanımı), -127 milyn $ (1985 yılında sağlanan kredilerin kullanımı), -243 milyn $ (Eski yıllarda verifikasynları tamamlanmadığından kayıtlara alınamayan erteleme kredilerinden verifikasynları tamamlanan kredilerin 30 Haziran 1985 itibariyle tplamı) şeklinde açıklanmıştır (s.l 07). c) Dünya Bankast Havuz Sistemi Nedeniyle Yaptin Ayarlama Dünya Bankası üye ülkelere brç verirken genelde uluslararası para piyasalarını kullanmaktadır. Kendi kaynağı yetersiz lan Banka daha çk Avrupa ve Japnya piyasalarından AAA rating'ine de dayanarak brçlanmakta, bunları üye ülkelere üzerine kyduğu spreadlerle aktarmaktadır. Banka'nın ABD piyasasından Dlar larak brçlanmasının çeşitli nedenlerle kısıtlı lması snucu brçlanmalar diğer ülkelerden İsviçre Frangı, Japn Yeni, Alman Markı ve Sterlin gibi paralada lmaktadır. Banka'nın kredi anlaşmaları ise, ABD Dlar' ı bazında yapılmakta, anlaşmada yer alan hükümlere göre Banka ödeme günü elinde mevcut Dlar dışı dövizleri anlaşmada öngörülen ABD Dlar'ına çevirip ülkelere vermektedir. Ancak, geri ödemelerde, ödemenin yapıldığı para cinsleri ülkelerden talep edilmektedir. Bir anlamda, Dünya Bankası kendisini çapraz kur değişmelerinden krurken, riski brç alan ülkelere bırakmaktadır. Türkiye ı 987 yılında $ larak aldığını varsaydığı brçlarının tutarını 4.4 milyar $ larak tabllarında gösterirken, Dünya Bankası bilgisayarları tutarın 6.5 milyar $ lduğunu gösteriyrdu. Türkiye'nin 4.5 milyar$ zannettiği brç içindeki ABD Dlar'ı payı % 9 luca 2 milyar $'lık bir yük rtaya çıkmıştır. Yalnız, Türkiye değil bu durum ile karşıya kıya kalan diğer brçlu ülkeler de girişimde bulunarak Dünya Bankası'nın bu uygulamasını e leştirdiler. Banka yönetimi brçlanma tekniklerini değiştirdi ve böylece, yükün azaltılmasına çalıştı. Ancak, eskiden beri uygulaması sürdürülen bu sistem snucu Türkiye'nin brç bakiyelerini de yeniden ayarlaması gerekti. Bu bir anlamda kur farkı idi ve fark ile ilgili rakamlar hesaplanmış ve düzeltmeler yapılmıştır. ' d) FMS Kredilerinin Refinansmant ı ı l ı: ',. 1/1 Bilindiği üzere, Askeri Brçların "dışbrç verileri arasına alınıp alınmaması zaman zaman tartışılan bir knudur. Ancak, genelde alınmaması için ileri sürülen nedenler daha a ğırlık kazanmaktadır. Geçmişte Türkiye' de askeri harcamalannın bir bölümünü alınan kredilerle finanse etmiştir. "Freign Military Sales" diye adlandırılan kredileme yönteminde ABD hükümeti askeri amaçlarla x.e bazı kurumlar aracılığı ile uluslararası piyasalardan brçlandığı fnlan bir fark ilavesi ile ilgili ülkelere aktarmakta idi. Aralarında Türkiye'nin de bulunduğu yaklaşık 20 ülke bu imkanlardan yararlandı. Özellikle uluslararası faizlerin en yüksek nktalara eriştiği 1980 yıllan başlarında bu kredilerin maliyetleri çk yüksekti.
EKONOMIK Y AKLAŞIM 29 Bazı kredilerde faiz maliyetleri % 18'lere çıkıyrdu. Daha snraki yıllarda ABD hükümeti askeri kredilerin faizlerini çk düşürdü veya hibeye dönüştürdü. Ancak, bu döneme kadar alınmış yüksek faizli askeri brçların bir bölümünün uluslararası piyasalardan yeniden brçlanarak ödenmesi yöntemi ile maliyetinin düşürülmesi knusu gündeme getirildi. Bu prgram çerçevesinde Türkiye İsrail' den snra FMS kredilerinin maliyetini azaltmak için piyasaya çıkan ikinci ülke ldu. 1988 yılında 1,503 milyar 1989 yılında 403 milyn$ % 90'ı ABD hükümetinin garantisi ile piyasalardan sağlandı. Türkiye'nin dışbrç yükünü değiştirmeyen fakat, ticari brcu niteliğini alan bu tutarlar dışbrç tabllarına intikal ettirildi. e) Döviz Tevdiat Hesaplan'nda (DTH) Yapdan Ayarlamalar 1990 yılında Hazine'nin veri tabanında yaptığı değişiklikler ve Merkez Bankası'nın DTH' de girdiği yeni düzenlemeler ile dışbrç tutarında önemli sayılmayacak ayarlamalar da yapılmıştır. Bütün bu işlemler snucu Türkiye'nin dışbrçlarında sağlıklı bir dizi elde edildi (Tabl 3). 1980 yıl snunda 15,7 milyar$ lan dışbrç, 1995 yılında 73,3 milyar $'a ulaştı. Bu sn 16 yılda 59,8 milyar $'lık artışı ifade etmektedir. Tab l 3: DIŞBORÇ ARTlŞLARI!MILYON$) ı9xo ını ı982 ı983 ı9x4 ı985 ı986 ı9x7 ı9xx ı989 ı'!<j ı'!<jı ı'!'i2 ı993 ı994 ı995 TOI'LAM l Nminal Oı~hrç arlışı 1 &48 1127 ı209 269ı -90 5563 7292 9ı7ı ı500-530 7ı37 ı433 476ı ıı7u -2668 7677 59839 U- Nedenleri Cari l~lcınlcr Dengesi 952 ı923 ı439 ıı3 ı465 806 -ı596-96ı 2625-2511 974 6433-263ı 2339 ı9875 -Re7.crv Artışı (AitınHaric;) su 263 Merkez Bankası 419-149 Tıcari Bankalar q4 4ı2 -Vcıilcıı Krediler O 302 226 ıs2 174 ıs 52 105 -ı85-258 73 573 702 25 677 296 572 348 224 253 773 m 422 842 ı269 589 680 607 273ı 2524 207-390 ı984 8ı7 3000 25ı4 -ıı65 745ı 2ı767 ıı4ı -ı054 ıı98 97 899 5279 ıı735 843 ı871 1802 24ı7-2064 2172 ı32-15(ı 8ıı 327 289 38-293 3302 -Kur Farklun -684-464 -857 -ı2 275ı 3654 4n4-2223 -307 3ı23 ı844 -ı383-536 430ı ı970 ı49)3.oecdf"iz F..rtclcmcı.;i 7200 ı 69 889 - FMS Rclin:.ıns. ve Brç Ayar. -ı45-234 1076 ıs3 403 2603 -Dünya Banka."ı Havuz Farklan 605 333 1062-659 -275 256 -ı ı -342-46 NA NA 913 -Ödemeler Dcng. Net Hala ve Nk. 1434 649-75 409 469-837.ıı8-506 sı5 97ı -468 948 -ıı90-2222 1769 2275 4023 TOPLAM 5355 2739 58ı 2957 1096 4530 6ı59 790ı -584 2172 7364 4ı49 1386 6432 23ı2 ı3742 68285 FARK(l-11) -3507 -ı6ı2 628-260 -1186 1033 1133 ı270 2084-2702 -227-27ı6 3375 5286-4980 -6065-8446 KAYNAK: HM (HAZINE A YLlK ISTATISTIKLERI), TCMB (ÖDEMELER DENGESI ISTATISTIKLERI),... w;ı Bmık:ı~ı Havuz SisteminUcu kaynaklanan Değerleme Faktörü elde mevcut lmadığından ilave cdilıneıni~lir.
30 Tü/ay Evgin Yukanda açıklanan düzeltmeler yanında artışın kaynakları araştırılırken knuya iki yönden yaklaşmak gerekmektedir. Birincisi, (Tabl 3) bu akademik yaklaşıma bazı gerçeklerin eklenmesi gerekmektedir. Terik larak, dışbrcu dğuran nedenlerin başında; ödemeler dengesinin cari işlemler a çığı ile altın dışı rezerv artışı gelmektedir. Buna dışarıya açılan döviz kredileri ile çapraz kur farklarını ekleyince nrmal larak tplam dışbrca ulaşılması gerekir. Ancak, bunların dışında dört hesap kaleminin de artışı ve eksisi ile tablya ilavesi zrunlu lmaktadır. FMS refinansınanı ve diğer brç ayarlamaları yanında Dünya Bankası havuz farkları (ki eski ve yeni Dünya Bankası brç rakamlan arasındaki farklardan luşmaktadır) tablya knulmuştur. OECD faiz ertelemeleri kalemi ise, 1980-1981 yıllarında Türkiye' nin bazı brçlarını erteleyen Paris Kulübünün faiz brçlarını ertelemesinde uyguladığı yöntem nedeniyle eklenen tutarlardır. 1980-1983 yılları arasında yıllık larak verilen meblağlar brç rakamlarına da eklendiği için açıklama kalemi larak tabllarda yer almaktadır. Bütün bu işlemlerin dışında ödemeler dengesindeki net hata ve nksan bölümünün de, ödemeler dengesindeki açıklanamayan bazı işlemleri içermesi nedeniyle dikkate alınması gerekmektedir. Bunların snucunda, 1980- I 995 döneminde dışbrçlardaki 59,8 milyar $'lık artışın 8,4 milyar$ dışındaki kısmı açıklanır hale gelmektedir. Özetle 68,3 milyar $'lık artışın; % 29.l'i Cari İşlemler Dengesi, % 31.9'ı Altın hariç rezerv birikimi, % 23.2'si Dünya Bankası havuz farklar ve çarpraz kur farkaları, % 5.1'i FMS Finansman ve OECD faiz ertelemeleri dahil brç ayarlamaları, % 4.8'i Verilen krediler, % 5.9'ı Ödemeler Dengesindeki net hata ve nksandan lşutuğu rtaya çıkmf!.ktadır. ' İkinci yaklaşım ise, rta ve uzun vadeli dışbrç kullanımları ile ödemeleri arasındaki farkın dışbrç artışına eşit lması gerçeğinden hareket etmektedir. (Tabl 4) Rezerv artışı çıkarıldığında kalan net brç artışı 1980-1995 döneminde 38.1 milyar Ş'dır. Yaklaşımda kur farkları, Dünya Bankası havuz ayarlamaları, OECD faiz ertelemeleri, FMS finansmanı ve diğer ayarlamalar ile ödemeler dengesindeki net hata nksan kalemi yine kullanılmıştır. Bu iki yaklaşımdan çıkan diğer snuçlar şöyle özetlenebilir. a) Terik larak cari işlemler açığının uygulanan makr eknmi plitikası ile direk i lişkili lduğu gereğini kabul ettiğimizde diğer artış kalemlerinin eknmi plitikası ile dlaylı ya da ilişkisiz bir durumu rtaya çıkmaktadır. Bu örnekte ilişkisiz lanlar kur farkları, OECD faiz ertelemeleri, FMS finansmanı, Dünya Bankası havuz ayarlamaları gibi diğer
EKONOMIK Y AKLAŞIM 31 Tabl 4: DIŞBORÇ ARTIŞI ILE ALINAN -ÖDENEN KREDIILIŞKILERi!MILYON S) 19~ l 1 JKI 191\2 191\5 (IJI\6 IIJK7! JR!\ I'JIJU tnmiııal J)ışhnrı.,: :.ırtışı!k-ik 1127 1209 2fi)l n n 9171 1)00 7137 4761 11713 ~266K 7677 59K~9 - K '7.-. rv -203-226 JK5-702 -572-773 -ıım -27:\J -198-l -KJ7-3000 -151-1 JJ(ı"i -7-1.51-217(,7 /\rtışı 907 95 -IK61 6720 2:\1-3261 17lil IJ20-I -1503 226 3K072 Kul\anınılıırı (2) :'i(ı') -1-1-1 302 1017 653 150-1 -1656-215ll 3150-743 2-UUl 6790.')(~') 1555 {363 121 -.1JIJ.J.-1.f)C)IJ 379 -ııın -286-13-IK..ı..ıs -1ll"N -ıs.ıı -5515 i\) Kulhımnılar.!2X-I 1972 1730 IHI7 l'l51 15<19 2551 33S5 312-l 21120 367 1 ) 37K-l 3523 41\57 3J.t 1 ) -1126-16-+62 ll)sl rvi.~ -162R -121!9 -ırll.n -2136-1')07-220K -2173-2687 -:.wı1 --1023-4070 --lin! Kı~a V ad.! i -ın -23') 27') ~21 973 1352 1125 995 -K53-1 J.55 3.tQtJ --157 3!13-1 63-15 -7.55 4096 ııtıını tv- Kurfarkları -K57-1200 2751 492-t -2223 3123 IN-U -13N3.nı ı9? ı-nd V-FM"i'Rıdina.~. D -1-tS -2:1-t 1076 J5tn -tü) 2601 VI- Diiııya Bank. lbvuzayar. 605 1062-275 256-21 ~!\ 913 VII- OECD Fuiz 720 100 (43-1 -75 -IO'J -fih -506 _'if5 CJ7f 9-U~ -ı 190 -ıızı J7(ı9 2275 4023 IXTupl;uu {III-VIII) 2003 IJK4-267 ıkrı :un 7173-2520 1366 6061 2028-3579 68fXI 3070-t Fark(I-IX) 1476 1692 I'JIIJ 199~ -«120 106 1076-5 1 )5 5190 77?ı2 911 1\77 21)135 KAYNAK: HM (HAZİNE A YLlK istatistikleri), TCMB <ÖDEMELER DENGESIİSTATİSTIKLERİ) ( 1) : 1-1 Artışı gilslcrrnckıcdir (2) : Öt.lcmclcr dengesi mk:unlan aluunı~lır <NA): Dtinya Bankası J-hwus Sistcmintlcn kaynakl;uıan Değerleme Faktürü clllc mevcut hnadığmdaıı ilave cdilıncıniştir. brç ayarlamalarıdır. Gerçekte, bunların dışbrcu veya brçlanınayı etkileyen eknmi plitikası kararları ile direkt ilişkisi çk sınırlıdır. Bunların dışında kalan kalemler lan rezerv artışı ve dışarıya verilen krediler ise makreknmi plitikasının çizilmesinden snra rtaya çıkan bazı faktörler ve gelişen laylar snucu luşan gelişmelerin yansımasıdır. Diğer bir anlatımla, önceden belirlenen makreknmik hedeflerle direk ilişkileri kısıtlıdır. b) Alınan ve ödenen dışbrç farkı ile ödemeler dengesinin cari işlemleri nedeniyle luşan açık arasında eğilimsel ve miktar larak anlarnil bir ilişki gözlemlenmektedir. İki veri
~~~"''""' ""'"'''"' ~" '-"""-"'--"'-"""'-~--,..._~,---- 32 Tü/ay Evgin de yıllık ve akım bazında lması nedeniyle kur hareketlerinden minimum düzeyde etkilenmektedir. c) Kur farkları dışbrç artışında önemli nedenlerin başında gelmektedir. Türkiye'nin dışbrçlarının döviz kmpzisynundan kaynaklanan bu durumda ABD dları değer kazandığında bu brçlar azalmakta, aksi takdirde artmaktadır. 1980-1995 yılları arasında bu artış ve azalışlarda dışbrçlar net larak 14.9 milyar$ artmıştır. Döviz kurların diğer bir etkisi de uygulanan kur plitikası ile ilişkilidir. Genelde reel kur ayarlaması yapan bir ülkenin dışbrcunun GSMH'ya ranı, gerek reel faiz ödemelerinin reel büyüme hızından fazla lması gerekse dışbrç ödemeleri dlayısıyla dışarıya sermaye transfer etmesi snucu yüktıelir. Diğer bir anlatırula reel kurda bir düşüş ülkenin mallarının göreli fiyatını azaltınası nedeniyle GSMH'yi ve giderek rasyyu etkiler. Ayrıca, ülkenin kuru reel larak düşürüldüğünde ve/veya çapraz kurlardaki ynamalarda dışarıya sermaye transferi layı rtaya çıkar. Bu nktaları dikkate alarak Dünya Bankası' nca 1980-1986 yıllarını içerecek şekilde yapılan bir çalışmada, Türkiye'nin bu dönemde artarn dışbrç/gsmh ranının % 50'sinden fazla kısmının kur veya plitikası ile ilgili lduğu vurgulanmıştır. 1980 yılında % 20 lan dışbrç/gsmh ranının aynı yıldaki çapraz ve reel efektif kurlar dikkate alındığında 1986 yıl snunda % 34 larak gerçekleşmesi gerekirken, bu ranın % 51 düzeyine erişmesi kur faktörünün ne derecede etkili lduğunu göstermektedir. Diğer taraftan, dışbrçlar içinde rta-uzun ve kısa vadeli brçların dağılımı büyük ö nem arzetmektedir. Tplam dışbrçlar içinde kısa vadeli brçların payı sürekli larak artmaktadır. Bu artışın iki önemli nedeni bulunmaktadır. Bunlardan birincisi, Döviz Tevdiat Hesapları' nın özellikle kambiy rejiminin liberal bir yapıya kavuşturulduğu 1984 yılından itibaren hızlı bir şekilde artmış lmasıdır. İkinci neden ise, döviz kredileri içnide uluslararası piyasalardan dğruda brçlanmaların da aynı tarihten itibaren önemli bir şekilde artmış lmasıdır. Dlayısıyla, 1980 öncesine göre nitelik farkı bulunmaktadır. Ayrıca, döviz rezervleri ile karşılıklı incelendiğnide Kısa Vadeli Brçların önemli baskısı rtaya çıkmaktadır. Bunun nedeni Kısa Vadeli Brçların yüksek döviz stklarını gerektirmesidir. Bu stğun, hem geri ödemeyi karşılayacak ve hem de Merkez Bankası'nın Açık Piyasa İşlemlerini yapmasına yetecek miktarda lması gerekir. Ayrıca, hem Kısa Vadeli Brçlar'ın önemli randa artması ve hem de tplam brcun GSMH'nın yarısına ulaşması bu dönemde brç yönetimi knusunda çk hassas bir dengenin kurulması gerektiğini rtaya çıkarmaktadır.
EKONOMIK Y AKLAŞIM 33 KAYNAKLAR BERKSOY, Turgay., (1990), "Türkiye' nin Sn On Yıllık Dışbrç Gelişimi Bazı Gözlemler", Banka ve Eknmik Yrumlar, Ocak DENİZ, Saadet., (1990), "Dışbrç Srunu ve Brç Startejisinde Sn Gelişmeler", Hazine ve Dışticaret Dergisi, 199011. DERDİYOK, Türkmen., "Türkiye'de Dışbrç Yönetimi", HDTM Araştırma ve inceleme Dizisi 21. ERÇEL, Gazi, (1992), "Türkiye'nin Dışbrç Birikiminin Kaynakları". İzmir 3. İktisat Kngresinde sunulan tebliği. KURDAŞ, Kemal, (1989), "Dışbrç Birikimi ve Ödemeler Dengesi Hesapları, Bir Gözlem", Banka ve Eknmik Yrumlar, Ocak ÖNERTÜRK Pınar, (1975), "Dışbrçlanma ve Brç Ödeme Kapasitesi", Maliye Dergisi, Mart-Nisan. Y AŞA, Memduh, ( 1965), "Devlet Brçları" Serınet Matbaası, HM, "Hazine Aylık istatistikleri". HM, "Dış Brçlar Bülteni". TCMB, "Ödemeler Dengesi istatistikleri". TCMB, "Üç Aylık Bülten". Abstract The Freign Brrwing and the Arrangements n Turkey' s External Depst. Turkey facing de pt -servicing difficulties have tried de pt reseheduling in 1978-1984 perıd. Beside reseheduling external debts with the cmmercial banks, Turkey have btained emergency lans frm abrad. Since 1984, the Turkey's external depts burden cntinues-t rise and the term structure f freign deptis deterited due t increase f shrt-term financial lans in ttal.