BÝLGÝSAYAR-TABANLI HASTA KAYIT SÝSTEMLERÝ ve ÝNTERNET Adil Alpkoçak Dokuz Eylül Üniversitesi Bilgisayar Mühendisliði Bölümü Bornova 35100 ÝZMÝR alpkocak@cs.deu.edu.tr Özet. Bu çalýþmada öncelikle Bilgisayar Tabanlý Hasta Kayýt Sistemlerinin (BHKS) genel özellikleri anlatýlarak, bu konudaki mevcut durum bilim aktarýlmaya çalýþýlmýþtýr. Ýnternette son yýllarda yaþanmakta olan geliþmeler ýþýðýnda, gelecekteki Hasta Kayýt Sistemlerinin gelecekteki yapýlarý ile ilgili önkestirimlar yapýlmýþ ve Ýnternet üzerinde Kiþisel Hasta Kayýtlarýsistemi için bir sistem modeli önerilmiþtir. Anahtar Kelimeler: Bilgisayar Tabanlý Hasta Kayýt Sistemleri, Ýnternet, Týbbi Biliþim. Abstract. In this study, basic functions and typical characteristics of Computer-based Patient Record Systems has been described by taking a snap-shot of the current state-of-art. Under the guidance of recent challenges in network and internet technology, a projection has been done for future Computer-based Patient Record System on Internet. Keywords: Computer-based Patient Record Systems, Internet, and Medical Informatics. 1. GÝRÝÞ Geçen yirmi yýlda, saðlýk kurumlarý bilgi sistemlerinde otomasyon çalýþmalarýna baþlamýþlardýr. Bu çalýþmalar baþlangýçta evrak iþlemlerinin azaltýlmasý, nakit akýþýnýn ve yönetsel kararlarýn iyileþtirilmesini amaçlamaktaydý. Daha sonraki yýllarda ise yatan hasta ve acil servis gibi klinik ve yardýmcý servislerde elde edilen veriler de bu çalýþmalara dahil edilmiþtir. Yakýn zamanda ise ilgi alaný tamamýyle
deðiþerek hastanýn tüm yaþamý boyunca tutulan her türlü bilgileri Bilgisayar tabanlý Hasta Kayýt Sistemleri (BHKS) olarak entegre edilmesi þeklinde deðiþmiþtir. Hasta Kayýtlarý bir hastanýn saðlýk durumuyla ilgili temel bilgi deposudur ve bir þekilde saðlýk hizmetini sunan veya alan herkesi yakýndan ilgilendirir. Bu nedenle hastaya ait tüm verilere gereksinim duyulan her yerde elektronik olarak eriþilebilmesi amaçlanmaktadýr. Bilgisayar tabanlý Hasta Kayýt Sistemleri (BHKS) alanýndaki geliþmeler sunulan saðlýk hizmeti kalitesinin iyileþtirilmesine çok büyük katkýlarý olabilmektedir. Hasta Kayýtlarýnýn baþlýca üç açýdan saðlýk hizmetlerine katkýsý olduðu belirtilmiþtir [Richard ve ark., 1997]. Ýlk olarak BHKS, saðlýk personelin verilere eriþimini kolaylaþtýrarak sunulan saðlýk hizmetinin kalitesini arttýrmaya yardýmcý olur ve hasta bakýmý sýrasýnda klinik hatýrlatýcý olarak karar alma sürecine yardýmcý olur. Ýkinci katkýsý ise, sunulan saðlýk hizmetinin deðerlendirilmesi için klinik verilere elektronik ortamda eriþime olanak vererek araþtýrma kolaylýklarý. Üçüncü olarak BHKS maliyetleri düþürerek ve personelin üretkenliðini iyileþtir ve hastane verimliliðini arttýrýr. BHKS lerinin iyileþtirilmesi amacýyla Amerikan Ulusal Akedemisi Týp Enstitüsü (IOM) bir komite kurmuþtur. Bu komitenin ilk toplantýdaki ilk eylemi, adýndaki Týbbi sözcüðünün Hasta ile deðiþtirilmesi olmuþtur [Richard ve ark., 1997]. Bunun nedeni Hasta kaydý tanýmlamasýnýn týbbi olmayan fakat hastayý yakýndan ilgilendiren bir takým idari ve destek bilgilerini de içerecek bir anlam geniþliðine sahip olmasýdýr. Ne var ki, zaman zaman týbbi kayýt veya hasta kaydý terminolojide aynýanlamlarda kullanýlabilmektedir. Bilgisayar ve Ýnternet teknolojisinde son yýllarda yaþanan geliþmelere koþut olarak BHKS lerin genel iþlevlerinin ve yeteneklerinin yeniden gözden geçirilmesi gerekmektedir. Bu nedenle bu çalýþmada öncelikle BHKS lerin genel karakteristikleri ve iþlevleri belirlenmeye çalýþýlarak, Ýnternet teknolojisindeki geliþmelerin BHKS lere olan etkileri araþtýrýlmýþtýr. Deðiþen dünya ile birlikte BHKS alanýnda olasý deðiþiklikler için alternatif bir model önerilmiþtir. Çalýþmanýn bir
sonraki bölümünde öncelikle hasta kayýt sistemlerinin genel karakteristikleri açýklanmaya çalýþýlmýþ ve temel bir takým kavramlar tanýmlanmýþtýr. Üçüncü bölümde kýsaca Ýnternetin geliþimi üzerinde durulmuþ ve internetin BHKS lere olan katkýlarý anlatýlmýþtýr. Dördüncü bölümde ise son yýllarda giderek yaygýnlaþan E-Saðlýk konsu incelenmiþ, bu konuda yapýlan çalýþmalar özetlenmiþ ve buna baðlý olarak önerilen modelin detaylarý sunulmuþtur. Beþinci bölümde ise genel bir deðerlendirme yapýlmýþtýr. 2. HASTA KAYIT SÝSTEMLERÝ Hasta Kayýt Sistemleri kaliteli saðlýk hizmetleri sunumu için kaçýnýlmaz bir zorunluktur ve gerek hasta ve gerekse saðlýk hizmetini sunan personeli bir þekilde yakýndan ilgilendirir. HKS alanýnda derinlemesine bir çalýþma yapýlmadan önce, temel bazý kavramlarýn açýklanmasýnda yarar vardýr. Amerikan Ulusal Týp Enstitüsü ne göre bu tanýmlamalar þunlardýr [Richard ve ark., 1997]: Hasta Kaydý: Bir hastanýn saðlýðýyla ilgili yaþamý boyunca elde edilen temel bilgilerin saklandýðý bir depodur. Bu bilgi, saðlýk personeli tarafýndan saðlýk hizmeti sunumu sýrasýnda ya doðrudan hasta yada hasta yakýnýndan elde edilir. Geleneksel olarak hasta kaydý, kaðýt üzerinde saklanýr ve hasta bakým verilerini içerir. Bilgisayar tabanlý Hasta Kaydý (BHK): Kullanýcýlarýna zamanýnda ve doðru verilere ulaþmasýný saðlamak, uyarýlar, hatýrlatmalar ve klinik karar desteði vermek üzere tasarlanan bir sistemde yer alan elektronik bir Hasta Kaydýdýr. Birincil Hasta Kaydý: Saðlýk personelinin saðlýk hizmetini sunarken hasta verisini incelemek, gözlemlerini, eylemlerini veya emirlerini belgelemek için kullanýlýr. Ýkincil Hasta Kaydý: Birincil kayýtlardan türetilmiþtir ve klinik olmayan kullanýcýlara (örneðin, hasta bakýmýna doðrudan katýlmayan kiþiler) destekleme, deðerlendirme ve iyileþtirme çalýþmalarýnda yardýmcý olmayý amaçlayan seçilmiþ
veri elemanlarýný içerir. Hasta bakým desteði; yönetim, düzenleme ve ödeme faaliyetleri gibi bilgileri içerir. Hasta bakýmý deðerlendirme ise, kalite planlama, hizmetlerin incelenmesi ve týbbi veya yasal denetlemeler anlamýna gelir. Hasta Bakým iyileþtirme ise araþtýrma anlamýnda kullanýlmýþtýr. Zaman zaman bu kayýtlar ikincil veritabanýadýverilen bir yapýaltýnda da toplanýrlar. Hasta Kayýt Sistemi: HKS, hasta kayýtlarýnýn yaratýlmasý, kullanýlmasý, depolanmasý ve istendiðinde geri getirilmesi iþlemlerini yerine getiren bileþenler kümesidir. Bir HKS genellikle saðlýk hizmeti sunan birimin düzenlemeleri içerisinde yer alýr ve insan, veri, kural ve yordam, veri iþleme ve depolama ve iletiþim gibi bileþenleri vardýr [CPRI Report, 1996]. BHKS, hem yönetsel hem de týbbi fonksiyonlarý bulunan Hastane Bilgi Sisteminin bir parçasý olabileceði gibi, belirli bir hastanýn saðlýðý veya hasta bakýmýyla ilgili bir takým gerçeklerin depolandýðý ve iþlendiði sistemler olarak tanýmlanan Týbbi Bilgi Sistemleri nin de bir parçasý olabilir. BHKS saðlýk hizmetinin sunulmasý için önemli bilgileri toplamayý, depolamayý, iþlemeyi ve gerektiðinde geri getirilebilmeyi amaçlayan bir çeþit Klinik Bilgi Sistemidir. Klinik bilgi sistemlerinin temel odak noktasý finansal veya faturalama bilgisi deðil, hastaya ait klinik verilerdir. Bu tür sistemler sadece belirli bir klinik verilerini (örneðin, laboratuar verileri) tutmak için tasarlanmýþ olabileceði gibi, hastaya ait her türlü verinin tutulduðu (örneðin, Bilgisayar tabanlýhasta Kayýt Sistemleri) sanal bir veri grubu da olabilir. 2.1 Bilgisayar TabanlýHasta Kayýt Sistemleri(BHKS) nin Ýþlevleri Geleneksel HKS lerin temel iþlevi hastaya saðlýðý ile ilgili ve daha sonradan gereksinim duyulacak olan bilgilerin depolanmasýný saðlamasýdýr. BHKS nin ise en azýndan iki ilave iþleve daha sahip olmasý gerekir: (1) Klinik problem çözme sürecine klavuzluk edebilmelidir. (2) Karar analizi, hatýrlatma, risk yönetimi gibi kaðýda dayalý geleneksel HKS lerde bulunmayan diðer akýllý özellikleri klinisyene sunabilmelidir.
Bilgi teknolojisi çok daha fazla verinin elde edilmesi, iþlenmesi ve entegre edilmesini saðlar. BHK sadece bir bilgi deposu deðildir. BHK gereksinim duyulan ve her biri ayrý þekil ve yerleþime sahip veriler topluluðunu ifade eder. Örneðin, eskiden röntgen filmleri týbbi kayýtlardan ayrý saklanýrken, günümüz teknolojisi ile filmler sayýsal olarak ve bu filmlerin raporlarý da metin olarak BHK yapýsýnda entegre edilerek bir bütün olarak saklanabilmektedir. BHK dan maksimum yarar kullanýcýlarýn hasta bakýmý sürecine aktif olarak entegre edildiklerinde saðlanmaktadýr. Gerçek zamanlý kullaným en doðru ve tam veriyi kullanmayý, otomatik olarak uyarýlarda bulunma ve hatýrlatma fonksiyonlarýný yerine getirilmesini saðlar. Son olarak, BHK doðrudan hasta bakýmý dýþýnda da kullanýlmaktadýr. Örneðin, klinik süreçlerin ve prosedürlerin etkinliðinin ve verimliðinin deðerlendirilmelerinde de kullanýlýr. BHK doðrudan hasta bakýmýnýn iyileþtirilmesini saðladýðýgibi saðlýk yönetimini de kolaylaþtýrýr. BHK farklý dönemlerde kurulmuþ, farklý yeteneklere sahip bir grup saðlýk bilgi sistemleri bütünü olarak deðerlendirilebilir. Gerçek bir BHKS, organizasyon içerisindeki tüm bileþenleri entegre edebilmeli, gerektiðinde beraber çalýþabilmesini saðlayabilmeli, üstten bakýldýðýnda tek bir sistem varmýþcasýna davrabilmelidir. 2.1.1 Veri Toplama Ýþlevi Veri toplama iþlevi verilerin derlenmesi ve bilgisayar sistemine girilmesini ifade eder. Bu verilerin kaynaðý doðrudan hastanýn kendisi veya hasta hakkýnda bilgi sahibi bir yakýný olabileceði gibi, bir teletýp uygulamasýnýn sonucu da olabilir, veya týbbi bir cihazdan otomatik olarak elde edilen bilgilerde olabilir. Veri toplama iþlevi toplanan verilerin sonraki iþlemleri için yapýsallaþtýrýlmalarýný zorunlu kýlmaz. Çünkü toplanan veri bir resim de olabilir. Bu iþlev bir kodlama sisteminin kullanýmý da zorunlu kýlacaðý gibi, ayný zamanda verinin alýndýðý yerin veya kiþinin de kaydedilmesini zorunlu kýlar.
2.1.2 Depolama Ýþlevi Depolama verinin fiziksel yerini ifade eder. Hasta kayýtlarý nerede saklanýrsa saklansýn öncelikle kalýcý ve korunmuþ bir bölgede hastanýn yaþamý boyunca saklanmalýdýr. Ölüm sonrasýnda verilerin saklanmasý ise ilgili organizasyonun politikalarýna baðlýdýr. Verilerin kalýcý olarak saklanmasý sürekli bir bakýmý zorunlu kýlacaðýndan, genellikle bu tür veriler aktif ve inaktif olarak ayrý ayrý deðerlendirilirler. Depolama iþleviyle ilgili bakým çalýþmalarý, ilgili donanýmýn ve yazýlýmýn kontrol edilmesini içerir. Bu nedenle, BHKS lerin yazýlým bakýmlarýný yapabilmeleri için yazýlýmýn kaynak kodlarýna eriþebilir olmalarý gerekmektedir. Depolama iþlevi felaket planlarý yapýlmasýný ve verilerin yedeklerinin periyodik olarak alýnmasýný gerektirir. Yedekleme ve kurtarma iþlemleri depolama iþleminin tam olarak yapýlabilmesi için zorunludur. 2.1.3 Eriþim ve Ýletiþim Ýþlevi Bir HKS nin ilk ve en önemli iþlevi kullanýcýlarýn gereksinim duyduklarý anda bilgiye kolaylýkla ulaþabilmelerini saðlayabilmesidir. Eðer bu özellik yeteri kadar saðlanamýyor ise HKS lerin diðer özelliklerinin kullanýcýiçin çok anlamlýdeðildir. Eriþim özelliði kabaca, hazýr bulundurma, uygunluk, güvenilirlik ve kullaným kolaylýðý gibi genel özelliklerle tanýmlanabilir. Klinisyen olmayan kullanýcýlar genellikle verilere sadece çalýþma saatlerinde gereksinim duymalarýna karþýn, klinisyenlerin günde 24 saat eriþimine olanak verebilmelidir. Bu gereksinim uygun yerlere yerleþtirilmiþ terminaller aracýlýðýyla saðlanabilir ve HKS lerin sistemin çökmesi, kayýtlarýn kaybolmasý gibi olaylara tahammülü yoktur ve ayný kayda ayný anda birden fazla kiþinin eriþebilmesine olanak tanýnmalýdýr. Farklýkullanýcýlar farklýseviyelerde bilgiye gereksinim duyarlar. Kullanýcýnýn aradýðý bilgiye kolaylýkla eriþebilmesi genellikle kayýt formatýna baðlýdýr. Kaðýt tabanlý mevcut sistemlerde kayýt formatý ayrýklýk (segregate) ilkesine dayanmasýna raðmen,
BHKS lerde tümleþik (integrated) kayýt formatý kullanýlmasý gerekir. Bu nedenle, BHKS tasarlama aþamasýnda, kaðýda dayalý mevcut sistem birebir kopyalanmamalý, yapý dikkatle irdelenmelidir. Tümleþik kayýt sisteminde ise, kullanýcýnýn aradýðýný kolaylýkla bulabilmesi için uygun kullanýcý arayüzleri (içindekiler veya indeks) geliþtirilmelidir. Bir diðer önemli konu ise, kullanýcýnýn istediði detayda bilgiyi sunabilmesine yardýmcý olmalýdýr. Bu aþamada, kullanýcýnýn bilgisayar bilgisine baðýmlý kalmadan, kullanýcýnýn aradýðý kayýt veya detayla ilgili her türlü ayrýntýyý sisteme verebileceði ortamlar saðlanmalýdýr. (Örneðin, konuþma diline yakýn sorgulama dilleri veya ergonomik kullanýcýarayüzleri gibi.) Kullanýcýlarýn aradýklarý bilgiye ulaþmalarý için uygun bir terminal bulmalarýndan daha da önemlisi, sorguyu sisteme gönderdikten sonra ilk sonuçlarý alýncaya kadar geçen süre olarak tanýmlanan yanýt süresi nin de kabul edilebilir sýnýrlarda olmasýnýn saðlanmasýdýr. Ýçerik Tabanlý Eriþim: BHKS lerde saklanan verilerin çok büyük bir bölümü biçimsiz (unformatted, unstructured) veri özelliklerine sahiptir. Biçimsiz veriler en en çok serbest þekilde yazýlmýþ epikriz ve anemnez raporlarý ve film görüntüleri olarak karþýmýza çýkar. Bu veriler standart bir veri tabaný uygulamasýnda sorgulama sürecine aktif olarak katýlmayan nesnelerdir. Bu tür verilere eriþim için bir BHKS depoladýðý biçimsiz veriler üzerinde Ýçerik Tabanlý Eriþim (ÝTE, content-based Retrieval CBR) gerçekleþtirebilmelidir. ÝTE, sorgulama ve eriþim sürecinde biçimsiz verilerin içeriklerinin kullanýlmasý temel ilkesine dayanýr. Bu yolla, arþivdeki veriler sadece veri tabanýnda saklanan pasif objeler olmaktan kurtularak, sorgulama ve eriþim sürecine doðrudan katýlan aktif birer obje haline gelirler. ÝTE, verilere eriþim için, görüntülere iliþkilendirilmiþ dosya no, hasta adý, soyadý vb. gibi dýþsal özellikler yanýnda, görüntülerin içsel özelliklerine göre de eriþilebilmesini saðlar. Tipik bir ÝTE sorgusu, kullanýcýnýn herhangi bir görüntüde yer alan bir tümörün dokusuna (pattern) veya þekline benzerlerinin yer aldýðý diðer görüntüleri içeren hasta dosyalarýnýn numaralarýný arþivden getirilmesi þeklinde olabilir. BHKS lerde ÝTE kullanýmý oldukça yeni bir kavram olup çok çeþitli sorgulama modelleri geliþtirilebilir.
2.1.4 Bilgi Ýþleme Ýþlevi Bilgi iþleme iþlevi, verilere ulaþýlarak iþlenmesi ve bilgi haline dönüþtürülmesini saðlar. Bu iþlemler, ilaç-ilaç etkileþimlerine, allerjiler ve anormal sonuçlara karþý karþý uyarý veya alarmlar saðlayan karar destek araçlarýný içerir. Bunlarýn yanýnda, randevu ve standart tedavi yönetimi ve benzeri aktiviteleri de içerir. Bu sistemler genel kabul görmüþ tedavi kýlavuzlarýna ve protokollerine eriþimi de içerebilir. 2.1.5 Güvenlik Ýþlevi BHKS lerde sadece yetkili insanlarýn hasta kayýtlarýna eriþimi garanti edilebildiði için kaðýt tabanlý HKS ne göre daha iyi bir koruma saðladýðý söylenebilir. Güvenlik iþlevi eriþim kontrolü, veri koruma ve bütünlük olarak üç temel özelliðe sahip olmalýdýr. Eriþim Kontrolü: Bir hastanýn kayýtlarýnýn bir saðlýk kurumunda BHKS saklanmasýna izin vermesi, bu bilgilere herkesin eriþibilmesine izin vereceði anlamýna gelmez. Bu nedenle, BHKS lerde kiþilerin hangi yetki ve amaçla bu verilere ulaþtýðýnýn kesinlikle kontrol altýnda tutulmasý gerekir. Bir BHKS de her eriþim için þu bilgiler kaydedilmelidir: 1) Kullanýcýnýn kimliði ve yetki seviyesi 2) Eriþimin tarihi, saati ve yeri, 3) Eriþimin türü (görüntüleme, ekleme, silme, kopyalama vb.) 4) Eriþimin kapsamý Veri Koruma: BHKS bir çok farklý kaynaktan verileri toplayarak kullanýcýlara sunulmasýný gerektirir. Bunun gerçekleþtirilebilmesi için BHKS ler açýk teknoloji ve mimarilerin kullanýlmasý ile yapýlýr. Bu mimariler, güvenli veri iletiþimine olanak tanýyan að ve mimariler olmalýdýr. Þifreleme verilerin fiziksel olarak korunmasý
saðlanamadýðýnda gereklidir. Ýlave olarak internet gibi adanmamýþ að yapýlarýnda eriþimin kontrol edilmesi ve filtrelenmesi için firewall uygulamalarýna gereksinim vardýr. Veri Bütünlüðü: Bütünlük, bir nesnenin eþlenikliðidir ve veri (doðruluðu ve tamlýðý), programlarý, sistemi ve aðýilgilendirir. Veri bütünlüðü, bir verinin orijinal içeriðinin deðiþtirilmemesini gerektirir. BHKS lerde verilerin orijinal içeriðinin umulmadýk bir þekilde deðiþtirilmesine karþý mekanizmalar olmalýdýr. Düzeltmenin gerekli olduðu durumlarda, verinin orijinali ve düzeltmeyi yapan kiþinin kimliði de kaydedilmelidir. 2.1.6. Bilgi Sunumu Ýþlevi BHKS ler bilgileri kullanýcýlarýn tercih ettikleri þekilde sunabilme yeteneðine sahip olmalýdýr. Kullanýcýlar verileri kaynaðýna, tarihine veya diðer bir deðiþkene göre görmek isteyebilirler. Veri detay veya özet halinde de istenmiþ olabilir. Raporlar metin tablolarý, grafikler, veya diðer bir þekilde de sunulabilmelidir. Ayný veri farklý kullanýcýlar tarafýndan farklý þekil ve detayda istenmiþ olabilir. BHKS ayný veri tabanýndan farklýisteklere göre bilgi sunumlarýüretebilmelidir. 2. ÝNTERNET Ýnternet, 1970 lerin baþýnda Amerikan Savunma Bakanlýðý için aðlarýn aðý olarak tasarlanmýþ ve bu amaçla verilerin bir çok að üzerinde bir noktadan diðerine paketler halinde ulaþtýrýlabilmesi için TCP/IP adý verilen bir protokol geliþtirilmiþtir. Ýlerleyen yýllarda bu protokollere diðerleri de ilave edilerek günümüze ulaþýlmýþtýr. Özellikle 90 lý yýllarda süratle artarak tüm bilgisayarlarýn birbirlerine baðlanmasý için kullanýlmaktadýr.
Bügün gelinen noktada Ýnternet, sadece belirli bir kaç sektör için deðil, her geçen gün gündelik yaþamýn ayrýlmaz bir parçasý haline gelmektedir. Son verilere göre dünya üzerinde internete baðlý bilgisayar önümüzdeki birkaç yýl içerinde 600 milyona ulaþacaktýr. Ýnternetin en büyük katkýsý ise coðrafi sýnýr tanýmadan, kullanýcýlarýn bilgi eriþimine olanak tanýmasý ve temel iletiþim aracý olmasýdýr. Ýnternetin bu özelliði BHKS lerin en önemli iþlevlerinden birisi olan Eriþim Ýþlevini yerine getirme konusunda Ýnternetten yararlanýlmasýný zorunlu kýlmaktadýr. Tüm bu geliþmeler ise BHKS lerde radikal deðiþiklikler yapýlmasýgerektiðinin sinyallerini vermektedir. 3.1. Mevcut sistemlerin Ýnternete taþýnmasý Diðer bütün sektörlerde olduðu gibi saðlýk sektörü de internetten yaralanmak için mevcut sistemlerini Ýnternete taþýma gayreti içerisine girmiþtir. Fakat bu taþýma çok büyük zaman ve maliyet getirmekte ve belki de tüm sistemin yeniden yazýlmasý anlamýna gelmektedir. Mevcut bilgi sistemlerinin internete aktarýlabilmeleri için iki temel yöntem bulunmaktadýr: (1) Özel yazýlýmla eriþim ve (2) Web-tabanlýeriþim. Birinci yöntemde bilgisayarlarýn birbirlerine baðlanmasý için sadece internetin baðlantý özelliði kullanýlmaktadýr. Burada mevcut bilgi sistemleri bilgisayarlarýn að baðlantýlarý için Ýnternet protokolleri kullanýr. Örneðin, TELNET ile bilgisayarlar birbirine baðlanabileceði gibi, mevcut programlarda küçük deðiþikliklerle özel socket programlama yetenekleri kazandýrýlarak Ýnternetin að özelliklerinden yararlanýlabilir. Bu durumda Ýnternetin yaygýn aðýndan mevcut sistem için az bir maliyet ile eriþimi saðlanmaktadýr. Fakat bu durumda sisteme eriþim için özel programlarýn programlarýnýn yüklenmesi gerekir. Bu yöntemle Ýnternetin tüm nimetlerinden tam olarak yararlanýlamamaktadýr. Çünkü internettin en önemli yararý, Ýnternete baðlanabilme yeteneði olan her türlü bilgisayardan sistemin kullanýlabilmesidir.
Web-tabanlý yöntemde ise mevcut sistemin genellikle yeniden yazýlmasý gerekir. Bu durumda kullanýcýnýn sisteme eriþimi için özel yazýlýmlara gereksinim yoktur. Çünkü web-tabanlý modelde, internet gezgini eriþim için temel arayüz programý olarak kullanýlmaktadýr. Her ne kadar bu sistemin maliyeti çok daha yüksek olsa da internette beklenen en yüksek yarar bu yolla saðlanabilir. 4. E-SAÐLIK Ýnternet teknolojisindeki geliþmeler birçok yeni kavramýn doðmasýna öncülük etmiþtir. E ile baþlayan sözcüklere öncelikle E-posta ile tanýþtýk. E-ticaret, E-alýþveriþ, E-Devlet, E-Üniveriste ve E-Saðlýk. E-Saðlýk, özellikle Amerika Birleþik Devletlerinde hýzla yayýlmaya baþlamýþtýr. Bu þirketler Kiþisel Hasta Kayýtlarýnýn (KHK) tutulmasýndan, saðlýk kurumlarýna referans bilgileri saðlamaya kadar deðiþik bir yelpazede hizmetler sunmaktadýr. Bu bölümde hasta kayýtlarýnýn, geliþen Ýnternet teknoljisi ve yaygýn kullanýmý ile BHKS lerde meydana getirdiði deðiþim üzerinde durulacaktýr. KHK nýn ana fikri, saðlýk bilgilerinin Ýnternet üzerinden hastanýn kendisi, doktoru, ailesi, hastanesi, sigorta þirketi tarafýndan kullanýlabilmesinin saðlanmasýdýr. Bu kayýtlar deðiþik þekillerde karþýmýza çýkmakta ve doðrudan kiþinin kendisi tarafýndan düzenlenebildiði gibi saðlýk personeli tarafýndan da düzenlenebilmektedir. KHK larýn bir diðer önemli özelliði ise, hastanýn bizzat kendisinin BHKS nin aktif bir kullanýcýsýhaline gelmesinin saðlanmasýdýr. 4.1 Kiþisel Hasta KaydýModelleri KHK þirketleri farklý mesajlarla ürün veya hizmetlerini pazarlamaya çalýþmaktadýr. Bazý þirketler kiþilere seyahat anýnda yapýlacak acil müdahalelerde yardýmcý olmayý öne çýkarmakta, bazýlarý da ürünlerini iþçi gruplarýna veya saðlýk planlarý için bir katma deðer olarak göstermektedir. Bazý servis saðlayýcýlar ise hasta ve doktor arasýnda sürekli bir iletiþimin önemi üzerinde durmaktadýrlar.
Kiþisel Hasta Kayýtlarý (KHK) servislerinde çeþitli modeller söz konusudur. Baþlýca modeller þunlardýr: Hasta tarafýndan düzenlenen KHK: KHK servis saðlayýcýlarýnýn çok büyük kýsmý bu grupta deðerlendirilebilir Hasta zaman içerisinde kendi dosyasýna elde etmiþ olduðu bulgularý düzenleyerek bir dosyaya kaydeder. Bu tür ürünlerin ana fikri kiþiye ait tedavi ve saðlýk olaylarýnýn takip edilmesidir. Bazen saðlýk risk planlamasý gibi araçlarla da desteklenmektedir. BHK Uzantýsý olarak KHK: Bu modelde, KHK bir BHK uzantýsý olarak siber-uzayda yerini alýr ve kiþi kayýtlarýný inceleyebilir veya içeriðini kontrol edebilir. Hastanýn týbbi kayýtlarý doktoru veya ilgili organizasyon tarafýndan düzenlenir fakat Ýnternet aracýlýðýyla kiþinin bilgilerine ulaþmasýna izin verilir. Hasta ayrýca kendi randevularýný ayarlayabilmekte ve doktoru ile iletiþim olanaðý bulmaktadýr. Bu modelin geliþtirilmesi daha yavaþ ilerlemekte ve halen geliþtirilme aþamasýndadýr. Bu modelde üzerinde görüþülen en önemli konu ise hastanýn hangi detaydaki bilgilerine eriþim izni verileceði üzerinde odaklanmaktadýr. 4.2 E-Saðlýðýn Yararlarý Geliþtirilen ve test aþamasýnda olan bu sistemlere ait ilk bulgular ümit vericidir. Elde edilen veya edilmesi muhtemel yararlar üç açýdan deðerlendirilebilir: Hasta açýsýndan; KHK lar öncelikle hastanýn saðlýk durumuyla ilgili olarak kendi kayýtlarýna internetten ulaþmasýna izin verildiði için hastayý kendi saðlýk durumuyla ilgili olarak bilgilendirme iþlevini yerine getirmektedir. Bu durum hasta tatmini açýsýndan pozitif bir katký saðlayacaktýr. Hasta, BHKS sistemlerinin aktif bir kullanýcýsý olarak kendi randevularýný kendisi ayarlayabilmekte ve doktoru ile bu sistem sayesinde iletiþim kurabilmektedir. Kurum/Doktor açýsýndan; Kurumlar veya özel doktorlar BHKS kurulmasý ve iþletilmesi gibi pahalý bir yatýrým yapmak yerine, hazýr bir sistemi kullanacaklardýr.
Hasta BHKS nin aktif bir kullanýcý haline geldiðinden, saðlýk kurumlarý hizmetlerini daha az personel ile yürütebileceklerdir. Benzer olay bankacýlýk sektöründe yaþanmýþtýr. Eskiden bir bankadaki her iþlem banka personeli tarafýndan yapýlýrken geliþen internet bankacýlýðý sayesinde bir çok kiþi bir çok banka iþlemini kendileri yapmaktadýrlar. Bu durum hem müþterilerine zaman kazadýrdýðý için müþteri memnuniyeti saðlarken, öte yandan bankalar birim iþlem maliyetlerinde önemli tasarruflar saðlamaktadýrlar. Benzer bir tasarruf BHKS ler için de söz konusu olabilir. Hasta Hasta Web-Tabanlý KHKS Saðlayýcý Hasta Kurum ÝNTERNET Özel Doktor Kurum Özel Doktor Kurum Özel Doktor Þekil-1: Web-TabanlýKHKS Modeli Saðlýk Verilerinin Kalitesi Açýsýndan; Her þeyden önce Hasta Kayýtlarýnýn tutulmasý, izlenmesi ve yönetilmesi özel bilgileri gerektiren ayrý bir meslek olarak deðerlendirilmelidir. Bu nedenle kurulacak olan bir organizasyon ile kayýtlar belirli merkezlerde toplanarak, sistem profesyoneller tarafýndan yönetilecek ve tutulan bilgilerin kalitesi güvence altýna alýnabilecektir. Örneðin, son derece iyimser bir yaklaþým ile, bir saðlýk kurumunda profesyonel olarak hasta kayýtlarýnýn tutulduðu ve bu iþ için týbbý kodlamayý yapan, test eden ve yöneten bir ekip istihdam edilmiþ olabilir. Fakat, özel bir doktorun bu kalitede bir ekibi istihdam edebilmesini beklemek çok gerçekçi deðildir. Doktorlarýn özel muayenehanelerinden bu sisteme
eriþimleri ile profesyonel bir BHKS olanaklarýndan yararlanmalarý saðlanmýþ olacaktýr. 4.3 Önerilen Organizasyon Yapýsý Olasý bir KHK için önerilen model Þekil-1 de gösterilmiþtir. Bu yapýda toplam dört bileþen vardýr. Birinci Bileþen KHK servisi saðlayan kurumdur. Bu kurum en yeni tekniklerle ve Hasta kayýtlarý ve bilgi teknolojileri konusunda bir ekibin denetiminde yapýlanmýþtýr. Genel iþlevi daðýnýk bir þekilde bulunacak Kiþisel Hasta Kayýtlarýný sanal bir çerçeve altýna toplamak ve gerek kurumlarýn ve özel doktorlarýn ve gerekse hastalarýn eriþimine olanak tanýyacak düzenlemeleri yapmasýdýr. Ýkinci Bileþen ise hastanýn kendisidir. Hasta belirlenen bir güventlik kontrol sisteminden sonra sisteme Ýnternet üzerinden baðlanabilmekte, Kendi þahsi bilgilerini girme, deðiþtirmekte ve görüntüleyebilmektedir. Hasta sisteme dahil kurum veya özel doktorlarýn randevu sistemlerine girerek randevu alabilmektedir. Gerektiðinde doktoruna mesaj býrakmakta veya býrakýlan mesajlarý okuyabilmektedir. Hastalýðý ile ilgili genel bilgileri bulabileceði bilgi bankalarýna ulaþmaktadýr. Gerekirse ödeme yapabilmekte veya sigorta bilgilerini kontrol edebilmektedir. Üçüncü bileþen ise, özel doktorlardýr. Özel doktorlar internet baðlantýlý bir bilgisayar ile hastalarýn kayýtlarýný oluþturmaktadýrlar. Ayný zamanda, kendi hastalarýnýn kayýtlarýný sorgulayabilme hakkýna sahiptirler. Doktorlar sistemde kendilerine ait randevu sistemine girebilmekte, kýsýtlamalar koyabilmekte ve sorgulamalar yapabilmektedirler. Dördüncü bileþen ise saðlýk kurumlarýdýr. Saðlýk kurumu, kendi BHKS si olsun veya olmasýn, hasta kayýtlarýný sistemde saklayabilmekte veya mevcut kendi sistemindeki bilgilerin deðiþimi veya paylaþýmýna olanak vermektedir. Ülkemizde bu tür bir organizasyonun yapýlabilmesi için devletin desteði istenebileceði gibi, meslek odalarý veya özel kuruluþlar da bu yapýnýn kurulmasýna
destek olabilirler. Böyle bir yapýlanmanýn, kiþisel mahremiyet konusunda güven veren meslek örgütleri denetiminde, bu konuda ehil özel kuruluþlar tarafýndan gerçekleþtirilmesi ve özellikle de özel doktorlarýn bu çalýþma içerisine dahil edilmeye çalýþýlmasýuygun bir yoldur. 5. SONUÇ BHKS nin saðlýk hizmeti sunan ve alan kiþiler için son derece önemli bir sistem olduðu açýktýr. Bu sistemlerde hastaya ait her türlü idari ve týbbi veriler hastanýn yaþamý boyunca tutulmalý ve gereksinim duyulan her an ve ortamda eriþilebilir olmalýdýr. Bilgisayar teknolojisindeki geliþmelere koþut olarak hasta kayýtlarý elektronik ortamda tutulmaya baþlanmýþtýr. Geliþen Ýnternet teknolojisinin ise, her geçen gün artarak yaygýnlaþan kullanýmý ile gerek saðlýk personeline ve gerekse hastaya dilediði her ortamdan coðrafik sýnýr tanýmadan eriþime olanak vererek katký saðlamaktadýr. Ýnternet, BHKS lerde eriþim konusunda saðlamýþ olduðu bu büyük yararlarý ile BHKS nin çalýþma prensiplerinde radikal deðiþiklikler yapmaya zorlamaktadýr. Bu sayede, BHKS sistemlerinde ilgili saðlýk personeli yanýnda hastanýn da sistemin aktif ve etkin bir üyesi olmaya davet etmektedir. Ýnternet sayesinde artýk hastalar BHKS sistemlerine izin verilen ölçülerde girerek kendilerinden kaynaklanan veri giriþini yapabilecek, içerikleri ve sonuçlarý izleyebilecek, sunulan saðlýk hizmeti ve tedavisi konusunda bilgi sahibi olabilecek ve kendi randevularýnýayarlayabilecektir. KAYNAKÇA Mark Hangland, Online Consumer Health Records: Revolution or Confusion?, Journal of American Health Information Management Association, March, 2000. Richard S. Dick, Elaine B. Steen, and Don E. Detmer, The Computer-based Patient Record: An Essential Technology for Health Care, National Academy Press, Washington, D.C., 1997.
CPRI Report, Computer-Based Patient Record System Description of Functionality, Prepared by the CPRI Work Group on CPR Description (WDES), August, 1996. Deborah Kohn, Web-based Patient Record Systems: Opportunities for Best Practices, Journal of American Health Information Management Association, March, 2000. Kelly McLendon, E-commerce and HIM: Ready or Not, Here It Comes, Journal of American Health Information Management Association, January, 2000. Robert F. Golden, CPR as Web Services: The Future of the Medical Record, Conference proceeding of the Conference of Toward and Electronic Patient Records, 1998. Suzanne Schoenfelt, Next Generation: How Internet Technology Propels the Electronic Medical Record, Journal of American Health Information Management Association, September, 1999. Sandra Fuller, To E or Not to E : HIM and the Drawn of E-Health, Journal of American Health Information Management Association, April, 2000. Edward H. Shortliffe, The Evolution of Health-care Records in the Era of the Internet, Conference Proceedings of Medinfo, 1998.