Finansal Hesaplar ve Türkiye Uygulamasına İlişkin Yöntemsel Açıklama

Finansal Hesaplar ve Türkiye Uygulamasına İlişkin Yöntemsel Açıklama İstatistik Genel Müdürlüğü Parasal ve Finansal Veriler Müdürlüğü

İçindekiler I- Tanım ve Amaç... 3 II- Tarihçe... 4 III- Yöntem... 5 IV- Diğer İstatistiklerle İlişkiler... 11 V- Yapılacak İşler... 12 VI- Yayımlama ve Erişim... 13 Ekler... 13 2

I- Tanım ve Amaç Finansal Hesaplar, bir ekonomide yaratılan, nakite çevrilen ve değişime uğrayan tüm finansal varlık ve yükümlülükleri kaydederek tüm sektörlerin birbirleriyle olan finansal işlemlerinin stok ve akım bazda matris formatında sergilendiği tablolardır. Açılış ve kapanış bilançoları ile üç akım hesabı (finansal işlem hesabı, yeniden değerleme hesabı ve varlıkların değerlerinde oluşan diğer değişimler hesabı) kapsayan kapalı bir istatistiksel sistemdir. Finansal hesaplar, ulusal hesaplar sisteminin bir parçası olup, para ve banka istatistikleri, kamu finansmanı istatistikleri, ödemeler dengesi istatistikleri, finansal piyasa verileri, sigortacılık verileri ve Merkez Bankası bilanço verileri gibi birçok veri grubunu entegre eden ikincil istatistiklerdir. Temel olarak bu istatistikler, kurumsal birimlerin birbirleriyle ve dünyanın geri kalanı ile gerçekleştirdikleri finansal işlemleri esas alarak sermaye hesabındaki fazla veya açığın finansal varlık ve yükümlülüklerle nasıl finanse edildiğini göstermektedir. Her bir sektör için her bir varlık/araç kategorisinde veriler derlendiğinde, ekonominin finansal hesaplar tablosu ortaya çıkmaktadır. Net borçlu sektörlerin yükümlülüklerini artırarak veya varlıklarını azaltarak nasıl kaynak elde ettiklerini ve net borç veren sektörlerin varlık elde ederek veya yükümlülüklerini azaltarak kaynak fazlalarını nasıl dağıttıkları izlenebilmektedir. Böylece, ekonomide kimin kimi finanse ettiği ve hangi araçlarla finanse ettiği belirlenebilmektedir. Global finansal krizler, bilgiye ve daha detaylı istatistiklere duyulan ihtiyacı artırarak, merkez bankalarını geleneksel veri derleme birimleri olarak sadece bankacılık sektörü üzerinde değil banka dışı finansal kesim ve reel sektör ile ilgili bilgi derlemeye de zorlamıştır. G20 Ülkeleri Veri Açıkları İnisiyatifinde belirtilen tavsiyelerden birisi de sektörel finansal hesapların derlenmesi olmuştur. Finansal hesaplar (FH), bir ekonomideki kurumsal birimler ve kurumsal sektörler arasında ve dünyanın geri kalanı ile yapılan finansal işlemlerin analizine ve yurtiçi ekonomideki finansal ilişkilerin yurtdışı sektörlere karşı değerlendirilmesine olanak sağlamak amacıyla hazırlanmaktadır. Para politikasının aktarımının izlenmesinde önemli bir araç olduğu düşünülmektedir. Tam bir FH tablosu, parasal büyüklüklerin analizinin yanı sıra uzun vadeli finansal yatırımların ve finansman kaynaklarının analizine de olanak sağlamaktadır. Ayrıca, ekonominin finansal fonlarının bir haritası çıkarılarak krizlerde olası sektör davranışları önceden belirlenebilmektedir. 3

II- Tarihçe TCMB bünyesinde fon akım tablolarına ilişkin süreç, Avrupa Birliği Müktesebatına uyum çalışmaları çerçevesinde 2003 yılında İstatistik Genel Müdürlüğü bünyesinde başlatılmıştır. 2006 yılında Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından hazırlanan Resmi İstatistik Programı nda (RİP 2007-2011), TCMB söz konusu tabloların hazırlanmasında koordinatör kurum olarak, Hazine Müsteşarlığı, Maliye Bakanlığı ve TÜİK ise diğer ilgili kuruluşlar olarak belirtilmiştir. RİP de yer alan çalışma planı ve görev dağılımına göre finansal sektör, hanehalkı, hanehalkına hizmet veren kar amacı olmayan kuruluşlar ve dünyanın geri kalanı sektörlerine ait veriler TCMB sorumluluğunda üretilecek olup finansal olmayan kuruluşlara ilişkin tabloların TCMB ve TÜİK tarafından birlikte üretilmesi planlanmıştır. Genel yönetim verileri Maliye Bakanlığı ve Hazine Müsteşarlığı, sigortacılık sektörü verileri ise Hazine Müsteşarlığı sorumluluğundadır (Ek:1). Bankacılık sektörüne ilişkin tablolar, 2007 yılından itibaren uluslararası kuruluşlara raporlanmaya başlanmıştır. 2008 yılında TCMB koordinatörlüğünde Finansal Hesaplar Çalışma Grubu kurulmuş ve diğer ilgili kurumlarla ortak standart ve tanımlar üzerinde çalışmalara başlanmıştır. Çalışma Grubu bünyesinde bugüne kadar, merkezi yönetim, yerel yönetim ve sigorta şirketleri finansal hesaplarının derlenmesi ve devlet iç borçlanma senetlerinin değerlemeleri ile ilgili çalışmalar yürütülmüştür. Yıllar itibariyle yapılan çalışmalar şu şekilde özetlenebilir: - 2011: Finansal aracılık sektörü içerisinde yer alan finansal kiralama, faktoring ve finansman şirketlerine ait veriler finansal aracılar sektörüne eklendi. - 2012: Aracı kuruluşlar ile Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu na ait veriler finansal yardımcılar sektörüne eklendi. - 2013:Finansal olmayan kuruluşlara ait veriler derlendi. Yatırım fonları (B tipi likit fonlar hariç) finansal aracılar sektörüne ve merkezi ve yerel yönetim hesapları da genel yönetim sektörüne dahil edildi Sosyal güvenlik kuruluşlarına ait veriler, Maliye Bakanlığı ile yapılan koordineli çalışma ile elde edilerek genel yönetim sektörü kapsamı genişletildi. 2009 yılı verisinden itibaren genel yönetim sektörü konsolide verileri yayımlanmaya başlandı. - 2014: Hanehalkı, hanehalkına hizmet veren kar amacı olmayan kuruluşlar ve dünyanın geri kalanı için finansal hesaplar derlendi. Mevcut durumda; ekonominin tüm sektörlerine ait stok tablolar yayımlanmakta, akım tabloların yayımlanmasına ilişkin çalışmalar devam etmektedir. 4

III- Yöntem Uluslararası Standartlar: FH ın derlenmesi ile ilgili genel yöntemsel kurallar, uluslararası el kitaplarında (Birleşmiş Milletlerin Ulusal Hesaplar Sistemi-SNA ve Avrupa Hesaplar Sistemi- ESA) tanımlanmış olup Türkiye Finansal Hesaplar tabloları da bu ilkeler ve sınıflamalar doğrultusunda hazırlanmaktadır. Halen belirlenen standartlar ESA 95 ile uyumludur. Veri Kaynakları: İlgili sektöre ilişkin en doğru ve güvenilir verinin elde edilebilmesi amacıyla, farklı kaynaklardaki aynı tip veriler karşılaştırılarak ve kaynak kurumlarla verinin kapsamı ve niteliği hakkında görüşmeler yapılarak veri kaynakları belirlenmektedir. Veri kaynakları belirlenirken, güvenilirlik ve metodolojik gereksinimlere yatkınlık göz önüne alınmakta ve mümkün olduğu ölçüde gözetime tabi ve yayımlanan istatistikler kaynak olarak tercih edilmektedir. Sektör bazında en doğru ve tutarlı veriye ulaşılabilen dönem, başlangıç yılı olarak kabul edilmektedir. Mevcut tablolarda TCMB bilançosu, para ve banka istatistikleri, uluslararası yatırım pozisyonu, TCMB sektör bilançoları, BDDK banka dışı finansal kesim istatistikleri, TMSF bilançosu, aracı kurumlar, Sermaye Piyasası Kurulu, Merkezi Kayıt Kuruluşu, Hazine Müsteşarlığı ve Maliye Bakanlığı nın genel yönetim mali istatistikleri ile TÜİK tarafından derlenen kar amacı olmayan vakıf ve dernek verilerinden faydalanılmaktadır. Sektör ve araç bazında veri kaynakları Ek 2: FH Veri Kaynakları Tablosu nda ayrıntılı olarak sunulmaktadır. Yerleşiklik: Bir ekonomide bir yıldan uzun bir süreyle devamlı olarak ikamet eden ve o ekonomi içerisinde faaliyette bulunan kişi ve kurumlar yerleşik kabul edilmektedir. Bu kapsamda; finansal hesap tablolarında yer alan kurumsal birimlerin sadece yurtiçi birimleri tarafından yürüttükleri faaliyetler kapsanmakta, yurtdışındaki şube, iştirak ve bağlı ortaklıklarının faaliyetleri istatistiklere dahil edilmemektedir. Değerleme Kuralları: ESA 95 de tanımlanan metodolojiye göre; finansal varlık ve yükümlülüklere ilişkin stok ve akım değerler (tüm sektörler ve enstrümanlar için), piyasa fiyatı ile değerlenmelidir. Bu değerleme yöntemi, ticari işletmelerce uygulanan elde etme fiyatı ya da ihraç fiyatı değerleme yönteminden esas itibarıyla farklılık göstermektedir. Ulusal hesapların hazırlanmasında uygulanan yaklaşıma göre, piyasa fiyatı ekonomik katılımcıların gerçek finansal servetini en iyi yansıtmakta ve aynı zamanda karşılaştırmaya olanak sağlamaktadır. Ancak, finansal hesapların derlenmesi aşamasında gereken veri kaynağına ulaşmak ve piyasa fiyatını uygulamak her zaman mümkün olmamaktadır. Özellikle, piyasalarda işlem görmeyen ve dolayısı ile fiyatlandırması zor olan finansal enstrümanların piyasa fiyatının hesaplanmasında zorluklar ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle, ulusal hesaplara ilişkin metodolojik el kitaplarında ikincil piyasası olmayan enstrümanların (kredi, mevduat, diğer özkaynaklar ve diğer alacaklar) piyasa fiyatı ile değerlenmesine yönelik belirli kurallar tanımlanmıştır. Türkiye uygulamasında, Hisse Senedi Dışındaki Menkul Değerler e ait dönem sonu stok ve işleyen faiz banka bilançolarından alınmaktadır. Türkiye uygulamasında bankaların yükümlülüklerindeki hisse senetleri ve özkaynaklar kaleminin değerlemesinde borsada işlem gören bankalar için borsadaki fiyatları kullanılarak piyasa fiyatı değerlemesi yapılmaktadır. Borsada kote olmayan bankalar için ise piyasa değeri (PD) hesaplanmaktadır. 5

Buna göre: Kote Olmayan Banka Değeri = (Kote Bankaların Ortalama PD/Defter Değeri)*Kote Olmayan Banka Sermayesi Sektör Sınıflaması: ESA 95 kapsamında birimler temel fonksiyonlarına, davranışlarına ve amaçlarına göre kurumsal sektörler altında sınıflandırılmaktadır. Bir kurumsal birim, temel fonksiyonları gerçekleştirirken bağımsız ve davranış birliği içinde olma özellikleri ile olan temel ekonomik karar alma merkezidir. Bu birimler ekonomik sektörler bazında istatistik toplamanın temel yapı taşlarını oluşturmaktadır. Bir birimin kurumsal bir birim olarak tanımlanabilmesi için mal ve varlık edinebilmesi, yükümlülük altına girebilmesi, diğer birimlerle ekonomik işlem yapabilmesi ve bütün bir hesaplar sistemine sahip olması gerekmektedir. PBİ nin derlenmesine esas teşkil eden ve ekonomiyi oluşturan kurumsal sektör tanımları, FH ın sınıflandırılmasına da temel teşkil etmektedir. PBİ de kullanılan sektör sınıflaması ve alt sektörlere ilişkin tanımlar Kurumsal Sektör Listesi nde sunulmaktadır (Ek 3). Tablo 1: ESA 95 Kurumsal Sektör Sınıflaması Finansal Olmayan Şirketler S.11 Finansal Kuruluşlar Merkez Bankası Diğer Parasal Finansal Kuruluşlar Finansal Aracılar Finansal Yardımcılar Sigorta Şirketleri ve Emeklilik Fonları Genel Yönetim Merkezi Yönetim Yerel Yönetim Sosyal Güvenlik Kurumları S.12 S.121 S.122 S.123 S.124 S.125 S.13 S.1311 S.1313 S.1314 Hanehalkı S.14 Hanehalkına Hizmet Veren Kar Amacı Olmayan Kuruluşlar S.15 Dünyanın Geri Kalanı S.2 Türkiye için hazırlanan FH tablolarında kullanılan sektör sınıflaması aşağıda özetlenmiştir (Bkz: Tablo1). - Toplam Ekonomi (Yurtiçi Yerleşikler): Yurtiçi yerleşik sektörlerin (finansal olmayan kuruluşlar, finansal kuruluşlar, genel yönetim, hanehalkı, hanehalkına hizmet veren kar amacı olmayan kuruluşlar) toplamından oluşmaktadır. - Finansal Olmayan Kuruluşlar: Temel olarak, mal ve hizmet üretimi ile uğraşan şirketler ve ortaklıklardan oluşmakta olup kamuya ait olanlar Kamu İktisadi Teşekkülleri, belediyelerin ticari işletmeleri ve genel yönetim kapsamında dışında olup ticari faaliyet gösteren diğer kamu kurumlarından oluşmaktadır. Özel sektöre ait olanlar ise ticari şirketler, bireysel işletmeler, kooperatifler, Tarım Satış ve Tarım Kredi Kooperatifleri olarak sınıflandırılmaktadır. - Finansal Kuruluşlar: Parasal finansal kuruluşlar, finansal aracı ve yardımcılar ile sigorta şirketleri ve bireysel emeklilik fonlarından oluşmaktadır. 6

- Parasal Finansal Kuruluşlar: Parasal Finansal Kuruluşlar (PFK) sektörü ESA 95 de şu şekilde tanımlanmaktadır: Ana faaliyet konusu mevduat ve/veya mevduat benzeri kabul etmek ve kendi nam ve hesabına kredi vermek ve/veya menkul kıymetlere yatırım yapmak veya menkul kıymet ihracı yoluyla fon toplamak olan kuruluşlardır. Bu tanıma göre bankaların yanı sıra, postane bankalar, menkul kıymet ihraç eden yatırım fonları, belediyelerin kredi kuruluşları, tarımsal kredi veren kuruluşlar, mortgage kredi kuruluşları ve elektronik para kuruluşları PFK olarak sınıflanabilmektedir. Para piyasası fonu şirketlerinin PFK olarak sınıflanabilmesi için ihraç ettikleri fon paylarının mevduat benzeri olması (transfer edilebilme, çevrilebilme, kesinlik ve pazarlanabilme kriterlerine uygun olması), yatırım portföyünün % 85 inin para piyasası araçlarından ve/veya diğer devredilebilir borç araçlarından oluşması ve vadeye kalan gün sayısının 1 yıla kadar olması ve para piyasası araçlarının getirilerine yakın bir getiri sağlaması gerekmektedir. Türkiye için hazırlanan FH tablolarında da PFK lar temel olarak parasal sektörü ifade etmekte olup Merkez Bankası, bankalar ve para piyasası fonlarından (B tipi likit fonları) oluşmaktadır. - Finansal Aracılar: Para, mevduat ve mevduat benzerleri dışında yükümlülük yaratarak, finansal aracılık hizmetini banka dışı kuruluşlar için veren finansal kuruluşlardır. - Finansal Yardımcılar: Finansal aracılık hizmetleri ile yakından ilişkili olan hizmetler veren ancak kendileri finansal aracı gibi faaliyet göstermeyen kuruluşlardır. Bu kuruluşlar temel işlev olarak kendi nam ve hesaplarına fon yaratamaz veya kredi veremezler. - Sigorta Şirketleri ve Emeklilik Fonları: Sosyal sigorta kapsamı dışında kalan sigorta şirketleri ile özel emeklilik fonlarını kapsamaktadır. Doğal Afet Sigorta Kurumu, Tarım Sigortaları Havuz İşletmeleri A.Ş., Milli Reasürans A.Ş., özel kanunla kurulmuş ve ek emeklilik taahhüdünde bulunan özel emeklilik kuruluşları ile üyelerine emekliliğe yönelik taahhütte bulunan özel emeklilik kuruluşları ve emeklilik yatırım fonlarından oluşmaktadır. - Genel Yönetim: Maliye Bakanlığı nın 06.04.2012 tarihli ve 28256 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Genel Yönetim Mali 2 No.lu Tebliği kapsamındaki merkezi yönetim, yerel yönetim ve sosyal güvenlik kuruluşlarını kapsamaktadır. - Merkezi Yönetim: Genel bütçe kapsamındaki kamu idareleri, düzenleyici ve denetleyici kurumlar ve fonları kapsamaktadır. - Yerel Yönetim: İl özel idareleri, belediyeler, mahalli idare birlikleri, kalkınma ajansları, gençlik hizmetleri ve spor il müdürlüklerinden oluşmaktadır. - Sosyal Güvenlik Kuruluşları: Sosyal Güvenlik Kurumu, İşsizlik Sigortası Fonu ve Türkiye İş Kurumu Genel Müdürlüğü olarak sınıflandırılmaktadır. - Hanehalkı (Gerçek kişiler): Aynı yaşam yerini paylaşan, gelir ve servetlerinin tümünü veya bir kısmını birleştiren ve belirli mal ve hizmet çeşitlerini (temel olarak konut ve yiyecek) kolektif olarak tüketen kişilerin oluşturduğu küçük bir grup şeklinde tanımlanmaktadır. - Hanehalkına Hizmet Veren Kar Amacı Olmayan Kuruluşlar: Piyasa üretimi yapmayan ve statüleri gereği gelir, kar veya herhangi bir mali kazanç elde etmelerine izin verilmeyen ayrı hukuki veya sosyal birimlerdir. Ücretsiz veya ekonomik olarak 7

anlamlı olmayan fiyatlarla hanehalklarına mal ve hizmet sağlarlar. Temel gelir kaynakları; hanehalkından tüketici sıfatıyla aldıkları gönüllü katılımlar (ayni veya nakdi), genel hükümet tarafından yapılan ödemeler ve gayrimenkul gelirleridir. - Dünyanın Geri Kalanı (Yurtdışı Yerleşikler): 1 yıldan fazla sürede yurtdışında yerleşik olan tüm gerçek ve tüzel kişileri kapsamaktadır. 1 yıldan fazla yurtdışında ikamet eden ve ekonomik faaliyetlerinin merkezi yurtdışında olan Türk vatandaşlarıyla olan borç ve alacak ilişkileri yurtdışı olarak değerlendirilmektedir. Yine aynı şekilde, ülkemizde kurulu bankaların yurtdışı şubeleri ile yurtiçinde bulunmasına rağmen yabancı ülke elçilikleri, uluslararası kuruluşlar ve yabancı askeri birimlerle olan alacak ve borçlar yurtdışı olarak sınıflandırılmaktadır. Özetle ülke içinde olan yabancı sermayeli bile olsa T.C. Kanunlarına göre kurulmuş tüm şirketler yurtiçinde, buna karşılık yurtdışında faaliyet gösteren ve bu ülkelerin kanunlarına tabi Türk şirketleri yurtdışı olarak nitelendirilmektedir. Finansal Araç Sınıflaması: Ekonomik olarak finansal araçları finansal olmayan araçlardan ayıran temel fark bir kurumsal birimin edindiği her finansal varlığın ekonomideki diğer bir birim için finansal yükümlülük oluşturmasıdır. Türkiye uygulamasında kullanılan araç sınıflaması ESA 95 ile uyumludur (Tablo 2). Bu sınıflama çerçevesinde finansal araçların tanımları aşağıda ayrıntılı olarak sunulmaktadır. Tablo 2: ESA 95 Finansal Araç Sınıflaması Parasal Altın ve SDR Parasal Altın Özel Çekme Hakları (SDR) Para ve Mevduatlar Para Vadesiz Mevduatlar Vadeli Mevduatlar Hisse Senedi Dışındaki Menkul Kıymetler Hisse Senedi Dışındaki Menkul Kıymetler Hisse Senedi Dışındaki Kısa Vadeli Menkul Kıymetler Hisse Senedi Dışındaki Uzun Vadeli Menkul Kıymetler Finansal Türevler Krediler Kısa Vadeli Uzun Vadeli Hisse Senetleri ve Özkaynaklar Hisse Senetleri ve Özkaynaklar Kote Edilen Hisse Senetleri Kote Edilmemiş Hisse Senetleri Diğer Sermaye Yatırım Fonları Sigorta Teknik Rezervleri Hanehalkının hayat sigortası ve emeklilik fonları rezervlerindeki net sermayesi F.1 F.11 F.12 F.2 F.21 F.22 F.29 F.3 F.31 F.331 F.332 F.34 F.4 F.41 F.42 F.5 F.51 F.511 F.512 F.513 F.52 F.6 F.61 8

Hanehalkının hayat sigortası rezervlerindeki net sermayesi Hanehalkının emeklilik fonları rezervlerindeki net sermayesi Önceden ödenen sigorta primleri ve ödenmemiş alacaklar için tutulan rezervler Diğer Alacaklar/Borçlar Ticari Krediler ve Avanslar Diğer F.611 F.612 F.62 F.7 F.71 F.79 - Parasal Altın ve SDR: Parasal altın ve SDR kategorisi iki alt kategoriden oluşmaktadır. Bu kategorideki varlıklar finansal varlıklar içerisinde karşı yükümlülüğü bulunmayan tek varlık kategorisidir. Parasal Altın: Parasal Yetkililere ait ve rezerv olarak tutulan altınları ifade etmektedir. Özel Çekme Hakları (SDR): Uluslararası Para Fonu (IMF) nun üye ülkelerin mevcut resmi rezervlerine katkıda bulunmak amacıyla oluşturulan ve üye ülkelere IMF kotalarıyla orantılı olarak tahsis edilen rezerv varlığıdır. - Para ve Mevduatlar: Bu kategorideki varlıklar, banknot ya da madeni para olarak dolaşıma çıkarılmış nakit para ile vadeli ve vadesiz mevduatları içermektedir - Hisse Senedi Dışındaki Menkul Değerler: Genelde ikincil piyasalarda alınıp satılan ya da satılması mümkün olacak şekilde standartlaştırılmış vadeli finansal araçları ifade etmektedir. Bu kategoriye finansal türevler de dahildir (değeri başka bir finansal varlığın veya malın değerine doğrudan bağlı olup, bağlı olduğu varlığın mülkiyetinin el değiştirmesine gerek olmadan söz konusu varlıkla ilgili hak ve yükümlülüklerin devrine olanak sağlayan finansal araçlar, türev olarak adlandırılmaktadır). Finansal türevler dışında bu kategoride vadelerine göre sınıflandırılmış tahvil ve bonolar ile mevduat sertifikaları gibi menkul kıymetler dahil edilmektedir. ESA 95 e göre orijinal vadesi 1 yıl ve daha az olan finansal araçlar kısa vadeli; orijinal vadesi 1 yıldan daha uzun araçlar ise uzun vadeli olarak değerlendirilmektedir. Bu tanımlar çerçevesinde Türkiye uygulamasında bu araç sınıflamasına dahil edilen menkul değerler; Hazine bonoları, devlet tahvilleri, Hazine ce ihraç edilen gelire endeksli senetler, TC Merkez Bankası likidite senetleri ve bankalarca ihraç edilen bono ve tahvillerdir. - Krediler: Belirli bir vade sonunda faiziyle birlikte geri alınmak şartıyla alacaklı tarafından borçluya fon ödünç verilmesi işlemi sonucunda ortaya çıkan finansal araçlardır. Bu kategoride nakdi ve gayri nakdi krediler, konut finansmanı kredileri, tasfiye olunacak alacaklar, ters repo işlemlerinden alacaklar, tüketici ve işletme kredileri ile finansal kiralama ve benzeri araçlar bulunmaktadır. - Hisse Senetleri ve Özkaynaklar: Ortaklık ya da gelirden pay alma hakkı gibi haklar kazandıran kıymetler sınıflandırılmaktadır. Borsaya kote (borsada işlem gören) ve kote olmayan (borsada işlem görmeyen) hisse senetleri bu kategori altında gösterilmektedir. Diğer sermaye kategorisi ise genel yönetimin elinde bulundurduğu, sermayesi paylara bölünmemiş iştiraklere ait sermaye yatırımlarını, IMF hariç ulusal ve uluslararası kuruluşlara yapılan sermaye yatırımlarını içermektedir. Türkiye uygulamasında bu araç kategorisi altında parasal sektörün aktifinde iştirakler ve bağlı ortaklıklar yer alırken, yükümlülük bölümünde borsada kote olan ve olmayan bankalar ile kamu bankalarının özkaynakları yer almaktadır. 9

- Yatırım Fonları: Topladığı fonlar ile para sermaye piyasalarında yatırım yapmak üzere kurulmuş finansal şirketlere ait finansal araçların sınıflandırıldığı kategoridir. Türkiye uygulamasında, B tipi likit fonlar dışındaki diğer B tipi yatırım fonlarını ve A tipi yatırım fonlarını içermektedir. - Sigorta Teknik Rezervleri: Sigorta şirketleri ve emeklilik fonları tarafından müşterileri adına biriktirilen rezervlerdir. Bu kategori altında hanehalkı adına yönetilen hayat ve emeklilik fonlarının yanı sıra sigortalanmış herhangi bir sektöre ait rezervler bulunabilmektedir. - Diğer Alacaklar/Borçlar: Diğer alacaklar/borçlar kalemi henüz yerine getirilmemiş finansal varlık ve yükümlülükleri içermektedir. Bu kategori altındaki varlıkların temel özelliği bu varlık/yükümlülükleri oluşturan işlemler ile bu işlemlere ait ödemeler arasında bir zamanlama farkı olmasıdır. Türkiye uygulamasında, alacaklı/borçlu geçici hesaplar, muhtelif alacaklar/borçlar, peşin ödenmiş vergiler vb. işlemler bu hesap altında izlenmektedir. Derleme Yöntemleri: Finansal Olmayan Kuruluşlar: Genel yönetim ve finansal kuruluşlar sektörlerine ait veri kaynakları oldukça geniş ve detaylı olmasına rağmen, çok sayıda kurumsal birimin olması ve bankacılık sektörü dışında da yoğun finansal ilişkileri bulunması nedeniyle, finansal olmayan kuruluşlar sektörüne ait veriler aynı detayda elde edilememektedir. Bu nedenle, diğer ülke örneklerine paralel olarak, söz konusu finansal veriler, çok çeşitli kaynaklardan ve karşı sektör verilerinden derlenerek hazırlanmıştır. Finansal Kuruluşlar: Temel veri kaynağı olup, her bir alt sektör için bilanço esaslı veri kaynakları ESA tanım ve sınıflamalarına dönüştürülerek oluşturulmaktadır. Genel Yönetim: Maliye Bakanlığı nca hazırlanmakta olan IMF Genel Yönetim Mali (GFS) ve buna ek olarak bazı mizan kalemlerinin detaylarından ESA 95 tanımlarına uygun köprü tablolara aracılığı ile konsolide olarak derlenmektedir. Konsolide veriler daha sonra alt sektörler arası ilişkiler göz önüne alınarak konsolide olmayan verilere dönüştürülmektedir. Hanehalkı: Bankacılık sektörü ve banka dışı finansal kesim ile olan ilişkilerinden mevduat ve kredi verileri karşılık kalemi olarak, borçlanma senetlerine yaptığı yatırımlar menkul kıymet veri tabanı bilgilerinden, kote edilmiş hisse senetleri varlıkları ise MKK verilerinden derlenmektedir. Hanehalkının elinde bulundurduğu Türk Lirası cinsinden nakit tutarı kalan sektör olarak hesaplanmıştır. Diğer borç ve alacak verileri ise diğer sektörlerden karşılık kalemi olarak elde edilmiştir. Hanehalkına Hizmet Veren Kar Amacı Olmayan Kuruluşlar: Büyük kısmı Para ve Banka nden karşı sektör verisi olarak ve kısmen de TÜİK tarafından derlenen vakıf ve derneklerin bilanço verilerinden elde edilmiştir. Dünyanın Geri Kalanı: Büyük kısmı Uluslararası Yatırım Pozisyonu istatistiklerinden ve Para ve Banka nden elde edilmiştir. 10

Konsolide ve Konsolide Olmayan Tablolar: Konsolide olmayan veriler, aynı sektör veya alt sektör altındaki birimlerin bilançolarında yer alan tüm finansal işlemler ile finansal varlık ve yükümlülüklerin tam bir resmini göstermekte ve karşı sektör verisi bulunmamaktadır. Konsolidasyon ise sektör ve alt sektör düzeyinde gerçekleşmektedir: - Sektör düzeyinde konsolidasyon: Kurumsal birimlerin birbirleriyle olan tüm işlem ve stokları sektör düzeyinde elenmektedir. - Alt sektör düzeyinde konsolidasyon: Kurumsal birimlerin birbirleriyle olan tüm işlem ve stokları alt sektör düzeyinde elenmektedir. Yani, alt sektörde yer alan kurumsal birimlerin diğer alt sektörlerle olan işlem veya pozisyonları tutulmaktadır. Mevcut konsolide FH tablolarında merkez bankası ve diğer bankalar ile genel yönetimin alt sektörleri konsolide edilerek yayımlanmaktadır. Böylece, bankacılık sektörünün ve genel yönetimin kendileri dışındaki diğer sektörlerle finansal ilişkisi gösterilmektedir. Finansal sektör içindeki diğer kurumlar arasındaki işlemlerin konsolidasyonuna ilişkin çalışmalar ise halen devam etmektedir. Konsolide olmayan tablolarda tüm alt sektörlerin birbirleri ile olan işlemleri toplama dahil edilmektedir. Sektörlere ilişkin net finansal değer, konsolide olan ve olmayan tablolarda eşittir. Net Finansal Değer = Finansal Varlıklar-Finansal Yükümlülükler IV- Diğer İstatistiklerle İlişkiler : FH ile (PBİ) karşılaştırıldığı zaman sektör ve finansal araç sınıflamaları açısından önemli benzerlikler göze çarpmaktadır. Ayrıca, PBİ kısa bir gecikme ile aylık olarak üretildiği için yıllık olarak yayımlanan finansal hesapların öngörülmesinde yardımcı olmaktadır. PBİ ile FH arasındaki bazı önemli farklılıklar ise şu şekildedir: - PBİ de mevcut araç tanımları altında sınıflandırılamayan tüm bilanço kalemleri Diğer Varlıklar veya Diğer Yükümlülükler altında gösterilmektedir. Ancak FH da bu kalemler, tahakkuk bazlı muhasebeden kaynaklanan zamanlama farkı nedeniyle oluşan hesapların sınıflandırılmasında kullanılmaktadır. - Reeskont hesaplamaları PBİ de "Kredi ve Diğer Faiz Gelir Tahakkuk ve Reeskontları" ve Faiz, Kar Payı ve Gider Reeskontları kalemlerinde gösterilirken, FH da ilgili kalemin üstüne eklenmektedir. - FH daki "Krediler" kalemi; PBİ ndeki "Krediler", "Tasfiye Olunacak Alacaklar", "Kiralama İşlemlerinden Alacaklar" gibi büyüklükleri içermektedir. - PBİ deki özkaynak kalemi defter değeri ile değerlenirken, FH da pasifte yer alan hisse senetleri ve özkaynaklar kalemi piyasa değeri üzerinden değerlenerek, farklı alt başlıklar halinde sunulmaktadır. Genel Yönetim Mali (GFS): Genel yönetim sektörü veri kaynağı Genel Yönetim Mali dir. FH ile GFS Türkiye uygulaması arasında bazı yöntemsel farklılıklar bulunmaktadır: 11

- FH da karşılıklar dahil edilmezken, GFS Türkiye uygulamasında her türlü karşılık kalemleri dahil edilmektedir. Ulusal Hesaplar: Finansal olmayan hesaplarda (ulusal hesaplar) üretilen net borç verme veya net borçlanma kalemi (B9) toplamı ile FH da üretilen net borç verme veya net borçlanma dengesinin (B9f) her bir ekonomik sektör itibariyle teorik olarak birbirine eşit olması gerekmektedir. Ancak uygulamada, sınıflama farklılıkları ve farklı veri kaynaklarının kullanılması nedeniyle tam bir eşitlik sağlanamamaktadır. Aradaki fark; istatistiki hata olarak gösterilmektedir. Türkiye uygulamasında henüz bu karşılaştırma yapılmamaktadır. V- Yapılacak İşler Tüm ekonomik sektörlere ait karşı sektör bilgileri derlenerek konsolide verilerin tamamlanması ve akım verilerin hesaplanması planlanmaktadır. Avrupa Birliği nce 2014 yılı sonundan itibaren uygulamaya geçilen ESA 2010 a uygun sınıflamalarda FH ın üretilmesi yönünde çalışmalar başlatılacaktır. Ayrıca, üç aylık FH ın derlenmesi yönünde çalışmalar da yürütülmektedir. RİP (2012-2016) da tüm sektörlerin yer aldığı nihai FH tablolarının tamamlanma yılı 2015 olarak hedeflenmektedir. 12

VI- Yayımlama ve Erişim Mevcut sunumda, yayımlanan tablolar aşağıda sunulmaktadır. TOPLAM EKONOMİ FİNANSAL OLMAYAN KURULUŞLAR FİNANSAL KURULUŞLAR GENEL YÖNETİM TABLOLAR Parasal Finansal Merkez Kuruluşlar Bankası Diğer Parasal Finansal Kuruluşlar Finansal Aracılar Finansal Yardımcılar Sigorta Şirketleri ve Emeklilik Fonları Merkezi Yönetim Yerel Yönetimler Sosyal Güvenlik Kuruluşları Hanehalkı Hanehalkına Hizmet Veren Kar Amacı Olmayan Konsolide Konsolide Olmayan Dünyanın Geri Kalanı İstatistiklere aşağıdaki linkten ulaşılabilmektedir. http://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/tcmb+tr/tcmb+tr/main+menu/istatisti kler/parasal+ve+finansal+istatistikler/finansal+hesaplar/ Ekler Ek 1: RİP Görev Dağılımı Tablosu Ek 2: FH Veri Kaynakları Tablosu Ek 3: Kurumsal Sektör Listesi 13

EK 1 RİP GÖREV DAĞILIM TABLOSU 3. MAKROEKONOMİK İSTATİSTİKLER Sıra no Alt Konu Sorumlu Kurum/Kurul uş İlgili Kurum/Kurul uş Veri Derleme Sıklığı Yayımlama Sıklığı Yayım Dönemi Veri Derleme Yöntemi Veri Mevcudiyet Durumu Kullanılan Sınıflamalar Tahmin Düzeyi Yayım Şekli Açıklama 3.1. Ulusal Hesaplar ve Para, Banka, Maliye 3.1.33 Finansal Hesaplar T.C. Merkez Bankası Maliye Bakanlığı TÜİK Hazine Müsteşarlığı BDDK SPK TMSF 3 aylık, Merkezi Yıllık Kayıt Kuruluşu İMKB Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşları Birliği 3 Aylık, Yıllık t+8 ay Anket, İdari kayıt Yeni ESA 95 ve EUROSTAT'ın "ESA95 Finansal Hesaplar Kaynak ve Yöntemler El Kitabı 2002"de belirlenen sınıflamalar Türkiye Henüz yayımlanmıyor. TCMB koordinatörlüğünde ve Hazine Müsteşarlığı, Maliye Bakanlığı ve TÜİK yetkililerinin katılımıyla oluşturulan çalışma grubu, tabloların üretilme çalışmalarını sürdürmektedir. Bu kapsamda, "genel yönetim" hesapları için Maliye Bakanlığı ve Hazine Müsteşarlığı, "sigortacılık sektörü" verileri için Hazine Müsteşarlığı sorumludur. "Mali olmayan kuruluşlar" sektörü için TÜİK ve TCMB ortak bir çalışma yürütecektir. Finansal kuruluşlar sektörünün sigortacılık dışında kalan alt sektörleri ve "dünyanın geri kalanı" TCMB'nin sorumluluğundadır. Tüm tabloların konsolidasyonu ve akım verilerin hazırlanması için ilgili kurumların gerekli detay ve standarttaki veriyi TCMB'ye düzenli olarak sağlayıp veri kalitesini temin etmeleri durumunda, konsolide ve konsolide edilmemiş stok ve akım tabloların tamamlanma tarihi 2015 olarak planlanmaktadır. 14

EK 2 VERİ KAYNAĞI TABLOSU MALİ OLMAYAN KURULUŞLAR FİNANSAL VARLIKLAR Merkez Bankası Bankalar Para Piyasası Fonları MALİ KURULUŞLAR Mali Aracılar Mali Yardımcılar Sigorta Şirketleri ve Özel Emeklilik Fonları Merkezi Yönetim GENEL YÖNETİM Yerel Yönetim Sosyal Güvenlik Kuruluşları HANEHALKI HANEHAKINA HİZMET VEREN KAR AMACI OLMAYAN DÜNYANIN GERİ KURULUŞLAR KALANI Parasal Altın ve SDR TCMB kayıtları Para ve Mevduatlar Para Sektör Bilançoları TCMB kayıtları Mevduatlar Uluslararası Yatırım Pozisyonu, Para ve Banka TCMB kayıtları - - BDMK, Aracı Kurum Verileri BDMK, Aracı Kurum Verileri TMSF HM MB MB MB TMSF HM MB MB MB TCMB kayıtları, Para ve Banka, BDMK, TMSF, HM, MB, TÜİK,Aracı Kurum Verileri, Sektör Bilançoları, TCMB Kayıtları, BDMK, HM TÜİK,HM, Uluslararası Yatırım Pozisyonu, Uluslararası Yatırım Pozisyonu Hisse Senedi Dışındaki Menkul Kıymetler Hisse Senedi Dışındaki Menkul Kıymetler, Finansal Türevler Hariç Uluslararası Yatırım Pozisyonu, Para ve Banka, Sektör Bilançoları, Finansal Kesim Dışındaki Firmaların Döviz Varlık ve Yükümlülükleri, Haftalık Menkul Kıymet TCMB kayıtları Sermaye BDMK, Aracı Kurum Piyasası Kurulu Verileri TMSF HM MB MB MB Menkul Kıymet, Uluslararası Yatırım Pozisyonu, BDMK, HM - Uluslararası Yatırım Pozisyonu Finansal Türevler - - Banka Dışı Mali Kesim Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu, Aracı Kurum Verileri Hazine Müsteşarlığı MB MB MB Krediler Sermaye Piyasası Kurulu MB MB MB, HM Uluslararası Yatırım Pozisyonu Hisse Senetleri Özkaynaklar MKK,, Uluslararası Yatırım Pozisyonu, Aracı Kurum Verileri TCMB kayıtları - BDMK, Aracı Kurum Verileri TMSF HM MB MB MB MKK, Uluslararası Yatırım Pozisyonu BDMK,,TMSF, HM Uluslararası Yatırım Pozisyonu Hisse Senetleri ve Özkaynaklar, Yatırım Fonları Hariç MKK,, Uluslararası Yatırım Pozisyonu, Aracı Kurum Verileri TCMB kayıtları - BDMK, Aracı Kurum Verileri TMSF HM - - - MKK, Uluslararası Yatırım Pozisyonu BDMK,,TMSF, HM Uluslararası Yatırım Pozisyonu Yatırım Fonları Sermaye Piyasası Kurulu, - - - - - HM - - - MKK - - Sigorta Teknik Rezervleri Sigorta Şirketleri ve Özel Emeklilik Fonları - - - - - - - - - HM - - Diğer Alacaklar Sektör Bilançoları,, TCMB Kayıtları, Aracı Kurum Verileri, Uluslararası Yatırım Pozisyonu, BDMK TCMB kayıtları - BDMK, Aracı Kurum Verileri TMSF HM MB MB MB BDMK,Aracı Kurum Verileri,TCMB Kayıtları, Para ve Banka, TMSF, HM BDMK,,TMSF, HM, Uluslararası Yatırım Pozisyonu 15

MALİ OLMAYAN KURULUŞLAR FİNANSAL YÜKÜMLÜLÜKLER Merkez Bankası Bankalar Para ve Mevduatlar - TCMB kayıtları Para - TCMB kayıtları Mevduatlar - TCMB kayıtları Para Piyasası Fonları - Sermaye Piyasası Kurulu MALİ KURULUŞLAR Mali Aracılar BDMK, Aracı Kurum Verileri Mali Yardımcılar Sigorta Şirketleri ve Özel Emeklilik Fonları Merkezi Yönetim GENEL YÖNETİM Yerel Yönetimler Sosyal Güvenlik Kuruluşları TMSF - MB - - - - - - MB - - HANEHALKI - - - - - - - - - - HANEHAKINA HİZMET VEREN KAR AMACI OLMAYAN DÜNYANIN GERİ KURULUŞLAR KALANI -, BDMK, BDMK, BDMK Hisse Senedi Dışındaki Menkul Kıymetler TCMB kayıtları - BDMK, Aracı Kurum Verileri TMSF - MB MB MB Hisse Senetleri Dışındaki Menkul Kıymetler, Finansal Türevler Hariç, BDMK, Aracı Kurum Verileri, HM, Özel Sektörün Yurt Dışından Sağladığı Kredi Borcu TCMB kayıtları - BDMK TMSF, Aracı Kurum Verileri - MB MB MB - - Uluslararası Yatırım Pozisyonu Finansal Türevler - - Aracı Kurum Verileri TMSF - - - -, BDMK, HM Krediler BDMK,, Özel Sektörün Yurtdışından Sağladığı Kredi Borcu, Aracı Kurum Verileri, TCMB Kayıtları, TMSF TCMB kayıtları - BDMK, Aracı Kurum Verileri TMSF HM MB MB MB BDMK,Aracı Kurum,,TMSF, HM BDMK,,TMSF, HM Uluslararası Yatırım Pozisyonu Hisse Senetleri ve Özkaynaklar - - - - Hisse Senetleri ve Özkaynaklar, Yatırım Fonları Hariç MKK,,Sektör Bilançoları, Uluslararası Yatırım Pozisyonu TCMB kayıtları Borsa İstanbul - Yatırım Fonları - - - - BDMK, Aracı Kurum Verileri Sermaye Piyasası Kurulu verileri TMSF, Aracı Kurum Verileri MKK - - - - HM - - - - HM, TÜİK Uluslararası Yatırım Pozisyonu - - - Sigorta Teknik Rezervleri - TCMB kayıtları - - - - HM - - - - - - Diğer Borçlar Sektör Bilançoları,, Aracı Kurum Verileri,Finansal Kesim Dışındaki Firmaların Döviz Varlık ve Yükümlülükleri,TMSF,Sigorta Şirketleri ve Özel Emekliilik Fonları TCMB kayıtları BDMK=Banka Dışı Mali Kesim,TMSF=Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu, HM=Sigortacılık ve Özel Emeklilik (Hazine Müsteşarlığı), TCMB=Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, MB=Genel Yönetim Mali (Maliye Bakanlığı), MKK=Merkezi Kayıt Kuruluşu - BDMK TMSF, Aracı Kurum Verileri HM MB MB MB BDMK,, TMSF, HM, Aracı Kurum Verileri BDMK,, TMSF, HM 16

EK 3 KURUMSAL SEKTÖR LİSTESİ Bir ekonomide yerleşiklerin birbirleriyle ve yurtdışı ile yaptıkları finansal işlemler, finansal sistemin önemli bir bölümünü oluşturan bankalar aracılığıyla gerçekleştirilmektedir. Finansal işlemlerden doğan borç ve alacakların sektörel bazda sınıflandırılması, kaynak ve kullanım büyüklüklerinin kurumsal birimler arasındaki dağılımlarının izlenmesi açısından önem taşımaktadır. Bu kapsamda; para, banka ve finans istatistiklerinde, kurumsal birimler ekonomide üstlendikleri temel işlevlere göre sınıflandırılmaktadır. Uluslararası Para Fonu ve Avrupa Merkez Bankası gibi kuruluşlar tarafından önerilen standartlar ışığında hazırlanan ve üretilmekte olan para ve banka istatistiklerinde kullanılan ana ve alt sektörler ile bu sektörlere ait tanımlar ve kurumsal birim örnekleri Kurumsal Sektör Listesi Haziran 2010 da yer almaktadır. Kurumsal Sektör Listesi nde yer alan Genel Yönetim birimleri Maliye Bakanlığı nın 4 Şubat 2009 tarih ve 27131 nolu Resmi Gazete de yayımlanan Genel Yönetim Mali Genel Tebliği çerçevesinde güncellenmiştir. YURTİÇİ I. GENEL YÖNETİM 1. MERKEZİ YÖNETİM 2. YEREL YÖNETİM 3. SOSYAL GÜVENLİK KURUMLARI II. FİNANSAL OLMAYAN KURULUŞLAR 1. FİNANSAL OLMAYAN KAMU KURULUŞLARI 2. FİNANSALOLMAYAN ÖZEL ŞİRKETLER (ÖZEL SEKTÖR) III. FİNANSALKURULUŞLAR 1. TCMB 2. BANKALAR 3. BANKA DIŞI FİNANSAL KESİM IV. HANEHALKI 3.1. SİGORTA ŞİRKETLERİ VE BİREYSEL EMEKLİLİK FONLARI 3.2. FİNANSALARACILAR 3.3. FİNANSAL YARDIMCILAR V. KAR AMACI OLMAYAN KURULUŞLAR 17

VI. DİĞER YURTDIŞI YURTİÇİ I. GENEL YÖNETİM 1. MERKEZİ YÖNETİM 1.1. GENEL BÜTÇE KAPSAMINDAKİ KAMU İDARELERİ Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Müdürlüğü Anayasa Mahkemesi Avrupa Birliği Genel Sekreterliği Bakanlıklar Basın Yayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü Başbakanlık Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu Cumhurbaşkanlığı Danıştay Denizcilik Müsteşarlığı Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü Devlet Personel Başkanlığı Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü Dış Ticaret Müsteşarlığı Diyanet İşleri Başkanlığı Emniyet Genel Müdürlüğü Gelir İdaresi Başkanlığı Gümrük Müsteşarlığı Hazine Müsteşarlığı Jandarma Genel Komutanlığı 18

Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü Kamu Düzeni ve Güvenliği Müsteşarlığı Karayolları Genel Müdürlüğü Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreterliği Milli İstihbarat Teşkilatı Müsteşarlığı Özürlüler İdaresi Başkanlığı Petrol İşleri Genel Müdürlüğü Sahil Güvenlik Komutanlığı Sayıştay Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlüğü Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Müdürlüğü Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Tarım Reformu Genel Müdürlüğü Türkiye Büyük Millet Meclisi Türkiye İstatistik Kurumu Yargıtay 1.2. ÖZEL BÜTÇELİ İDARELER Atatürk Araştırma Merkezi Atatürk Kültür Merkezi Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Başkanlığı Ceza ve İnfaz Kurumları ile Tutukevleri İş Yurtları Kurumu Devlet Opera ve Balesi Genel Müdürlüğü Devlet Tiyatroları Genel Müdürlüğü Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü GAP Bölge Kalkınma İdaresi Gençlik ve Spor Genel Müdürlüğü Hudut ve Sahiller Sağlık Genel Müdürlüğü 19

İhracatı Geliştirme Etüt Merkezi Kamu Denetçiliği Kurumu Yüksek Öğretim Kredi ve Yurtlar Kurumu Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü Mesleki Yeterlilik Kurumu Milli Prodüktivite Merkezi Orman Genel Müdürlüğü Öğrenci Seçme ve Yerleştirme Merkezi Özel Çevre Koruma Kurumu Başkanlığı Özelleştirme İdaresi Başkanlığı Savunma Sanayi Müsteşarlığı Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü Türk Akreditasyon Kurumu Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı (TİKA) Türk Patent Enstitüsü Türk Standartları Enstitüsü Türk Dil Kurumu Türk Tarih Kurumu Türkiye Adalet Akademisi Türkiye Atom Enerjisi Kurumu Türkiye Bilimler Akademisi Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü Ulusal Bor Araştırma Enstitüsü Üniversiteler Vakıflar Genel Müdürlüğü 20