TÜRKİYE TARIMINDA GELİR-TÜKETİM DURUMU VE GELİR DAĞILIMININ ETKİLERİ Prof.Dr. Ahmet ERKUŞ 1 Araş.Gör. İlkay DELLAL1 1. GİRİŞ Türkiye'de ekonomik kalkınmayı ve buna bağlı olarakta sosyokültürel gelişimi sağlamak büyük ölçüde tarım kesiminde çalışan nüfusun gelirinin arttırılmasına bağlıdır. Çünkü Türkiye nüfusunun yaklaşık yarısı kırsal alanda yaşamakta ve geçimini tarımdan sağlamaktadır. Tarımdan elde edilen gelir, çiftçi ailesinin gıda,giyim gibi ihtiyaçlarını karşılayabildiği ve bunun yanında da gelecek üretim dönemi için kullanılacak girdiler ve yapılacak yatırımlar için bu gelirden pay ayrılabildiği oranda ülkenin ekonomik kalkınmasına yön verebilir. Ancak, tarım kesiminde istihdam edilen ve kırsal kesimde yaşayan nüfusun fazlalığı yanında işletme arazilerinin çok küçük ve parçalı olması, ve entansif hayvancılığın tarım işletmelerimizin çoğunluğunda yapılamaması gibi çok çeşitli nedenlerle tarımda kişi başına gelir düşüktür. Elde edilen gelirin büyük kısmı gıda, giyim gibi ailenin temel ihtiyaçları için kullanılmakta, işletmenin devamını ve genişlemesini sağlayacak yatırımlar için pay yeterli düzeyde ayrılamamaktadır. Bu bildiride, Türkiye'de tarım kesiminde gelir düzeyi, tüketim harcamaları ve tarım kesiminde gelir dağılımı incelenecek, tarım kesiminin diğer sektörler ile karşılaştırması yapılarak, farklılıklar ortaya konulmaya çalışılacaktır. 2. TÜRKİYE DE TARIM KESİMİNDE GELİR DÜZEYİ VE TÜKETİM HARCAMALARI Türkiye'de çeşitli meslek gruplarının gelirlerini gösteren düzenli veriler yoktur. Bu nedenle bu çalışmada gelirler, sektörlerin Milli Gelirden aldıkları paylar ve bunların kişi başına düşen miktarları ile gelir dağılımı araştırmalarından elde edilen veriler ve üniversitelerde yapılmış saha araştırmalarından sağlanan veriler ışığında ele alınmıştır. Türkiye'de GSMH içinde tarımın payı yıllar itibariyle azalmaktadır. Öyleki bu değer 1970'de %36,7 iken, 1980'de %25,5'e, 1990'da %16,8 e ve 1995'de ise %15,0'a kadar düşmüştür. Aynı yıllar itibariyle Türkiye de kişi başına düşen GSMH ise 1970 de 538,8$, 1980 de 1539$, 1990 da 2687,4$ ve ve günümüzde 3000$ civarındadır. Kişi başına düşen GSMH, ülkede bir yıl içinde elde edilen GSMH nın ülke nüfusuna bölünerek hesaplandığından, Çizelge 1 de tarım kesiminden elde edilen üretim değeri kırsal nüfusa bölünerek tarımda kişi başına düşen GSMH ve tarım 1 A n k a r a Ü n iv e rs ite s i Z ir a a t F a k ü lte s i T a r ım E k o n o m is i B ö lü m ü, D ış k a p ı- A n k a r a. 108
dışı sektörlerden elde edilen üretim değeri de kentsel nüfusa bölünerek tarım dışı kesim için kişi başına düşen GSMH bulunmuştur. Çizelge 1 den de görüldüğü gibi, tarımda kişi başına düşen gelir tüm yıllarda tarım dışı sektörlerden daha düşüktür, öyleki 1970 yılında, tarımda kişi başına düşen gelir, tarım kesimi için bulunan değerin 2,73 katı, 1980'de 3,7 katı, 1990 da ise 3,3 katı daha fazladır. Çizelge 1. Türkiye'de GSMH içinde tarımın payı ve kişi başına düşen GS MH Y ılla r G S M H içinde ta rım ın payı % Kişi b a şın a d üşen G S M H (G e n e l) $ Kişi b aşın a d üşen G S M H (T a rım ) $ Kişi b a ş ın a d ü şen G S M H (T a rım d ış ı) $ 1970 36,7 538,8 320,8 876,6 1980 25,5 1539,0 702,9 2583,5 1990 16,8 2687,4 1126,5 3741,3 K ayn ak: 1) A n o n y m o u s 1 9 9 4, İsitatistik G ö ste rg e le r 1 9 2 3-1 9 9 2, D E, Y a y ın N o :1 6 8 2, A n k a ra. 2 )A n o n y m o u s 1 9 9 7 c, Türkiye Ekonom isi İstatistik ve Y o ru m lar, D P T, A n k a ra. Türkiye de tarımda hane başına elde edilen gelirleri veren çalışmalar gelir dağılımı araştırmalarıdır. Türkiye de gelir dağılımı konusunda yapılan ilk kapsamlı çalışma olarak bilinen 1963 Gelir Dağılımı Araştırması Devlet Planlama Teşkilatı tarafından yapılmıştır. Gelir dağılımı ve tüketim harcamaları ile ilgili olarak yapılan son çalışmalar DlE nün 1987 ve 1994 yıllarında yaptığı gelir dağılımı ve tüketim harcamaları araştırmalarıdır. Bu araştırmalara göre 1987 yılında Türkiye de ortalama gelir 3.680.548 TL'dir. Kentsel kesimde hanehalkının elde ettiği gelir kırsal kesimde hanehalkının elde ettiği gelirden 1,3 kat daha fazladır. 1994 yılında ise ortalama gelir hane başına 138.888.790 TL olup, kentsel kesimdeki hanehalkının geliri kırsal kesimkinden 1,5 kat daha fazladır (Çizelge 2). Tüketim harcamaları yönünden ise, 1987 yılında haneler elde ettikleri gelirin %78,43 ünü tüketirken, 1994 de bu durum hemen hemen aynıdır (%79,95). Ancak kırsal ve kentsel alanların tüketim eğilimleri açısından 1987 ile 1994 yıllarında büyük fark gözlenmektedir. Nitekim, 1987 yılında kırsal kesimde yaşayan ailelerin tüketim harcamaları için, gelirlerinin %67,14 ü yeterli olurken, bü değerin 1994 yılında %80,02 ye çıkması, kırsal kesimde yaşayan ailelerin tüketim maddelerine karşı taleplerinin arttığını, ya da elde ettikleri gelirin temel ihtiyaçları için yetmeyerek daha büyük oranda tüketime pay ayırdıklarını ifade etmektedir. 109
Çizelge 2. Türkiye de ortalama gelir ve tüketim harcamaları O rta la m a G e lir* T ü k e tim h a rc a m a s ı T ü ketim eğilim i 1 9 8 7 (1 ) 1 9 9 4 (3 ) 1 9 8 7 (2 ) 1 9 9 4 (4 ) 1 9 8 7 1 9 9 4 T ü rk iy e 3.6 8 0.5 4 8 1 3 8.8 8 8.7 9 0 2.8 8 6.7 9 4 1 1 1.0 4 4.7 6 0 7 8,4 3 7 9,9 5 K en t 4.1 4 6.7 5 9 1 6 4.1 1 2.7 1 0 3.5 7 5.3 4 8 1 3 1.1 6 5.8 5 0 8 6,2 2 7 9,9 2 K ır 3.1 6 4.2 1 5 1 0 6.6 1 4.0 4 0 2.1 2 4.5 0 9 8 5.3 0 9.4 2 5 6 7,1 4 8 0,0 2 * H a n e b a ş ın a yıllık K ayn ak: 1) A n o n ym o u s 1 9 9 0 a, 1 9 8 7 H a n e h a lk ı G elir v e T ü k e tim H a rc a m a la rı A n keti S o n u ç la rı, G e lir D a ğ ılım ı, D İE Y a y ın N o :1 4 4 1, A n k a ra. 2 ) A n o n y m o u s 1 9 9 0 b, 1 9 8 7 H a n e h a lk ı G e lir ve T ü k e tim H a rc a m a la rı A n keti S o n u çları, T ü k e tim H a rc a m a la rı, D İE Y ayın N o :1 4 3 9, A n kara. 3) A n o n y m o u s 1 9 9 7 a, H a n e h a lk ı G e lir D a ğ ılım ı A n keti S o n u ç la rı, D İE Y a y ın N o :2 0 5 1, A n k a ra. 4 ) A n o n y m o u s 1 9 9 7 b, H a n e h a lk ı G e lir D a ğ ılım ı A n keti S o n u ç la rı, D İE Y a y ın N o :2 0 3 0, A n k a ra. 3. TARIMDA GELİR DAĞILIMI VE TÜKETİM HARCAMALARININ ÇEŞİTLERİNE GÖRE DAĞILIMI Ülkelerin gelişmişlik düzeyi ölçütlerinden biri olan gelir dağılımı, genel olarak bir ülkede elde edilen toplam gelirin ya kişiler ve aileler arasında yada üretime katılan üretim faktörleri arasında bölüşümü olarak bilinmektedir. Kişisel dağılım adı verilen, gelirin kişiler ya da aileler arasındaki dağılımı incelenirken, gelirden pay alan kişiler yada aileler, en az gelirliden başlayarak çeşitli gelir gruplarına göre sıralanmakta, her bir gruptaki kişi ya da aile sayısıyla karşılaştırmak suretiyle gelirler arası eşitsizlikler belirlenmektedir. Çizelge 3 de Türkiye'de 1987 ve 1994 yıllarında elde edilen gelirin dağılımı %20'lik gelir grupları itibariyle verilmiştir. Çizelgeden de görüldüğü gibi 1987 yılında nüfusun %20 sini oluşturan en düşük gelirli grup toplam gelirin sadece %5,4 ünü almaktadır. İkinci %20 lik grup gelirin %9,61'ini, üçüncü grup gelirin %14,06 sını, dördüncü grup gelirin %21,15 ini ve en yüksek gelirli grup ise gelirin %49,94 ünü elde etmektedir. Başka bir anlatımla nüfusun %40'ını oluşturan düşük gelirli grup gelirin yalnızca %14,85 ini alırken, geri kalan orta ve yüksek gelirli gruplar gelirin %85,15 ini almaktadır. 1994 de yapılan gelir dağılımı araştırmasına göre ise gelirin bu dengesiz dağılımı biraz daha bozulmuştur. Oyleki en düşük gelirli grubun gelirden aldığı pay %4,86 ya düşerken, en yüksek gelir grubunun payı %54,88 e yükselmiştir. Gelir dağılımındaki eşitsizliği belirlemede bir başka ölçüt olan Gini oranı 0 ile 1 arasında değişmekte, O a yaklaştıkça dengeli, 1 e yaklaştıkça dengesiz bir dağılımdan söz edilmektedir. 1987 yılında 0,437 olan Gıni oranının, 1994'de 0,492 ye yükselmesi yine gelir dağılımındaki bozukluğun biraz daha arttığını ifade etmektedir. 110
Çizelge 3. Türkiye de gelir dağılımı Gelir grupları TÜRKİYE KENT KIR 1987 1994 1987 1994 1987 1994 1. %20 5,24 4,86 5,43 4,83 5,21 5,57 2. %20 9,61 8,63 9,33 8,19 10,03 10,14 3. %20 14,06 12,61 13,60 11,87 14,98 14,80 4. %20 21,15 19,03 20,71 17,90 21,97 21,79 5. %20 49,94 54,88 50,93 57,22 47,82 47,0 Gini oranı 0,437 0,492 0,444 0,515 0,417 0,414 Kaynak: 1) Anonymous 1990a, A.g.e., Ankara. 2) Anonymous 1997a, A.g.e., Ankara. Gelir dağılımını kentsel ve kırsal alana göre incelediğimizde, kentte gelirin daha dengesiz dağıldığı görülmektedir. 1994 yılındaki verilere göre kentte Gini oranı 0,515 iken kırsal kesimde 0,414 dür. Söz konusu oranın kırsal kesimde kentsel kesime göre daha düşüklüğü, gelir dağılımının kırsal kesimde, kentsel kesime göre biraz daha dengeli olduğu şeklinde yorumlanabilir. Nitekim, üniversitelerde yapılan alan araştırmaları da bunu doğrulamaktadır. Yapılan bazı çalışmalarda Gini oranları şu şekildedir; Ankara ili Elmadağ ilçesi tarım işletmelerinde 0,4375 (Turgut 1991), Kırşehir ili Merkez ilçesi tarım işletmelerinde 0,3321 (Polat 1994), Bartın ili merkez ilçesi tarım işletmelerinde 0,3096 (Kalaycı 1994) ve Anamur Muz işletmelerinde 0,4113' dür (Eraktan 1995). Türkiye deki gelir dağılımının Dünya daki diğer ülkelerle karşılaştırılması Çizelge 4 de verilmiştir. Çizelgeden de görülebileceği gibi Hindistan, Pakistan, Çin gibi düşük gelirli ülkeler ile Ispanya, İtalya, Japonya gibi yüksek gelirli ülkelerde gelir dağılımı Türkiye den daha iyidir. Orta gelirli ülkeler kapsamına alınan Brezilya'da ise gelir dağılımı Türkiye'den daha kötüdür. Çizelge 4. Bazı ülkelerde gelir dağılımı Ülkeler 1. %20 2. %20 3. %20 4. %20 5. %20 Hindistan(1990) 8,8 12,5 16,2 21,3 41,3 Pakistan(1991) 8,4 12,9 16,9 22,2 39,7 Çin(1990) 6,4 11,0 16,4 24,4 41,8 Brezilya(1989) 2,1 4,9 8,9 16,8 67,5 lspanya(1988) 8,3 13.7 18,1 23,4 36,6 ltalya(1986) 6,8 12,0 16,7 23,5 41,0 Japonya(1979) 8,7 13,2 17,5 23,1 37,5 Türkiye(1994) 4,9 8,6 12,6 19,0 54,9 Kaynak: Anonymous 1995, Türkiye İstatistik Yıllığı 1994,DİE, Yayın No: 1720, Ankara. 111
4.G E L İR D A Ğ IL IM IN IN T Ü K E T İM H A R C A M A L A R IN A ETK İSİ Tüketim harcamalarına etkili olan en önemli faktör tüketicinin geliridir. Ancak, tüketim harcamalarını etkileyen diğer birçok faktör bulunmaktadır. Gelir dağılımı da tüketim eğilimini etkileyen faktörlerden birisidir. Türkiye'de 1994 verilerine göre aileler gelirlerinin %79,95 ini tüketmekte, %20,05 ini tasarruf etmektedirler. Kentte tüketim eğilimi %79,92, kırsal kesimde %80,02'dir. 1994 yılında kırsal kesimde aileler tüketim harcamaları için yılda 85.309.428 TL ayırırken kette bu değer 131 165 850 TLdir. Yani kentte aileler kırsal kesimdeki ailelerden 1,5 kat daha fazla tüketim harcaması yapmaktadırlar Çizelge 5 de Tüketim harcamalarının çeşitlerine göre oransal dağılımı verilmiştir Tüketim harcamaları içinde en büyük payı gıda harcamaları almaktadır Gıda harcamalarının payı 1994 yılında 1987 ye göre hem kırsal hemde kentsel kesimde artmıştır Gıda harcamalarından sonra sırasıyla konut, giyim, ev eşyası, ulaştırma harcamaları gelmektedir. Sağlık harcamasının payı hemen hemen aynı kalmış, giyim, eğitim, kültür, eğlence harcamalarının payı azalmıştır. Gelir dağılımındaki değişiklikler tüketim harcamalarının da değişmesine yol açmaktadır. Nitekim, gelir dağılımında düşük gelirliler yararına bir değişikliğin olması tüketim eğilimini arttırmakta, yani düşük gelir düzeylerinde gelirden tüketime harcanan miktarları arttırmaktadır. Buna karşılık, gelir dağılımında yüksek gelirliler lehine bir değişiklik olması tüketim eğiliminin azalmasına yol açmaktadır (Eraktan 1991) Çizelge 5. Tüketim harcamalarının oransal dağılımı Tüketim harcaması Tür kiye Kent Kır çeşitleri 1987 1994 1987 1994 1987 1994 I.G ıda 32,02 35,62 27,22 30,70 40,96 45,28 2.Giyim 12,29 8,96 12,02 8,99 12,81 8,87 3.Konut 21,79 22,84 25,10 24,78 12,76 19,02 4 Ev eşyası 9,49 9,02 8.92 9,30 10,55 8,47 5.Sağlık 2,56 2,60 2,38 2,65 2,90 2,50 6.Ulaştırma,haber 8,61 8,78 9,77 9,52 6,45 7,33 7. Kültür, eğitim.eğ.. 4,65 3,73 5,17 4,61 3,67 2,05 8. Lokanta 3,46 2,90 3,73 3,21 2,95 2,29 9.Diğer 5,13 5,55 5,69 6,14 6,95 4,19 K a y n a k : 1 ) A n o n y m o u s 1 9 9 0 b, A.g.e., A n k a r a. 2 ) A n o n y m o u s 1 9 9 7 b, A.g.e.. A n k a r a. Çizelge 6'da Türkiye'de %20 lik gelir gruplarına göre tüketim harcamalarının çeşitlerine göre dağılımı verilmiştir. Tüm gelir gruplarında gıda harcamalarının payı 1994 yılında 1987'ye göre artmıştır 1987 de en düşük gelirli grubun gıda harcamaları payı %41,08 iken, gelir dağılımın düşük gelirliler aleyhine bozulması nedeniyle 1994 yılında gıda harcamalarının payı %50,84'e çıkmıştır. Düşük gelirli grup bu bozulma 112
nedeniyle, giyim, ev eşyası, ulaştırma, eğitim, eğlence, kültür, lokanta gibi harcamalarının payını azaltırken, yüksek gelirli gruplar ev eşyası, konut, kira harcamalarını arttırmışlardır. Sağlık harcamaları ise hemen hemen aynı düzeyde kalmıştır. Çizelge 6. Türkiye'de %20 lik gelir gruplarına göre tüketim harcamalarının çeşitlerine gore da? ılımı Tük.Har. Çeşit. Toplam 1. %20 2. %20 3. %20 4. %20 5. %20 1987 1994 1987 1994 1987 1994 1987 1994 1987 1994 1987 1994 Toplam 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 1 32,02 35,62 41,08 50,84 35,38 47,08 29,39 42,39 21,71 36,69 13,23 25,52 2 12,29 8,96 11,18 6,75 13,16 7,80 12,77 8,96 12,98 9,54 9,69 9,46 3 20,79 22,84 20,22 24,45 20,36 23,50 22,28 23,05 23,87 22,77 14,38 22,24 4 9,49 9,02 9,70 5,27 10,29 7,61 9,37 8,06 8,70 8,55 7,17 10,89 5 2,56 2,60 2,69 2,61 2,45 2,44 2,68 2,57 2,45 2,37 2,53 2,78 6 8,61 8,78 4,17 3,45 5,30 3,73 8,35 5,15 11,60 9,07 33,84 12,79 7 4,65 3,73 4,39 1,43 4,39 2,03 4,44 2,92 6,54 3,28 5,99 5,33 8 3,46 2,90 2,51 2,12 3,17 2,13 4,03 2,42 4,51 2,49 4,45 3,72 9 6,13 5,55 4,06 3,08 5,50 3,68 6,70 4,48 7,64 5,24 8,72 7,27 K a y n a k : 1) A n o n y m o u s 1 9 9 0 b, A.g.e., A n kara. 2 ) A n o n y m o u s 1 9 9 7 b, A.g.e., A n kara. Çizelge 7'de kentte yaşayan ailelerin %20 lik gelir gruplarına göre tüketim harcamalarının çeşitlerine göre dağılımı verilmiştir. Kentte yaşayan ailelerde de tüm gelir gruplarında gıda harcamalarının payı artmıştır. Düşük gelirli gruplarda, giyim, ev eşyası, eğlence, kültür gibi harcamalar azalırken yüksek gelirli gruplarda giyim, ulaştırma harcamaları azalmakta, konut, ev eşyası, gıda harcamaları artarken, eğitim, eğlence, kültür, lokanta harcamaları sabit kalmaktadır. Çizelge 7. Türkiye'de kentte yaşayan ailelerin %20 lik gelir grupları itibariyle tüketim harcamalarının çeşitlerine göre dağılımı Tük.har. çeşit. Toplam 1. %20 2. %20 3. %20 4. %20 5. %20 1987 1994 1987 1994 1987 1994 1987 1994 1987 1994 1987 1994 Toplam 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 1 27,22 30,70 37,99 45,42 31,97 40,68 24,89 36,13 18,99 31,82 10,86 21,89 2 12,02 9,Ö(J 11,20 7,62 12,67 8,62 12,13 8,97 13,21 10,01 9,38 8,85 3 25,10 24,78 24,61 26,75 25,77 26,38 27,09 24,70 27,34 24,24 15,41 24,22 4 8,92 9,30 9,53 5,16 9,22 7,76 9,02 8,74 8,55 9,51 7,21 10,71 5 2,38 2,65 2,43 2,79 2,25 2,40 2,52 2,47 2,27 2,33 2,61 2,94 6 9,77 9,52 3,70 4,13 5,05 4,69 9,38 7,05 11,04 9,86 35,19 12,90 7 5,17 2,74 4,11 2,03 4,83 2,64 5,02 4,14 6,49 3,54 6,45 6,48 8 3,73 3,21 2,47 2,33 3,44 2,24 4,19 2,40 4,67 2,78 4,55 4,24 9 5,69 8,11 3,96 3,77 4,81 4,60 5,76 5,40 7,44 5,91 8,35 7,76 K a y n a k : 1) A n o n y m o u s 1 9 9 0 b,a.g.e.,a n k.2 ) A n o n ym o u s 1 9 9 7 b, A.g.e., A n kara. 113
Çizelge 8 de ise Türkiye'de kırsal kesimde yaşayan ailelerin %20 lik gelir gruplarına göre tüketim harcamalarının çeşitlerine göre dağılımı verilmiştir. Kırsal kesime gelindiğinde ise en düşük gelir grubunda gıda harcamalarının payı tüketim harcamalarının yarısından fazlasını oluşturmaktadır. 1994 yılında 1987 ye göre tüm gelir gruplarında gıda harcamalarının payı büyük oranda artmıştır. Yine en düşük gelir gruplarında giyim, ev eşyası, ulaştırma, eğitim, eğlence, kültür, lokanta harcamalarının payı düşmüştür. Çizelge 8.Türkiye'de kırsal kesimde yaşayan ailelerin %20 lik gelir grupları itibariyle toplam tüketim harcamalarının çeşitlerine göre dağılımı Toplam 1. %20 2. %20 3. %20 4. %20 5. %20 1987 1994 1987 1994 1987 1994 1987 1994 1987 1994 1987 1994 Toplam 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 1 40,96 45,28 44,45 56,25 40,42 52,43 39,71 51,31 33,99 46,60 30,25 35,79 2 12,81 8,87 11,16 6,07 13,88 7,18 14,24 8,45 11,93 9,47 11,93 10,15 3 12,76 19,02 15,42 22,53 12,36 20,82 11,23 20,27 8,11 19,08 6,99 16,72 4 10,55 8,47 9,89 4,74 11,87 7,78 10,17 6,75 9,40 8,38 6,78 10,63 5 2,90 2,50 2,98 2,39 2,76 2,59 3,04 2,34 3,29 2,82 1,92 2,37 6 6,45 7,33 4,69 2,57 5,66 3,08 5,98 3,56 14,09 4,94 23,96 13,52 7 3,67 2,03 3,34 0,95 3,74 1,21 3,12 1,56 6,76 2,26 2,66 2,74 8 2,95 2,29 2,55 1,83 2,78 1,97 3,65 2,37 3,75 2,41 3,79 2,44 9 6,95 4,21 5,53 2,67 6,53 2,94 8,85 3,38 8,69 4,04 11,72 5,63 K ayn ak: 1) A n o n ym o u s 1 9 9 0 b, A.g.e., A n k a ra. 2 ) A n o n ym o u s 1 9 9 7 b, A.g.e., A n k a ra. Çizelge 9'da bölgeler itibariyle kent ve kırsal alanda, ortalama gelir, gini oranı ve tüketim eğilimi verilmiştr. Gelir yükseldikçe ailelerin gıda maddeleri için yaptıkları harcamalar mutlak olarak yükselmekle birlikte, genel harcamalar içinde oransal bakımdan daha düşük olacaktır (Polat 1992). Bu nedenle gıda harcamalarının oransal değerinin yüksek olduğu gruplarda, gelir düzeyinin daha kötü olduğu söylenebilir. Bu nedenle Çizelge 9'da bölgelere ve yerleşim yerlerine göre karşılaştırmada gıda harcamalarının payına da yer verilmiştir. 114
Çizelge 9. Türkiye'de bölgeler itibariyle ortalama gelir, gini oranı, tüketim eğilimi ve gıda harcamalarının payı Bölgeler Türkiye Kent Kır Gini oranı Marmara Ortgelir (TL) 15.121.744 16.673.256 10.059.292 0,56 Tük.eğilimi (%) 80,17 80,34 79,25 Gıda har.payı(%) 30,16 28,03 41,84 Ege Ort gelir (TL) 11.084.069 12.893.180 9.382.822 0,44 Tük.eğilimi (%) 78,22 79,56 76,49 Gıda har.payı(%) 35,00 30,44 41,12 Akdeniz Ortgelir (TL) 10.636.052 12.270.720 8.668.184 0,47 Tük.eğilimi (%) 79,45 76,22 84,94 Gıda har.payı(%) 37,99 34,18 43,81 İç Anadolu Ortgelir (TL) 10.809.388 12.798.770 8.072.246 0,44 Tük.eğilimi (%) 82,44 82,12 83,14 Gıda har.payı(%) 34,66 30,00 44,69 Karadeniz Ortgelir (TL) 9.955.904 12.390.704 8.702.343 0,46 Tük.eğilimi (%) 83,31 79,21 86,31 Gıda har.payı(%) 42,17 33,36 48,09 Doğu Anadolu Ort gelir (TL) 10.016.871 11.641.005 9.197.456 0,37 Tük.eğilimi (%) 72,31 79,84 67,50 Gıda har.payı(%) 44,61 37,53 49,96 Güneydoğu Ana. Ortgelir (TL) 7.622.636 7.618.441 7.628.281 0,38 Tük.eğilimi (%) 78,36 78,32 78,42 Gıda har.payı(%) 48,93 44,07 55,44 Kaynak: 1) Anonymous 1997a, A.g.e., Ankara. 2) Anonymous 1997b, A.g.e., Ankara Türkiye de bölgeler itibariyle hane başına en yüksek gelir Marmara bölgesinde elde edilmekte, bunu sırasıyla Ege, İç Anadolu, Akdeniz, Doğu Anadolu ve Karadeniz Bölgeleri izlemekte, en düşük geliri ise Güneydoğu Anadolu bölgesindeki aileler elde etmektedir. Gelirin en bozuk dağılım gösterdiği bölge Marmara bölgesi (G:0,56), en iyi dağılım gösterdiği bölgeler ise Doğu Anadolu (G:0,37) ve Güneydoğu Anadolu (G:0,38) bölgeleridir. Bunun nedeni, gelirin yüksek olduğu bölgelerde, gelir farklılıklarının çok yüksek olması ile açıklanabilir. 115
Tüketim eğilimleri incelendiğinde Karadeniz Bölgesinde tüketim eğiliminin en yüksek (%83,31), Doğu Anadolu Bölgesinde en düşük olduğu (%72,31) görülmektedir. Tüketim harcamaları içinde gıda harcamalarının payının ise, gelirin en düşük olduğu Güneydoğu Anadolu bölgesinde en yüksek (%48,93), gelirin en yüksek olduğu Marmara bölgesinde de en düşük (%30,16) olduğu dikkati çekmektedir. Kırsal alanda yaşayan ailelere bakıldığında yine gelirin en yüksek olduğu bölge Marmara bölgesi (10.059.292 TL), en düşük olduğu bölge ise Güneydoğu Anadolu bölgesidir (7.628.281 TL). Kırsal alanda tüketim eğiliminin en düşük olduğu bölge Doğu Anadolu (%67,50), en yüksek olduğu bölge Karadeniz bölgesidir (%86,31). Gıda harcamalarının en yüksek olduğu bölge Güneydoğu Anadolu bölgesi olup, bu bölgede tüketim harcamalarının yarısından fazlasını gıda harcamaları oluşturmaktadır (%55,44). 5. SONUÇ Bu verilerin ışığında Türkiye de kırsal alanda yaşayan ailelerin elde ettikleri gelirin, kentte yaşayan ailelerden daha az olduğu anlaşılmaktadır. Gerek kişi başına düşen GSMH, gerekse hanehalkı başına düşen gelir yönünden kırsal alanda yaşayan ve tarımla uğraşan kesim kentte yaşayanlara oranla daha az gelir elde etmekte, daha az tüketim harcaması yapmaktadır. Buna karşılık kırsal alanda gelir dağılımı, kente göre daha dengelidir. Böylece, kırsal alanda elde edilen düşük gelirin, aileler arasında biraz daha dengeli dağıldığı, kentte ise gelir grupları arasında daha büyük farkların olduğu söylenebilir. Gelir dağılımıyla, tüketim harcamaları arasındaki ilişkiye bakıldığında ise, gelirin daha iyi dağıldığı bölgelerde (Güneydoğu Anadolu G:0,38), tüketim eğiliminin daha düşük olduğu (%78,36), gelirin daha dengesiz dağıldığı bölgelerde ise (Marmara G:0,56) tüketim eğiliminin daha yüksek olduğu (%80,17) söylenebilir. Bu durum yine gelirin yüksek ve dengesiz dağıldığı bölgelerde tüketim eğiliminin daha fazla olduğunu göstermektedir. ûte yandan tüketim harcamaları içinde gıda harcamalarının payı, gelir düzeyi düşük bölgelerde daha yüksektir. Bu da gelir düzeyi düşük ailelerin gelirlerinin çoğunu gıda harcamaları için ayırdıklarını, gıda harcamaları dışındaki harcamalarının daha az olduğunu göstermektedir. Kırsal kesimde bu durum daha bariz olarak görülmektedir. Tüm bölgeler içinde gelir düzeyi en yüksek olan Marmara bölgesinde kentte yaşayan aileler %28,03 oranında gıda harcamaları için pay ayırırken, kırsal kesimde bu oran %41,84'dür. Gelir düzeyi en düşük olan Güneydoğu Anadolu Bölgesinde ise kırsal kesimde gıda harcamalarının payı %55,44'dür. Bu verilerde kırsal kesimde gelir düzeyinin kentten daha kötü olduğunu göstermektedir. 116
KAYNAKLAR Anonymous 1990a, 1987 Hanehalkı Gelir ve Tüketim Harcamaları Anketi Sonuçları, Gelir Dağılımı, DİE Yayın No:1441, Ankara. Anonymous 1990b, 1987 Hanehalkı Gelir ve Tüketim Harcamaları Anketi Sonuçları, Tüketim Harcamaları, DİE Yayın No:1439, Ankara. Anonymous 1994, İstatistik Göstergeler 1923-1992, DİE, Yayın No:1682, Ankara. Anonymous 1995, Türkiye İstatistik Yıllığı 1994,DİE, YayınNo:1720, Ankara. Anonymous 1997a, Hanehalkı Gelir Dağılımı Anketi Sonuçları, DİE Yayın No:2051, Ankara. Anonymous 1997b, Hanehalkı Gelir Dağılımı Anketi Sonuçları, DİE Yayın No:2030, Ankara. Anonymous 1997c, Türkiye Ekonomisi İstatistik ve Yorumlar, DPT, Ankara. Eraktan, S. 1991. Ekonomi II, III. Baskı, Ank.Üniv.Zir.Fak.Yayınları:1231, Ders Kitabı 353, Ankara. Eraktan, S. 1995. Anamur Muz İşletmelerinin Ekonomik Analizi -Sorunlar ve Çözüm Yolları-, Ank.Üniv. Zir.Fak. yayın no:1432, Bilimsel Araştırmalar ve lncelemeler:794, Ankara. Kalaycı, K. 1994. Bartın İli Merkez Köyleri Tarım İşletmelerinde Gelir Dağılımı ve Gelirin kullanılış Şekli, Ank. Üniv. Fen Bilimleri Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara. Polat, 1.1991. Gelir-Tüketim İlişkisi, Ank.Üniv.Fen Bil.Ens. Basılmamış Yüksek Lisans Semineri, Ankara. Polat, 1.1994 Polat, 1.1994. Kırşehir ili Merkez İlçesi Tarım İşletmelerinde Gelir Dağılımı, Ank. Üniv. Fen Bilimleri Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara. Turgut, T. 1991. Ankara İli Elmadağ İlçesi Tarım İşletmelerinde Gelir Dağılımı ve Gelir-Tüketim İlişkisi Üzerine Bir Araştırma, Ank. Üniv. Fen Bilimleri Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara. 117