1991 YILI KÜÇÜK VE ORTA ÖLÇEKLİ SANAYİ AÉ SONUÇLARINA GÖRE KOS D EĞERLENDIRMİ Ahmet PALAS Sanayi 1st Ştıb, Uzman Yrd* İlhanü MINTEMUÄ Sanayi 1st Şub. Uzman 1991 YILI KÜÇÜK VE ORTA ÖLÇEKLİ SANAYİ ARAŞTIRMASI Bu araştırmada işyeri çalışanlannın yıllık ortalama sayısı ölçek büyüklüğü olarak kullanıla yapılan kurum içi ve kurumlar arası toplantılar sonucunda; 1-9 kişi çalışan işyerleri; ÇOK KÜÇÜK ÖLÇEKLİ 1049 Uşi çalışan işyerleri; KÜÇÜK ÖLÇEKLİ 50-99 kişi çalışan işyerleri; ORTA ÖLÇEKLİ 100+ kişi çalışan işyerleri; BÜYÜK ÖLÇEKLİ imalat sanayi işyerleri olarak tamnüanmıştı, Bu araştırmada, Haziran-Temmuz 1992 tarihinde, 10-49 kişi çalışan 1693, 50-99 kişi çalaşatv 765 işyeri olmak üzere toplam 2458 işyerine örnekleme ve tam sayım yöntemi birlikte kullianılarak anket uygulanmıştır* 1991 Yılı Küçük ve Orta Ölçekli İmalat Sanayi Araştırması ile Devlet İstatistik Enstitüsü; Küçük ve Orta Ölçekli İmalat Sanayine ilişkin her yıl derlenen nicel değişkenlerin yanısıra nitel değişkenlerin de derlenmesini sallamıştır. Her yıl derlenen nicel değişkenler : Çalışanların yıllık ortalama sayısı, ücreüer, yatırımlar, girdi, çıktı, katma değer gibi işyerlerinin tüm faaliyetlerine ilişkin bilgiler derlenmektedir* DERLENEN NİTEL DEĞİŞKENLER 1, İşyerlerinin kuruluş yıllan, çalışılan ve çalışılmayan günler, 2, Tam kapasite ile çalışmama nedenleri, enerji ve araştırma geliştirme faaliyetleri, 3, İşyerinin yapısı, kredi durumu, ihracat ve ithalatı, 4, İşyerlerinin eğitim durumu, 5, İşyerlerinin beklentileri. AMAÇ Küçük veorta Ölçekli İmalat Sanayi sektörü hakkında daha ayrıntılı bilgi derlemek, hükümetin alacağı ekonomik tedbirlere ışık tutacak bilgileri elde etmek, çeşitli araştırmalara hizmet edecek veri tabanları hazırlamak, uluslararası tasviyéleri gözönünde bulundurarak, uluslararası kıyaslamalara imkan sağhyacak bilgileri deflemektir* SEKTÖRLER 31 : Gıda, içki ve tütün sanayi 32 : Dokuma, giyim eşyası ve deri sanayi 33 : Orman ürünleri ve mobilya sanayi 34 : Kağıt - kağıt ürünleri ve basım sanayi 35 : Kimya-petrol, kömür, kauçuk ve plastik ürünleri sanayi 36 : Taş ve toprağa dayalı sanayi 37 : Metal ana sanayi 336
38 : Metal eşya-makina ve teçhizat ulaşım aracı, İlmi ve mesleki ölçme aletleri sanayi 39 ; Diğer İmalat sanayi BÖLÜM-I 1. KÜÇÜK VE ORTA ÖLÇEKLİ İMALAT SANAYİ İŞYERLERİNİN (KOİSİ) KURULUŞ YILLARI, ÇALIŞILMAYAN GÜNLER 1,1. Kuruluş yıllan 1940 f tan günümüze kadar KOİSflerin kuruluş yılları incelendiğinde; 1970'den sonra kurulan Iş- M sayılarında büyük bir artış gözlenmektedir. 1940 yılından önce kurulan orta ölçekli imalat sanayi ^yerlerinin (OISI) sayısı, küçük ölçekli İmalat sanayi işyerlerine (KİSI) göre daha fazladır Kistlerin %ms3% OİSFlerln %47.71'i 1980 ve sonraki yıllarda kurulmuşlardır, (Tablo : 1,1-1,2) 12. Çalışılmayan günler 1991 yılında., OİSİ'lerde çalışılmayan gün sayısı KİSFlere göre daha fazladır, 1991 yılında Kİ«Sl'ler ortalama 87 gün, OtSfler de ortalama 91 gün çalışmamışlardır. Çalışmama nedenlerin en basında resmi tatiller gelmektedir, (Tablo : 1,3-1,4) BOLÜM-II % KOİSİ'LERİN ÜRETİM.KAPASİTELERİ, TAM KAPASİTE İLE ÇALIŞMAMA NE- DENLERİ, TEKNOLOJİ EDİNİM KAYNAKLARI VE AR-GE FAALİYETLERİ 2,1. Üretim kapasiteleri KİSİlerde en çok kullanılan üretim kapasitesi % 40-49 arasındadır. Bu üretim kapasitesinde çalışan işyeri sayısının oram %31.97 f dir. OİSİ'lerde en çok kullanılan üretim kapasitesi ise %60~79 arasındadır. Bu üretim kapasitesinde çalışan işyeri sayısının oram %38,24 l tün (Tablo : 2,1-2,2) 12. Tam kapasite ile çalışamama nedenleri ^"Cülerin tam kapasiteyle çalışamama nedenlerinin, %7Ö ve daha fazla oranda talep yetersizliğinden kaynaklandığı gözlenmektedir. Kistlerin %m3tûmn, OlSFlerln ise %82,55 f nin iç pazardaki talep yetersizliği nedeni île tam kapasiteyle çalışamadıkları görülmektedir, (Tablo : 23, ÎA, 2,3.4, 2.4.4) 2,3, Teknoloji edinim kaynakları Kistlerin %53,27'si, OİStlerin ise %44.96'sı kullandıkları teknolojiyi kendi bilgi birikimlerine dayanarak elde etmişlerdir, (Tablo : 2.5, İS) 1A. Âr-Ge faaliyetleri KOİSİlerde Ar-Ge faaliyetlerinden en çok kalite kontrol çalışması yapılmaktadır Kistlerde bu oran %38J4? OISfierde %40JJl'dir, KtSflerin %7.711nin f OtStlerin %14J»înİn düzenli birer Ar- Ge birimleri vardır. (Tablo : 2,7.1, İMA, %l% İM) Bu sonuca göre GÎSÎ'lerin, KİSİ'lere oranla daha fazla düzenli Ar-Ge faallyeüeri olduğu söylenebilir. KOlSrierde Ar-Ge biriminde çalışanların büyük bir çoğunluğu yüksek lisans öğrenimi görmüş kişilerden oluşmaktadır. (Tablo: 2,11,2.12) 2.5. Yenilik çalışmaları KOİStler tarafından son 5 yılda yapılan yenilik çalaşmalarının başında mevcut ürün geliştirme ve iyileştirme çalışmaları yer almaktadır. Mevcut ürün geliştirme ve-iyileştirme çalışmalarının, tüm alternatif geliştirme çalışmaları içindeki oram KİSÎ'lerde %32,56, ÖİStlerde %29J4'tÜr. (Tablo : 2.13-2.14) Son 5 yıl içinde yenilik çalışmalarında bulunmayan işyerlerinin oranı ise KİStlente % 10,16» OlSÎ'lerde %4.57 f dir. (Tablo : 2,13.1,2,141) 2,16) 2.6, Piyasa araftırmaları KtSflerin %67J2 f sl, OİStlerin de %78A3'ü piyasa araşümıası yapmaktadırlar, (Tablo t 245, 337
KOİSİler, piyasa araştırmasını en çok pazarlama aşamasında yapmaktadırlar. Kistlerin; %51.44'ü, pazarlama aşamasında, %2425 t i ürün gelişürmeslnde ve %22.96'sı yeni ürün tasarımında piyasa araştırması yapmaktadırlar. ÖÎSÎlerin 50J5 f i pazarlama aşamasında, 24.32'si yeni ürün tasanmında, %22 # 90'ı ise ürün geliştirmesinde piyasa araştırması yapmaktadırlar, (Tabî : 2.17,2.18) 2.7. Üretim ile ilgili yenilik ve gelişmeler KÎSherin %14.59'u, OtSİlerin ise %6,24 f ü üretim ile ilgili yenilik ve gelişmeleri takip etmemektedirler, (Tablo : 2.19-2.20) Yemlik ve gelişmeleri takip eden KİSİlerin %56J8% OİSİ'İerin İse %52*İ3! ü de ülke içinde üretimle ilgili yenilik ve gelişmeleri takip etmektedirler, (Tablo ; 2.19.1, 2.20.1) BÖLÜM-III 3. KOİSFLERİN MALÎ YAPISI, SATIŞLARI TANITMA FÂALİYETLERİ, SABİT KIYMET YATIRIMLARI, KREDİ DURUMLARİ, İTHALATI VE İHRACATI 3.1. Mali kararları alanlar 1990, 1991 ve 1992 yıllarında ortalama olarak, KİSİlerin %36.58înde f OlSFlerio İse %53*16 f smda mail kararlar yönetim kumlu tarafından alınmaktadır. Bu üç yılda ortalama, Kistlerin %31.68'inde, OlSİ'lerin de %20J3'ünde mali kararlar işyeri sahibi ve ortakları tarafından alınmaktadır. (Tablo : 3.1,3.2) 3.2. Satışlar 1990, 1991 ve 1992 yılında ortalama olarak KİSİlerin %32.9ffsı, ölsîlerm İse %UAWi ürettikleri malları kendileri satmışlardır. Bu üç yılda ortalama olarak, KİSİlerin % 27.801, OÎSÎlerin % 28*141 sipariş üzerine çalışmışlardır. (Tablo : 3J? 3 A) 33. Hammadde temini KİSÎlerin %69.38'i, OİSİlerin % 67.651 kullanıldıkları yerli hammaddenin %70 ve daha Ma» sim Özel sektörden sağlamaktadırlar. Kullandıkları yerli hammaddenin %70'den fazlasını Kamu İktisadi Teşebbüslerinden sağlayan işyerlerinin oranı KÎSÎ için % 14,59, OÎSİ için ise 13.41'dir. Kİ- Sİlerin %i2 9 73'ünün, OÎSÎlerin ise %16,48'inin kullandıkları hammaddenin %70'den fazlasını ithal hammadde oluşturmaktadır, (Tablo : 3.5,3,6) 3*4*.Tanıtma falllyetleri KÎSİlerin %48 # 79'u, OÎSİlerin ise %59.fi3'ü tanıtma faaliyetlerinde bulunmaktadırlar. (Tablo : 3.7,3 J) KİSÎler 1990, 1991 ve 1992 yıllarmda tanıtma faaliyetlerini sırası ile %33 9, %33J7 ve %33S0 oranlarında en yoğun olarak firma broşürleri yolu ile yapmışlardır. Televizyon yolu ile yapılan tamuna faaliyetleri yıllar itibariyle %0.91, %0.80 ve %0.74 oramndadır, OİSİler ise 1990, 1991 ve 1992 yıllarında sırası ile %30*51, %29.84 ve %30.18 oranlannda en yoğun olarak firma broşürlerini kullanarak tanıtma faaliyetlerinde bulunmuşlardır. Televizyon yolu ile yapılan tanıtma faaliyefleri de yıllar itibariyle %2*52, %2 9 41 ve %2AË oranındadır, (Tablo : 3.9,3.10) 3*5. Sabit kıymet yatırımları 1990, 1991 ve 1992 yıllarında ortalama olarak KİSİlerin %5934'ü OÎSİlerin ise %72.28'i sabit kıymet yatırımı yapmışlardır. (Tablo t 3.11, 3,12) Bu yıllarda ortalama olarak sabit kıymet yatırımı yapan KİSİlerin %65,05 f i, OÎSİlerin ise %61.09'u sabit kıymet yatırımlarını özkaynaktan y^mışlaıdır. (Tablo : 3.11.1,3.12.1) 3.6, Kredi durumları OİSİler, KİSllerden daha fazla banka kredisi kullanmaktadırlar. Küçük ölçekli imalat sanayi işyerlerinin % 46.981 banka kredisi kullanmaktayken ayın oran OİSİlerde %62.21'dir. OİSİlerde en çok banka kredisi kullanan sektör orman ürünleri ve mobilya sanayi (33) sektörüdür, (Tablo % 3*13, 3,14) 338
1990, 1991, 1992 yıllarında ortalama olarak, kredi kullanan KİSİlerin %48Jİ'i bu krediyi üre» umde kullanmak için ve kısa vadede 1-3 aylık olarak almışlardır. Kistlerin 1990 yılında %28J2 f si, 1992 yılında da %3424 f ü yatırım yapmak amacıyla 1-3 aylık kredi almışlardır, 1991 yılında ise KI- Sl'lerin %24.90 f ı yatırım yapmak için kısa vadede 4-6 aylık kredi almışlardır, (Tablo t 3*İ5 f 3*17* 3,19) OİSİlerin ise 1990, 1991 ve 1992 yıllarında ortalama olarak %5L77 f si üretimde kullanmak amacıyla kısa vadede 1-3 aylık, %33.18'i de yatırım yapmak İçin kısa vadede 4-6 aylık kredi almışlardır. (Tablo t 3.16,3.18,3,20) Kredi kullanmakta olan KİSÎ'lerin 1990, 1991, ve 1992 yıllarında ortalama olarak %3L88 f i bu krediyi Halk Bankasından almışlardır, (Tablo : 3.21,3*22,3*23) OİSl'lerin ise bu üç yılda ortalama olarak %18,97'si bu krediyi Halk Bankası'ndan Almışlardır. (Tablo i 3,24,3.25,3.26) Kredi kullanımını olumsuz etkileyen faktörlerden en önemlisi olan kredi maliyetlerinin yüksek oluşu faktörünün oram, KOİSÎ'lerde büyük bir farklılık göstermemektedir, 1990, 1991 ve 1992 yıllarında kredi maliyetlerinin yüksek oluşunu 1, tercih eden işyerlerinin oranları KİSİlerde sırası ile %79.15, % 79*01 ve %77J9 f dur, (Tablo : 327) Bu oranlar OtSİ'lerde ise sırasıyla %78S7 9 %8135, %7g,70 f dir. (Tablo : 3.28) 3,7» İhracat OÎSİler, KİSÎlerden daha fazla ihracat yapmaktadırlar, 1991 yılında KİSİ'lerin %2SM% ihracat yaparlarken, bu oran OtSİ'lerde %5L07'dir. (Tablo : 3,29, 3.30) KİSİ'lerin %58,5O*si ihracatlarım kendileri, %38,72'si başka bir firma aracılığı ile yapmaktadırlar, ÖÎSİlerİn İse %64,86 l sı ihracatlarım kendileri» %33,82'si başka bir firma aracılığı ile yapmaktadırlar, (Tablo : 3.31,332) 1991 yılında Kutsilerin en fazla ihracat yaptıkları ülkeler sırasıyla Arupa Ekonomik Topluluğu, diğer Avrupa ve Yakın ve Orta Doğu Asya ülkeleridir. Bu oranlar KİSİler için sırasıyla; 9643.52, *34,24 ve %9,62, ÖİStler için ise 9M4.31, 9&34.12 ve %7.13'tür. (Tablo : 3»33,334) KÎSÎlerin %4Q,61 f l, OÎSÎlerin ise %49,53'ü ihracat yapmayı düşünmektedirler, (Tablo : 3J5 f 336) KÎSherin ihracat yapmayı en çok düşündükleri ülkeler sırasıyla; Yakın ve Orta Doğu Asya, Avrupa Ekonomik Topluluğu ve diğer Avrupa ülkeleridir. Bu ülkelerin oranlan sırasıyla %29.99, %27.67 ve %27.01'dir, OİSl'lerin ihracat yapmayı düşündükleri ülkeler de sırasıyla %29,70 ile Avrupa Ekonomik Topluluğu, %26,29 ile diğer Avrupa ve %24,11 ile Yakın ve Orta Doğu Asya ülkeleridir. (Tablo : 335.1,336,1) KOİSİ'lerin ihracat yapmalarım veya arttırmalarım olumsuz etkileyen en önemli faktörler sırasıyla; üretilen maddelerin fiyatlarının yüksek oluşu ve dış talep yetersizliğidir, Bu oranlar sırasıyla Kİ- Sİ'er İçin %27,99 ve %24.24, ÖİSİler içinse %38,87 ve %27.63'tür, (Tablo : 337,338) 3 A İthalat Kistlerin %78.39'u ithalat yapmadığını belirtken, bu oran OİSİlerde %46,97 t dir, (Tablo t 339,3.40)' 1991 yılında KOİSÎ'lerin en fazla ithal ettikleri ürünler sırasıyla; hammadde ve makina ve yedek parçalardır, Bu oranlar KİSİ'ler için %43,33 ve %24.48, OİSİ'ler için ise %40.02 ve 25.08 f dir. (Tablo t 3.41 f 3,42) 1991 yılında KÖİSl'lerin en fazla İtlıalat yaptıkları ülkeler sırasıyla Avrupa Ekonomik Topluluğu, diğer Avrupa ve Yakın ve Orta Doğu Asya ülkeleridir. Bu ülkelerin oranları KİSI'lerde sırasıyla; %48.53 f %35.31 ve %7.52? OİSİlerde ise %48.67, %34,06 ve %8.64 f tür. (Tablo : 343,3,44) KİŞİ'lerin %21.69'u, OİStlerin ise %27,33'ü ithalat yapmayı düşünmektedirler. (Tablo : 3.45, 3,46) KOİSÎ'lerin en çok ithalat yapmayı düşündükleri ülkeler sırasıyla; Avrupa Ekonomik Topluluğu, 339
diğer Avrupa ve yakın ve Orta Doğu Asya ülkeleridir. Bu ülkelerin oranları KİSÎ'ler için sırasıyla %4Q,86, 9640.14 ve %9,54, OiSiler için ise %45,66? %32.37 ve %11.85 f tir. (Tablo : 3,45,1,3,46.1) KOlSİlerin ithalat yapmalarını veya arttırmalarım olumsuz etkileyen faktörler ise sırasıyla; yurtiçi arzm yeterli olması ve gümrük vergilerinin yüksek oluşudur, Bu oranlar KİSÎ'ler için %56.45 ve %16,09 iken OÎSÎler için ise %44.74 ve %26.65'tir, (Tablo : 3*47,3,48) BOLÜM-IV 4. KÖÎSÎ'LERDE EĞİTİM İşyerinde en büyük paya sahip olan birinci kişilerin KÎSllerde %38.81 f i yüksekokul veya fakülte, %21.22'si ise ilkokul mezunudur, (Tablo : 41) İşyerinde en büyük paya sahip olan birinci kişilerin ÖİSÎlerde ise %54.72'si yüksekokul veya fakülte, % 14,53'ü ise ilkokul mezunudur. (Tablo : 4O) KİSÎ'lerin, %28,24'ünde işyerlerinde eğitim yapılmaktadır, bu oran ÛÎSÎler için %40.29 f dur (Tablo : 43,4,4) İşyerlerinde eğitim yapan Kistlerin %68,54'ü işyerlerinde işbaşı eğitimi, % 13.411 işyerinde organize eğitim yapmaktadırlar, (Tablo : 4.5) OlSl'lerin ise %57,74'ü işyerlerinde işbaşı eğitimi %16,27 f si ise işyerinde organize eğitim yapmaktadırlar. (Tablo : 4.6) 4,8) KİSİlerin %19.52'sinde eleman açığı vardır, Bu oran OİSfler için %17.47 f dir. (Tablo : 4.7. BÖLÜM-V 5. KOİSİ'LERİN GENEL DURUMU 54, Üretlm ş yurtiçi ve yurtdışı satışlar, hammadde ve aramallar miktarı ve işçi ihtiyacı KİSİ'lerin %43.40'mda (1991 yılında 1990 yılına göre) üretim, %39.57sinde yurtiçi satışlar, %46.36'sında yurtdışı satışlar artmış, %43.27'sinde hammadde ve aramallar ithalatı ve %63.irinde de işçi ihtiyacı aym kalmıştır, Gelecek iki yıl içinde 1991 yılına göre KİSİlerin çoğunda sadece işçi İhtayacımn aynı kalması, diğerlerinin artması beklenmektedir. (Tablo : 5.1) OlSFİerin ise %56.33 f ünde (1991 yılında 1990 yılına göre) üreüm, %49.38'inde yurtiçi satışlar, %5L15 f inde yurtdışı satışlar, %48.38 f inde de hammadde ve aramall^ ithalaü artmışür, Aym yıl, Oh Silerin %57 s 04 f ünde işçi ihtiyacı aynı kalmıştır, Gelecek iki yıl içinde 1991 yılma göre ise OİSİ'lerin çoğunda yine sadece işçi ihtiyacının aynı kalması, diğerlerinin artması beklenmektedir. (Tablo : 5.2) 1991 yılında 1990 yılına göre KİSİlerin %59,75'inde satış fiyatları, %54.59'unda hammadde fiyatları %49'dan az oranda artmıştın %54.27 f sinde ise işçi ücretleri %50-6Ö arasında artmıştır. Gelecek iki yıl içinde 1991 yılına göre KİSİlerin %62.79'unda satış fiyatlarının, %56,29 f unda hammadde fiyatlarının, %54,3l'inde de işçi ücretlerinin %ËVdm fazla oranda artması beklenmektedir. (Tablo : S3) 1991 yılında 1990 yılma göre OİSİlerin %63,07 f sinde ise satış fiyatları, %57.73 f ünde hammadde fiyatları, %58,O3 f ünde işçi ücretleri %49'dan az oranda artmıştır, Gelecek iki yıl içinde 1991 yılına göre OİSİlerin %68.451nde satış fiyatlarının, %56.60 f nda hammadde fiyatlarının, %55.34 f ünde de işçi ücretlerinin %81'den fazla oranda artması beklenmektedir, (Tablo ı SA) 5,2, Mamul madde fiyatlarını etkileyen faktörler KOÎSrierde üretilen mamul madde fiyatlarını etkileyen nedenler sırasıyla; hammadde fiyatları, işçi ücretleri ve kredi faizleridir. KİSİlerin %87.43 t ü hammadde fiyatlarını, %7.25Ï işçi ücretlerini ve %2,59 f u kredi faizlerini 1, derecede tercih edilişlerdir, OİSÎlerin ise 9686.35*1 hammadde fiyatlarını, %8.95'i işçi ücretlerini, %3,23! ü de kredi faaliyetlerini 1. tercih etmişlerdir. (Tablo : 5J f 5 ) 340
5 J, İşyerlerinin görüşleri KİSİlerin %63,26 f si, OÎSİlerin %72,91'i kredi koşullarının iyileştirilmesi konusunu, yine Kİ- Silerin %83.28 f i, OÎSİlerin ise %85.74'ü hammadde fiyatlarında istikrar sağlanması konusunu çok Önemli bulmaktadırlar* Aynca KİSÎ'lerin %60.10'u, OİSIlerin %64.351 küçük sanayici tanımının kesinleştirilmesi konusunu Önemli bulmaktadırlar. Önemli bulunan bir başka konu olan teknoloji seçiminde rehberlik hizmetleri verilmesi konusunun KÎSİler için oranı %53.25, OİSfler İçin ise %53.21 f dir. (Tablo : 5,7) KAYNAK i İlgili tablolar ve numaraları Devlet İstatistik Ensütüsü'nün Sanayi Şubesinden tenün edilebilir. 341