ANADOLU ÜNİVERSİTESİ ATIK YÖNETİMİ EL KİTABI Bu el kitabı, Anadolu Üniversitesinde atık üreten birimlerin atık yönetimi faaliyetlerine destek olmak amacıyla Çevre Sorunları Uygulama ve Araştırma Merkezi tarafından hazırlanmıştır. KASIM 2012
İÇİNDEKİLER 1. GİRİŞ... 4 1.1 TANIMLAR... 4 2. ATIK MİNİMİZASYONU... 6 2.1 SATINALMA KONTROLÜ... 8 2.2 ENVANTER KONTROLÜ... 7 2.3 İŞLETME KONTROLÜ... 7 3. ATIK YÖNETİMİ... 8 3.1 ETİKETLEME... 8 3.2 SAKLAMA... 12 3.3 AKTARMA... 17 4. ATIK TÜRÜNE GÖRE YAPILMASI GEREKENLER... 17 4.1 ASİT - BAZ ÇÖZELTİLERİ... 18 4.2 DÖKÜNTÜLER... 19 4.3 ETİDYUM BROMÜR (ETBR) JELLERİ VE ÇÖZELTİLERİ... 19 4.4 İLAÇ PREPARATLARI... 19 4.5 GAZ TÜPLERİ... 19 4.6 BİTÜMLÜ KARIŞIMLAR... 21 4.7 METALİK CIVA VE FLÜORESAN LAMBALAR... 21 4.8 CIVA TUZLARI VE CIVA TUZU ÇÖZELTİLERİ... 21 4.9 METAL ÇÖZELTİLERİ... 21 4.10 RANEY NİKELİ... 21 4.11 FİXER ATIKLARI... 22 4.12 ÇÖZÜCÜ BAZLI CİHAZ ATIKLARI... 22 4.13 SİYANÜR... 22 4.14 ORGANİK PEROKSİTLER... 22 4.15 GÜÇLÜ YÜKSELTGENLER (OKSİTLEYİCİLER)... 23 4.16 ORGANİK ÇÖZELTİLER... 23 4.17 PAKETLEME VE TAŞIMA SIRASINDA SIZAN KİMYASALLAR... 23 4.18 PERKLORATLAR... 23 4.19 FENOL VE KLOROFORM... 23 4.20 HALOJENLİ BİLEŞİKLER... 23 4.21 KESİCİ DELİCİ MALZEMELER... 24 4.22 BİLİNMEYEN MALZEMELER... 24 4.23 İSTENMEYEN REAJANLAR... 24 4.24 KONTAMİNE ATIKLAR... 24 4.25 MOTOR YAĞLARI... 25 4.26 BOR YAĞI... 25 4.27 YAĞ FİLTRELERİ... 25 4.28 TIBBİ ATIKLAR... 25 4.29 SİTOTOKSİK ATIKLAR... 26 A n a d o l u Ü n i v e r s i t e s i A t ı k Y ö n e t i m i E l K i t a b ı Sayfa 2
4.30 AKÜLER VE PİLLER... 26 4.31 ÖMRÜNÜ TAMAMLAMIŞ LASTİKLER... 26 4.32 ELEKTRİKLİ VE ELEKTRONİK EŞYA ATIKLARI... 26 4.33 TEHLİKESİZ ATIKLAR... 27 EKLER... 27 EK I : TEHLİKELİ KABUL EDİLEN ATIKLARIN TEHLİKE SINIFI KODLARI... 27 EK II: TEHLİKELİ MADDE VE MÜSTAHZARLARA İLİŞKİN ÖZEL RİSK İBARELERİ... 30 EK III: TEHLİKELİ MADDE VE MÜSTAHZARLARA İLİŞKİN GÜVENLİK-S İBARELERİ... 34 KAYNAKLAR... 37 A n a d o l u Ü n i v e r s i t e s i A t ı k Y ö n e t i m i E l K i t a b ı Sayfa 3
1.GİRİŞ Üniversitemizdeki birimlerde oluşan atıkların güvenli ve yürürlükteki mevzuatlara uygun bir şekilde yönetilmesi yasal bir zorunluluktur. Bu kapsamda sürdürülebilir atık yönetimi, Üniversitemizde oluşan ve çeşitli yöntemlerle geri kazanılabilen ve geri dönüştürülebilen ya da bertarafı zorunlu olan atıkların mevzuata uygun olarak toplanması, taşınması ve bertarafını gerektirir. Kaynakta ayrı toplama yani atıkların kendi cinsine uygun kaplarda birbirleriyle karıştırılmadan toplanması, atık yönetim sisteminin başarısını büyük ölçüde etkiler. Bu el kitabı, Üniversitemiz birimleri ve özellikle laboratuvarlarda oluşan atıkların, oluşumundan geçici depolama sahasına aktarılması sürecinde dikkat edilecek konuları kapsar. 1.1 Tanımlar Atık Herhangi bir faaliyet sonucunda oluşan, çevreye atılan veya bırakılan herhangi bir maddedir. Atık Yönetimi Atığın toplanması, taşınması, geri kazanılması, bertaraf edilmesi, bertaraf sahalarının kapatılması sonrası bakımı ve bu tür faaliyetlerin gözetimi, denetimi ve izlenmesidir. Özel Atık Tehlikeli kabul edilmeyen fakat insan sağlığını ve çevreyi korumak amacı ile; miktarı, derişimi, fiziksel, kimyasal veya biyolojik özellikleri bilinmesi gereken, özel taşıma ve imha gerektiren katılardır. Özel atık olarak kabul edilen maddeler: Biyolojik, tıbbi atıklar (araştırma hayvanı dokuları, kadavralar, kültürler), şırınga iğneleri ve bistürü uçları Toksisite sınırından düşük atıklar Petrol artıkları Asbest Safra vb. Kurşun/asit ve nikel/kadmiyum piller. Tehlikeli Atık Düşük dozlarda bile insanlar ve hayvanlar için öldürücü, insan ve diğer canlılar için zehirli (toksik), kanser yapıcı (kanserojen), gen bozucu (mutajen) ve üreme için zehirli (teratojen) etkiye sahip, düşük sıcaklıklarda alevlenebilme özelliği olan, patlayıcı, aşındırıcı (korozif) ve kimyasal olarak etkin (reaktif) maddelerdir. Mevzuata göre; Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelik teki atık listesinde (*) ile işaretlenmiş atıklar tehlikeli atıktır. Tehlikeli atıklar, bahsi geçen yönetmelikte EK-III A da A n a d o l u Ü n i v e r s i t e s i A t ı k Y ö n e t i m i E l K i t a b ı Sayfa 4
listelenen özelliklerden bir veya daha fazlasına sahip atıklardır. Atık Listesinde (A) işaretli atıklar, EK-III B de yer alan tehlikeli atık derişimine bakılmaksızın tehlikeli atık sınıfına girer. (M) işaretli atıkların tehlike özelliklerinin belirlenmesi amacıyla yapılacak çalışmalarda, EK-III A da listelenen özelliklerden H3-H8, H10 ve H11 ile ilgili değerlendirmeler, EK-III B de yer alan derişim değerleri esas alınarak yapılır. Bu hüküm tehlikeli maddeler ile kontamine olmamış saf metal alaşımlar için geçerli değildir. Tehlikeli maddeler tehlike özelliklerine göre sınıflandırılmıştır. Bu sınıflama için aşağıdaki kısaltmalar kullanılır: - Patlayıcı: E - Oksitleyici: O - Çok kolay alevlenir: F+ - Kolay alevlenir: F - Alevlenir: R 10 - Çok toksik: T+ - Toksik: T - Zararlı: Xn - Aşındırıcı: C - Tahriş edici : Xi - Hassaslaştırıcı : R 42 ve/veya R 43 - Kanserojen: Kanserojenite Kategorisi(1) (Carc. Cat. ) - Mutajen: Mutajenite. Kategorisi (1) (Mut. Cat.) - Üreme için toksik: Üreme Kategorisi. (1) (Repr. Cat.) - Çevre için tehlikeli: N ve/veya R 52, R 53, R 59. Tıbbi Atık Tıbbi atıklar, üç grupta incelenir. Bunlar; Enfeksiyöz atıklar, Patolojik atıklar ve Kesici Delici atıklardır. Enfeksiyöz atıklar Enfeksiyon yapıcı etkenleri taşıdığı bilinen veya taşıması muhtemel başta kan ve kan ürünleri olmak üzere vücut sıvıları ile insan dokuları, organları, anatomik parçalar, otopsi materyali, plasenta, fetus ve diğer patolojik materyali; bu tür materyal ile bulaşmış eldiven, örtü, çarşaf, bandaj, flaster, tamponlar, eküvyon ve benzeri atıkları; hemodiyaliz ünitesi ve karantina altındaki hastaların vücut çıkartılarını; bakteri ve virüs tutucu hava filtrelerini; enfeksiyöz ajanların laboratuvar kültürlerini ve kültür stoklarını; araştırma amacı ile kullanılan enfekte deney hayvanlarının leşleri ile enfekte hayvanlara ve çıkartılarına temas etmiş her türlü malzemeyi, veterinerlik hizmetlerinden kaynaklanan atıkları kapsamaktadır. Enfeksiyöz atıklar, A n a d o l u Ü n i v e r s i t e s i A t ı k Y ö n e t i m i E l K i t a b ı Sayfa 5
enfeksiyöz ajanların yayılımını önlemek için taşınması ve imhası özel uygulama gerektiren atıklardır. Patolojik atıklar Cerrahi girişim, otopsi veya anatomi çalışması sonucu ortaya çıkan dokuları, organları, vücut parçalarını, insan fetusunu ve hayvan cesetlerini kapsamaktadır. Kesici delici atıklar Şırınga, enjektör ve diğer tüm deri altı girişim iğneleri, lanset, bisturi, bıçak, serum seti iğnesi, cerrahi sütur iğneleri, biyopsi iğneleri, intraket, kırık cam, ampul, lam-lamel, kırılmış cam tüp ve petri kapları gibi batma, delme, sıyrık ve yaralanmalara neden olabilecek atıkları kapsar. Kimyasal Atıklar Birimlerde tedavi, tanı ya da deneysel araştırmalar gibi alanlarda kullanılan ve insan ve çevre sağlığı için çeşitli etkilerle zararlı olabilen kimyasal maddelerin gaz, katı veya sıvı atıklarıdır. Sitotoksik Atıklar Sitotoksik maddeler, hücreye zehir etkisi yapıp hücreyi öldüren ya da işlevini durduran maddelerdir. Tehlikesiz Atıklar Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmeliğin EK-IV kısmında işaretlenmemiş atıklar ile (M) ile işaretlenmiş atıklardan EK-III B'de yer alan eşik derişiminin altında bir değere sahip olan atıklardır. Elektrikli ve Elektronik Atıklar Atık elektrikli ve elektronik eşya (AEEE); Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelikte yer alan atık tanımına uygun ve Atık Elektrikli ve Elektronik Eşyaların Kontrolü Yönetmeliği Ek- 1/A da tanımlanan kategorilerde yer alan ürünlerin kullanım ömrü dolduğu andaki bütün bileşenlerini, unsurlarını ve içerdiği sarf malzemelerini tanımlar. Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelik Ek-1/A ya göre atık sınıflaması: 1. Büyük ev eşyaları 2. Küçük ev aletleri 3. Bilişim ve telekomünikasyon ekipmanları 4. Tüketici ekipmanları 5. Aydınlatma ekipmanları 6. Elektrikli ve elektronik aletler (büyük ve sabit sanayi aletleri hariç olmak üzere) 7. Oyuncaklar, eğlence ve spor ekipmanları 8. Tıbbi cihazlar 9. İzleme ve kontrol aletleri A n a d o l u Ü n i v e r s i t e s i A t ı k Y ö n e t i m i E l K i t a b ı Sayfa 6
10. Otomatlar Elektrikli ve elektronik eşyalar ile elektrik ampulleri ve evsel amaçlı kullanılan aydınlatma gereçlerinde, Ek-2 de yer alan istisnalar hariç, kurşun (Pb), cıva (Hg), artı altı değerlikli krom (Cr6+), polibromürlü bifeniller(pbb) ve polibromürlü difenil eterler (PBDE) ile kadmiyumun (Cd) bulunması yasaktır. Geçici Depolama Sahası Nihai bertaraf veya geri kazanım için uygun yer bulunamaması durumunda ya da bertaraf/geri kazanım tesislerine ulaştırılmadan önce atık miktarının yeterli kapasiteye ulaşması amacıyla atıkların geçici olarak depolandığı alana geçici depolama sahası denir. 2.ATIK MİNİMİZASYONU Atığın kaynağında geri kazanılması veya atık miktarının azaltılmasıyla yapılır. Laboratuvarda ihtiyaçtan fazla kimyasal madde bulundurulması atık miktarını artırması yanında iş kazası yönünden de risklidir. Atık üretilen her birimde olabildiğince az atık üretecek miktarda kimyasal madde kullanmalıdır. Aynı şekilde daha az atık oluşturan cihazlar tercih edilmelidir. Tehlikeli atık üretim potansiyeli olan birimlerde Atık önleme ve en aza indirme kuralları çerçevesinde olabildiğince az atık üretme olanakları geliştirilmelidir. Bu amaçla; 1) Tehlikeli atık oluşturma potansiyeli bulunan kimyasal maddelerin satın alma aşamasında olabildiğince tehlikesiz olan seçenek ile değiştirilmesi 2) Tehlikeli atık oluşturma potansiyeli bulunan kimyasal maddelerin satın alımında mümkün olduğu kadar en küçük hacim ve ağırlığın tercih edilmesi, gereğinden fazla satın alınmaması 3) Tehlikeli atık oluşturma potansiyeli olan kimyasal maddelerin kullanılacağı deneylerde olabildiğince en küçük ölçeğin kullanılması 4) Arsenik, kadmiyum, baryum, krom, kurşun, cıva, selenyum ve gümüş içeren kimyasal maddelerin kullanımından olabildiğince kaçınılması 5) Kromik asit yıkama çözeltileri yerine alkolde hazırlanmış potasyum hidroksit gibi (ticari adları Alconox ve Pierce RBS35 olan çözeltiler örnek olarak verilebilir) tehlikeli olmayan çözeltilerin tercih edilmesi 6) Çizelge 3.2 deki işlem ve süreçlerin laboratuvarda deneyimli bir kişi tarafından gerekli güvenlik önlemleri alınarak, çeker ocak içinde küçük ölçekte bir deney gerçekleştirildikten sonra uygulanması ile bertaraf, geri kazanım ve yeniden kullanım seçeneklerinin olabildiğince dikkate alınması gibi yöntemler önerilebilir. Karıştırılmaması gereken kimyasal maddelerin atık kaplarına birlikte atılmamasına ve zararlı kimyasal maddelerin olabildiğince az kullanılmasına dikkat edilmelidir. Geri kazanım veya geri dönüşüm uygulanabilen atıkları kaynağında ayrı kaplarda toplayarak atık azaltımına katkıda bulunulur. Uygun malzemeler ömrü bitene kadar yeniden kullanılabilir. A n a d o l u Ü n i v e r s i t e s i A t ı k Y ö n e t i m i E l K i t a b ı Sayfa 7
2.1 Satın Alma Kontrolü Atık miktarını en aza indirecek bir satın alma politikası uygulanmalıdır. Birimlerde ihtiyaç duyulan kimyasal madde miktarından fazlası satın alınmamalıdır. Bu maddeler olası bir yangında veya iş kazasında oluşacak zararı da artırmaktadır. Satın alma aşamasında tehlikeli atık oluşturma potansiyeli bulunan kimyasal maddelerin belirlenerek mümkünse tehlikesiz olan bir seçenek ile değiştirilmesi, eğer bu yapılamıyorsa gereğinden fazla satın alınmaması gibi yöntemlerle satın alma kontrolü sağlanabilir. 2.2 Envanter Kontrolü Birimlerde kullanılan her bir kimyasal madde için envanter kaydı oluşturulmalıdır. Kayıtlar zaman zaman kontrol edilerek gereksiz kullanımlar belirlenmelidir. Laboratuvarda oluşan atıkların türleri ve miktarları periyodik olarak kayıt altında tutulmalıdır. Laboratuvarda çalışma yapan personel kullandığı malzemeden oluşan atık miktarını oluşturulan atık kayıt formuna ya da atık kayıt defterine yazmalıdır. Tutulan atık kayıtları tüm laboratuvarda oluşan atık miktarlarıyla karşılaştırılmalıdır. Laboratuvardaki kimyasal maddelerin raf ömrü dolmadan tüketilmesi ya da ihtiyacı olan birimlere aktarılması bakımından malzemelerin son kullanma tarihleri envanter kayıtlarında bulunmalı ve belli aralıklarla kontrol edilmelidir. 2.3 İşletme Kontrolü Birimlerde atık yönetimi planı doğrultusunda işletme kontrolü yapılmalı ve geri kazanım ve geri dönüşümün uygulanabileceği alanlar belirlenerek süreç değişikliği olanakları araştırılmalıdır. Cihazlarda kullanılan maddelerin yeniden kullanım olanağı araştırılmalıdır. 3. ATIK YÖNETİMİ Atığın kaynağında azaltılması, niteliğine göre ayrılması, toplanması, geçici veya ara depolanması, geri kazanılması, taşınması, bertaraf edilmesi ve bertaraf işlemleri sonrası kontrolü ve benzeri işlemleri içeren Atık Yönetimi uygulamaları uyulması gereken yasal bir zorunluluktur. Üniversitemiz birimlerinde oluşan atıkların her biri, ait olduğu yönetmelik kapsamında yönetilir. Bu yönetmelikler değişken olduğundan son halleri takip edilmelidir. Yönetmeliklere http://www.resmigazete.gov.tr internet adresinden tarih ve sayı bilgileri girilerek kolayca ulaşılabilir. Ayrıca güncel mevzuat http://mevzuat.basbakanlik.gov.tr internet adresinden takip edilebilir. Şu anda geçerli olan mevzuat İlgili Mevzuat ve Atık Kodları başlığı altında bu sitede de görülebilir. Laboratuvarda çalışan her eleman kimyasal hijyen ve güvenlik uygulamaları konusunda bilgi sahibi olmalı, çalışma ortamında yeterli düzeyde koruyucu donanım bulundurulmalıdır. İlgili mevzuat uyarınca laboratuvarlarda lavabolara tehlikeli kimyasal madde dökülmesi yasaktır. Kimyasal maddelerin tehlikeli olup olmadığı, kimyasal madde tedarikçilerinden sağlanabilecek A n a d o l u Ü n i v e r s i t e s i A t ı k Y ö n e t i m i E l K i t a b ı Sayfa 8
Malzeme Güvenlik Bilgi Formları (MSDS) yardımıyla öğrenilir. Laboratuvarlarda kullanılan kimyasal malzemelere ait güvenlik bilgi formları, kolay ulaşılabilecek bir yerde bulundurulur. Genel olarak, patlayıcılar, yanıcılar, ph değeri 5,5 den küçük veya 10,5 den büyük olan sulu çözeltiler, petrol ürünleri, radyoaktif materyaller ve zehirler doğrudan kanalizasyona boşaltılamaz. Atıklar mümkün oldukça geri kazanılmaya çalışılmalıdır. Geri kazanım mümkün değilse daha zararsız bir atık haline dönüştürüldükten sonra depolama yapılır. Kimyasal madde atıkları söz konusu ise her bir kimyasal atık, etiketlenmiş ayrı bir kapta toplanır, kap dolduktan sonra kimyasal atık saklama dolabında bekletilir. Bu dolaplarda biriken kaplar, aynı etiketi taşıyan bidonlara aktarılarak geçici atık depolama birimlerine (tehlikeli atık uydu istasyonu) ve buradan geçici atık depolama alanına aktarılır. 3.1 Etiketleme 5 Temmuz 2008 tarihli ve 26927 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelik ile belirlenen hususlara uyularak Yönetmeliğin Ek-IV kısmında verilen atık kodu numaralama sistemi kullanılarak atık etiketi oluşturulmalıdır. Üniversitemizde laboratuvar içinde ve depolamada kullanılmak üzere iki farklı tehlikeli atık etiketi kullanılacaktır. Bu etiketler Şekil 3.1 ve Şekil 3.2 de verilmiştir. Laboratuvar içinde kullanılması gereken atık etiketi her bir atık koduna ait atık kabına yapıştırılmalıdır. Laboratuvar içinde kullanılan 5 L lik kaplar dolduktan sonra depolamada kullanılan ve aynı atık etiketine sahip olan 60 L lik bidonlara aktarılır. Bu bidonlarda bulunan atık etiketleri Ulusal Atık Taşıma Formunda (UATF) kullanılacaktır. Her iki etiketin de dikkatle doldurulması gerekmektedir. A n a d o l u Ü n i v e r s i t e s i A t ı k Y ö n e t i m i E l K i t a b ı Sayfa 9
Şekil 3.1: Laboratuvar içinde kullanılması gereken atık etiketi Şekil 3.1 deki atık etiketi doldurulurken yapılması gerekenler: Birim adı: Atığın oluştuğu birimin adı; laboratuvar adı, bölüm adı vb. Oda No: Atığın oluştuğu birimin kapı numarası, laboratuvar numarası vb. Sorumlu Kişi: Atık hakkında bilgi alınabilecek atık üreten sorumlu kişi adı soyadı ve varsa unvanı. Telefon No: Atık ile ilgili bilgi alınabilecek atık üreten sorumlunun telefon numarası, dâhili veya cep numarası olabilir. Kimyasal İsimleri: Formül kullanılmadan kimyasal maddenin adı yazılır. Kap içerisindeki diğer kimyasal maddelere ait derişim değeri %, mg/l veya ppm vb. olarak belirtilir. Atık Kodu: Bu kodun belirlenmesi atığın atık bertaraf veya geridönüşüm tesisine gönderilmesi açısından çok önemlidir. Bu kodun belirlenmesinde yetkili kişilere danışılmalıdır. Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelik Ek-IV ya da İlgili Mevzuat ve Atık Kodları kısmında tehlikeli ve tehlikesiz atıklara ait atık kodlarına ulaşılabilir. A n a d o l u Ü n i v e r s i t e s i A t ı k Y ö n e t i m i E l K i t a b ı Sayfa 10
Fiziksel durum: Atığın katı, sıvı, gaz vb. durumu belirtmek için ilgili kutucuk x ile işaretlenir. Eğer atık fazı farklı bir özellikte ise diğer yazan kısım doldurulur. Tehlike Kategorisi: Malzemenin Malzeme Güvenlik Bilgi Formuna bakarak, Ek-I de belirtilen H1 den H15 e kadar atığın tehlike sınıfını gösteren H kodu belirlenir. H kodunun yanındaki kutucuk x ile işaretlenir. İmza: Atık sorumlusu tarafından kare içerisine imza atılır. Açıklamalar: Atığın bulunduğu kabın hacmi, atığın hacmi veya atık ile ilgili bilinmesi gereken başka bir bilgi varsa açıklamalar kısmına yazılır. Şekil 3.2: Depolamada kullanılacak atık etiketi. A n a d o l u Ü n i v e r s i t e s i A t ı k Y ö n e t i m i E l K i t a b ı Sayfa 11
Şekil 3.2 deki atık etiketi doldurulurken yapılması gerekenler: Birim adı: Atığın oluştuğu birimin adı, laboratuvar adı, bölüm adı vb. Adresi: Birimin bulunduğu yerin adresi, Sorumlunun Adı, Soyadı: Sorumlu kişinin adı ve soyadı yazılır. Görevi: Birim içinde varsa idari görevi ya da diğer öğrenci, araştırmacı vb. durumu belirtilir. İmza: Sorumlu kişi imzasını atar. Atığın Adı: Atık ile ilgili aynı atık koduna sahip atıkların ayrıntılı olarak adı yazılır. Atık Kodu: Bu kodun belirlenmesi atığın atık bertaraf veya geridönüşüm tesisine gönderilmesi açısından çok önemlidir. Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelik Ek-IV ya da İlgili Mevzuat ve Atık Kodları kısmında tehlikeli ve tehlikesiz atıklara ait atık kodlarına ulaşılabilir. BBF No: Bertaraf Başvuru Formu (BBF) atığın atık bertaraf firmasına taşınması için başvuru yapıldığında doldurulan forma ait numaradır. Bertaraf başvurusu yapıldıktan sonra belirlenir. Bu nedenle atık bekletilecekse daha sonra doldurulur. Atığın Fiziksel Özelliği: Atığın katı, sıvı, gaz vb. durumunu belirtmek için ilgili kutucuk x ile işaretlenir. Eğer atık fazı farklı bir özellikte ise diğer kısmı doldurulur. Atığın Tehlike Özelliği: Malzemenin Malzeme Güvenlik Bilgi Formundan, Ek-I de belirtilen H1 den H15 e kadar tehlike sınıfını gösteren H kodu belirlenir. H kodunun yanındaki kutucuk x ile işaretlenir. Risk İbaresi (R) ve Açık İfadesi: Bu kitapta Ek-II de belirtilen R1 den R68 e kadar risk kodlarından uygun olanı ve açık ifadesi yazılır. Güvenlik İbaresi (S) ve Açık İfadesi: Bu kitapta Ek-III te belirtilen S1 den S60 a kadar alınması gereken güvenlik önlemlerini belirten ibarelerden uygun olanı açıklaması ile belirtilir. Risk Unsurları: Yangın Olasılığı, Sağlığa Zararları, Özel Tehlike, Reaktivite başlıkları altında bulunan unsurların belirlenmesi, malzemenin taşınması sırasında oluşabilecek kazaların vereceği zararı önlemek için gereklidir. Malzeme Güvenlik Bilgi Formları (Material Safety Data Sheet) kullanılarak kimyasal maddenin özelliklerine göre risk unsurları belirlenir ve ilgili yerler işaretlenir. Yangına Müdahale Şekli: Malzeme Güvenlik Bilgi Formlarına (Material Safety Data Sheet) bakılarak yangına müdahale şekli öğrenilir ve ilgili yerler işaretlenir. Tehlikeli madde sembolleri Avrupa Birliği ve Birleşmiş Milletler ce kullanılan piktogramlarla ifade edilmeye başlamıştır. Tehlike işaretleri kontrol edilirken eski semboller ile yeni piktogramların eş anlama gelmesi dikkate alınmalıdır (Kitapta Ek-1). Bir atığın hangi atık kabına konacağı konusunda tereddüt olduğunda, ayrı bir atık kabı oluşturulur. Atık kaplarında etiket bulunmaması atığın tanımlanmasını zorlaştırır ve tehlike oluşturur. Bu nedenle her atık kabına uygun işaretli etiket yapıştırılmalıdır. Laboratuvarlarda, A n a d o l u Ü n i v e r s i t e s i A t ı k Y ö n e t i m i E l K i t a b ı Sayfa 12
içinde kimyasal madde olan hiçbir kap etiketsiz olmamalıdır. Etiketler kolay çıkmayacak şekilde yapıştırılmalı, net ve okunur şekilde doldurulmalıdır. 3.2 Saklama Malzeme Güvenlik Bilgi Formlarına bakarak saklanacak malzemenin hangi maddelerle tepkime vereceği belirlenir. Birlikte saklanmasında sakınca bulunan maddeler ayrı saklanmalıdır. Laboratuvar atıkları birincil toplama kaplarında Çizelge 3.1 ve Çizelge 3.2 deki atık etiketlerinin (A,B,C vb.) de bulunması, olası kazaları önlemek açısından yararlı olacaktır. ÇİZELGE 3.1ETİKETİ ATIK ÇEŞİDİATIK KABI ETİKETİ ATIK ÇEŞİDİ ATIK KABI ETİKETİ ATIK ÇEŞİDİ A Halojen içermeyen organik çözücü ve çözeltiler B Halojenli organik çözücü ve çözeltiler C Katı atıklar D Tuz çözeltileri E Zehirli inorganik atıklar, ağır metal tuzları ve bunların çözeltileri F Zehirli yanıcı bileşikler G Cıva ve inorganik cıva tuzları H Geri kazanabilir metal tuzları atıkları. Her metal tuzu atığı ayrı kapta toplanmalıdır I İnorganik katılar ATIK ÇEŞİDİ ATMA ÖNCESİ İŞLEM ÇİZELGE 3.2 Atık Özelliğine göre Uygulanması Gereken İşlemelerKONTROL İŞLEMİ ATIK KABI Atık Çeşidi tatma Öncesi İşlem Kontrol İşlemi Kontamine olmuş halojen içermeyen organik çözeltiler Halojenli organik çözeltiler Atık Kabı Etiketi A Atık Kabı Özelliği Yüksek yoğunluklu polietilen kap en fazla 10 L hacimde olmalıdır. Alüminyum ve paslanmaz çelik kaplar kullanılmamalıdır. Genel olarak tepkimeye A girmeyen organik maddeler Genel olarak tepkimeye B girmeyen halojenli organik maddeler Katı atıklar C Plastik torba ve uygun orijinal karton kaplar. Cam malzemeler için ayrı kutular kullanılmalıdır. Organik asitlerin sulu çözeltileri Sodyum bikarbonat veya sodyum hidroksit ile nötralleştirilir İndikatör şeritler ile ph kontrolü A n a d o l u Ü n i v e r s i t e s i A t ı k Y ö n e t i m i E l K i t a b ı Sayfa 13 B D
Aromatik karboksilli asitler Organik bazlar ve aminler Nitriller ve merkaptanlar Suda çözünen aldehitler Organik bir çözücüde çözünmüş organometalik bileşikler Kanser yapıcı, çok zehirli ve zararlı bileşikler Alkil sülfatlar Organik peroksitler Asit halojenürler İnorganik asitler ve anhidritler İnorganik bazlar İndikatör tuzlar İnorganik tuzların nötral çözeltileri Seyreltik hidroklorik asit ile çöktürme yapılır Seyreltik hidroklorik asit veya Sülfürik asit ile nötralleştirilir Sodyum hipoklorit çözeltisi ile birkaç saat süreyle karıştırılarak yükseltgenir, Yükseltgen maddenin kalan kısmı sodyum tiyosülfat ile nötralleştirilir Seyreltik sodyum hidrojen sülfat ile tepkimeye sokularak bisülfite dönüşüm sağlanır. Çeker ocakta n-bütanol içine damla damla ilave edilir ve gaz çıkışının tamamlanması beklenir.1 saat daha karıştırmaya devam edilir ve üzerine fazlaca su eklenir Buzla soğutulmuş amonyak içerisine kuvvetli karıştırma işlemi yapılarak damla damla ilave edilir. Peroksit belirteçleri ile belirlenir ve demir(ii)- klorür ile nötralleştirilir Yüksek miktarda metanol içerisine damla damla ilave edilir, tepkimeyi hızlandırmak için birkaç damla hidroklorik asit eklenebilir. Sodyum hidroksit ile nötralleştirilir Dikkatlice karıştırılarak buzlu su içerisinde seyreltilir ve sodyum hidroksit çözeltisi ile nötralleştirilir Gerektiğinde karıştırma yapılarak suya ilave edilir, çeker ocakta hidroklorik asit ile nötralleştirilir İndikatör şeritler ile ph kontrolü İndikatör şeritleri ile ph kontrolü İndikatör şeritleri ile ph kontrolü İndikatör şeritleri ile ph kontrolü İndikatör şeritleri ile ph kontrolü İndikatör şeritleri ile ph kontrolü Tortu: C Süzüntü: D A veya B Organik faz: A Sulu faz: B A veya B Organik faz: A, Sulu faz: D F D Organik atıklar: A veya B, Sulu çözeltiler: D B D D I D Sağlam, sızdırmaz ve üzerinde uyarıcı etiket bulunan kaplar Ağır metal tuzları ve E Özel üretilmiş A n a d o l u Ü n i v e r s i t e s i A t ı k Y ö n e t i m i E l K i t a b ı Sayfa 14
çözeltileri Raney nikeli Talyum tuzları ve sulu Çözeltileri İnorganik selenyum bileşikleri Berilyum ve tuzları İnorganik cıva Siyanürler Azidler İnorganik peroksitler ve yükseltgenler(brom ve iyot gibi) Hidrojen florür ve inorganik florür çözeltileri Sıvı inorganik halojenür atıklar ve hidrolize duyarlı reakifler Sulu asıltı halinde hidroklorik asit içinde çözünme oluncaya kadar ilave edilir. Raney nikeli veya süzülen çökeleği kurutulmamalıdır, çünkü hava ile kendiliğinden tutuşur. Sulu çözelti halindeki selenyum tuzları derişik nitrik asit ile tepkimeye sokularak elementel selenyum geri kazanılabilir. Karışıma sodyum bisülfit çözeltisi ilave edildiğinde elementel selenyum çöker. Kimyasal olarak cıvayı soğuran ya da cıva ile tepkime veren bir madde ile toplanmalıdır. ph 10-11 aralığında hidrojen peroksit ile önce siyanatlara yükseltlenir, daha sonra ph 8-9 aralığında yükseltgenin fazlasının ilavesiyle siyanatlar karbondioksite yükseltgenir. Sodyum tüyosülfatlı ortamda iyotla tepkimeye sokularak azota dönüştürülürler. Asidik sodyum tiyosülfat çözeltisi ile indirgenerek zararsız hale getirilirler. Kalsiyum karbonat ile muamele edilerek kalsiyum florür şeklinde çöktürülür. Buzla soğutulmuş %10 luk sodyum hidroksit çözeltisine damla damla ilave edilerek zararsız hale getirilir. E E E Bileşikler: E Sulu faz: D E GG D D D Tortu: I Süzüntü: D Kırmızı fosfor I Değerli metal atıkları H Sulu çözeltiler D Çevreye zararlı maddeler içeren deterjanlı sular D Fosforlu bileşikler Fosforlu bileşiklerin her Tortu: I I atık kapları A n a d o l u Ü n i v e r s i t e s i A t ı k Y ö n e t i m i E l K i t a b ı Sayfa 15
Alkali metaller Alüminyum alkali bileşikler Biyokimya laboratuvarının başlıca atıkları olan karbonhidratlar,amino asitler ve diğer sulu atıklar gibi doğal maddeler bir gramı için 5 ml % 50 lik sodyum hidroksit çözeltisi içeren 100 ml % lik sodyum hipoklorür çözeltisi alınır. Buzla soğutma yapılarak damla damla ilave edilerek nötralleştirme yapılır. Kalsiyum hidroksit ilave edilir ve süzülür İnert bir çözücü içerisine alınır. 2-propanol içine damla damla karıştırılarak ilave edilir. Gaz çıkışı sona erince karışıma su ilave edilir. İnert gaz atmosferinde petrol eteri gibi inert bir çözücü ile seyreltilir. Üzerine önce damla damla 1 -oktanol sonra damla damla su eklenir. Süzüntü: D D F D Organik Çözücü ile karışım halinde: A veya B Bazı atıklar tepkime sonucu gaz üretebilir ve normal toplama kabının patlamasına yol açabilir. Örneğin; Nitrik Asit / Organik Asit ya da Organik Peroksit Asit atıkları gibi. Bu tür patlamaları önlemek için gaz çıkarabilen atıklara özel kaplar kullanılmalıdır. Çizelge 3.2 de verilen atık kabı özelliklerine uyulması ve bertaraf öncesi seyreltme vb. işlemlerin yapılması, olası zararları azaltır. Tehlikeli atık saklamak için kesinlikle su, süt, meşrubat vb. şişeler kullanılmamalıdır. Kimyasal atıklar sadece uygun kaplarda saklanabilir. Sıvı atık saklama kaplarında aşırı sıcak ya da soğuk etkisiyle genleşme olabileceği göz önüne alınarak tam doldurma yapılmaz. Atık kabı boyutu tahmin edilen atık miktarına göre seçilir. Tehlikeli kimyasal atık depolanan kap ve konteynerler atık doldurulması/boşaltılması işlemleri haricinde daima sızdırmaz bir şekilde kapalı tutulmalıdır, ikincil kap kullanımı ihmal edilmemeli, kapların giriş ağzında doldurma hunisi bırakılmamalıdır. Atık konteynerine atılan her atık için konteyner üzerindeki etiket güncellenmelidir. Hiçbir koşulda radyoaktif atıklar kimyasal atıklarla karıştırılmamalıdır. Laboratuvarda öngörülen kimyasal depolama matrisi atıkların depolanmasında da uygulanmalıdır. A n a d o l u Ü n i v e r s i t e s i A t ı k Y ö n e t i m i E l K i t a b ı Sayfa 16
Atık konteynerlerinin kapağı mutlaka kapalı olmalıdır. Kapak tam olarak kapanmıyorsa parafilm vb. kullanılarak kapağın tam kapanması sağlanmalıdır. Kırılan camlar sağlam bir kutuda toplanmalı ve en yakın çöp konteynerine bırakılmalıdır. Çöpü toplayan personel kırılan camlar ya da kesici maddelerden zarar görebileceğinden ofisteki veya laboratuvardaki çöp kutusuna bırakılmamalıdır. Kırılan cam madde eğer kimyasal madde ile temas etmişse tehlikeli atık olarak değerlendirilir. Geçici depolama için kullanılan depolama alanının girişinde tehlike uyarı işareti bulunmalı ve güvenlik önlemleri (kilitli, sızdırmaz zemin, uygun havalandırma, yangın önlemi vb.) alınmış olmalıdır. 3.3 Aktarma-Taşıma Birimlerde oluşan ve uygun şekilde etiketlenmiş olan atıklar uygun taşıma araçları ile güvenli bir şekilde taşınmalıdır. Tehlikeli kimyasal atıklar ve diğer tehlikeli atıklar öncelikle oluştukları noktalarda (örneğin laboratuvarlarda) etiketlerine göre 5L lik atık bidonlarında, bidon ¾ oranında dolana kadar depolanır, daha sonra özel taşıma dolaplarında bölüm ya da birimde bulunan güvenlik dolabına alınır, güvenlik dolabından bölüm ya da birim atık sorumlusu gözetim ve denetiminde aynı atık etiketine sahip 60L lik çember kapaklı bidonlara aktarılır ve birim için oluşturulmuş geçici depoya (tehlikeli atık uydu istasyonu) alınır. Çok atık üreten birimlerde atıkların önce atığın hacmine uygun bir kapta toplanması (60L çember kapaklı bidon ya da 1000L IBC tank) ve kap ¾ oranında dolduktan sonra geçici (uydu) depoya alınması sağlanır. Tehlikeli atık uydu istasyonlarında depolama süresi istasyonun kapasitesi ile sınırlıdır. Kapasite dolduğunda atık sorumlusuna haber verilerek atıkların bertaraf süreci başlatılır. Geçici Depolama Alanında biriktirilen atıklar atık türüne ve mevzuatına uygun olarak lisanslı firmalara verilir. Tehlikeli Atıklar, Atık Madeni Yağlar, Bitkisel Atık Yağlar, Atık Pil ve Akümülatörler ve Ömrünü Tamamlamış Lastikler gibi maddelerin taşınması esnasında Ulusal Atık Taşıma Formu kullanılması zorunludur. A n a d o l u Ü n i v e r s i t e s i A t ı k Y ö n e t i m i E l K i t a b ı Sayfa 17
4. ATIK TÜRÜNE GÖRE YAPILMASI GEREKENLER Birimlerde oluşan bazı atıklar uygun ölçüde seyreltilerek lavaboya boşaltılabilir. Tehlikeli olmayan organik kimyasal maddeler: Şekerler, nişastalar, şeker alkoller, doğal olarak bulunan alfa amino asitler ve tuzları, sitrik ve laktik asit ve Na, K, Mg, Ca, NH 4 tuzları, kuru biyolojik besi yerleri gibi maddeler standartlara uygun oranda seyreltilip lavaboya atılabilir. Tehlikeli olmayan inorganik kimyasal maddelerden, Sülfatlar (Na, K, Mg, Ca, NH 4, Sr, Ba) Fosfatlar (Na, K, Mg, Ca, NH 4, Sr) Karbonatlar (Na, K, Mg, Ca, NH 4, Sr, Ba) Oksitler (Ba, Mg, Ca, Sr, Al, Si, Ti, Mn, Fe, Cu, Co, Zn) Boratlar (Na, K, Mg, Ca) standartlara uygun oranda seyreltilip lavaboya atılabilir. Atıklar laboratuvarda 5 L lik bidonlarda toplanırken birbirleriyle karışmaması gereken maddeler (Çizelge 4.1 de verilmiştir) konusunda dikkatli olmak gerekir. ÇİZELGE 4.1 Birbiriyle karışmaması gereken kimyasal maddeler Kimyasallar Karışmaması Gereken Kimyasallar Aktif karbon Kalsiyum hipoklorit, oksitleyici maddeler Alkali metaller Su, karbontetraklorür, halojenli alkanlar, karbondioksit, halojenler Amonyak Cıva (örneğin manometre içerisinde), klor, iyot, brom, kalsiyum hipoklorit, hidroflorik asit Amonyum nitrat Toz halinde metaller, yanıcı sıvılar, kükürt, kloratlar, tüm asitler, nitritler, kükürt, ince tanecikli organik veya yanıcı başka maddeler Anilin Hidrojen peroksit, nitrik asit Asetik asit Kromik asit, nitrik asit, hidroksilli bileşikler, etilen glikol, perklorik asit, peroksitler, permanganatlar Asetilen Flor, klor, brom, bakır, cıva, gümüş Aseton Derişik nitrik asit, derişik sülfürik asit Azid Asitler Bakır Asetilen, hidrojen peroksit Brom Amonyak, asetilen, butan ve diğer petrol gazları, turpentin, benzen Cıva Asetilen, amonyak, fulminik asit Flor Bütün maddeler Fosfor (beyaz) Hava, oksijen, indirgen maddeler, alkaliler Gümüş Asetilen, okzalik asit, tartarik asit, amonyum bileşikleri, fulminik asit Hidroflorik asit Amonyak Hidrojen peroksit Bakır, krom, demir, metal ve metal tuzları, yanıcı sıvılar, anilin, nitrometan, alkoller, aseton, organik bileşikler Hidrojen sülfit Nitrik asit, yükseltgen maddeler Hidrokarbonlar Flor, klor, brom, kromik asit, sodyum peroksit Hidrosiyanik asit Nitrik asit, alkaliler İyot Asetilen, amonyak, hidrojen Kalsiyum oksit Su Klor Amonyak, asetilen, bütan ve diğer petrol gazları, turpentin Kloratlar Amonyum tuzları, asitler, metal tozlar, sülfür, ince tanecikli organik veya yanıcı maddeler A n a d o l u Ü n i v e r s i t e s i A t ı k Y ö n e t i m i E l K i t a b ı Sayfa 18
Kromik asit ve krom Kükürtlü hidrojen Nitratlar Nitrik asit Oksijen Okzalik asit Perklorik asit Peroksitler Potasyum Potasyum permanganat Selenitler Sodyum peroksit Sodyum nitrit Sülfürik asit Yanıcı sıvılar Asetik asit, naftalin, kamfer, gliserin, bazı alkoller, yanıcı sıvılar, petrol benzini Nitrik asit, oksidan gazlar Sülfürik asit Asetik asit, anilin, kromik asit, hidrosyanik asit, hidrojen sülfit, yanıcı sıvılar ve gazlar, bakır, ağır metaller Yağlar, gres, hidrojen, yanıcı sıvılar, yanıcı katılar ve yanıcı gazlar Gümüş, cıva Asetik anhidrit, bizmut ve bileşikleri, alkoller, kağıt, tahta, yağ Asitler Karbon tetraklorür, karbondioksit, su Gliserin, etilen glikol, benzaldehit, sülfürik asit İndirgen maddeler Etil ve metil alkol, glasiyal asetik asit, asetik anhidrit, benzaldehit, karbon disülfür, gliserin, etilen glikol, etilen asetat, metil asetat, furfural Amonyum nitrat, diğer amonyum tuzları Kloratlar, perkloratlar, permanganatlar Amonyum nitrat, kromik asit, hidrojen peroksit, nitrik asit, halojenler, sodyum peroksit, diğer yükseltgen maddeler Laboratuvar atıkları ile ilgili dikkat edilmesi gereken bazı özel durumlar: Sodyum hiçbir zaman su içine atılmamalıdır, aksi takdirde patlamaya neden olur. Amonyaklı gümüş bileşikleri içeren çözeltiler durumunda zamanla kapların dibinde siyah bir çökeleğin biriktiği görülür. Patlayıcı gümüş adı verilen bu çökeleğin karıştırılması, sallanması ya da sadece dokunma çok şiddetli bir patlamaya neden olabilir. Bu nedenle, bu çözeltiler laboratuvarda uzun süre saklanmamalı, bozulmadan önce bertaraf edilmelidir. Boran-tetrahidrofuran reaktifleri, şişe içinde oluşabilecek basınç nedeniyle kapaktan içeriye epidermik iğne sokulup basınç boşaltıldıktan sonra kullanılmalıdır. 4.1 Asit-Baz Çözeltileri Deşarj öncesi nötralleştirme ile ph ayarlaması atığın niteliği açısından yararlı olabilir. Eğer organik veya metal tehlikeli atıklar içermiyorsa bilinen bazı asit türlerinin nötralleştirilmesi mümkündür. Ancak, bazı asit türleri nötralleştirilmeden bertaraf edilir. Bunlar; Perklorik asit, Derişik nitrik asit, Derişik sülfürik asit, Kromik asit, Hidroflorik asit ve Organik asitlerdir. Birbiriyle karıştırılmaması gereken asitler ve bileşikler; Asetik asit nitrik asit, kromik asit, peroksitler, permanganatlar Kromik asit organik asitler (asetik asit dahil) Hidroflorik asit amonyak A n a d o l u Ü n i v e r s i t e s i A t ı k Y ö n e t i m i E l K i t a b ı Sayfa 19
Derişik Nitrik asit organik asitler (asetik asit dahil); temas halinde tutuşabilir ya da patlayabilir. Perklorik asit organik maddeler ve metallere karşı aşırı reaktif; aşırı duyarlı patlayıcı bileşikler oluşturabilir. Hiçbir atıkla karıştırılmadan özel bir kap içinde tutulur. Sülfürik asit Kloratlar, perkloratlar, permanganatlar. Derişik asitlerin seyreltilmesi veya katı alkali hidroksitlerin çözülmesi sırasında aşırı miktarda ısı açığa çıkacağı için dikkatli olunmalıdır. Ayrıca oluşabilecek zehirli gazlardan etkilenmemek için çalışmalar çeker ocak içinde gerçekleştirilir. Derişik asitler (özellikle sülfürik asit) yavaş yavaş ve karıştırılarak suya eklenir. Asit içine kesinlikle su dökülmemelidir, patlamaya yol açılabilir. Asitli atıklar kesinlikle çözücü ve metal karışımı olan sıvılarla karıştırılmamalıdır. Boş asit/baz şişeleri su ile çalkalandıktan sonra atılmalıdır. Nötralleştirilebilen türdeki asitler ve bazlar derişim %10 un altına inecek şekilde soğuk su ile seyreltilir. Daha sonra uygun asit veya bazla nötralleştirirlir. ph kontrolünden sonra atıklar tuz çözeltileri kabında biriktirilir. 4.2 Döküntüler Tehlikeli madde döküntülerinin veya sızıntılarının temizliğinde kullanılan havlular, peçeteler, eldivenler tehlikeli atık olarak nitelendirilir ve etiketlendirilir. Asit dökülen bölge alkali ile, alkali dökülen bölge asit ile nötralleştirilebilir. Döküntü ve sızıntılar, güvenlik önlemleri alınarak birimde bu amaçla bulundurulan soğurucu/emici donanım ve özel maddelerle bertaraf edilmelidir. 4.3 Etidyum Bromür (EtBr) Jelleri ve Çözeltileri Etidyum Bromür Jelleri tehlikeli atık işaretli sızdırmaz konteynerlerde toplanmalıdır. Etidyum Bromür kimyasal atık olduğundan tıbbi atık poşetlerine konmamalıdır. Etidyum Bromür Çözeltileri ise sıkıca kapatılmış şişelere konmalıdır. Eğer etidyum bromür filtre edilerek çözeltiden çıkarıldıysa filtre matrisi bertaraf edilmelidir. Filtrelenmiş çözelti doğrudan lavaboya deşarj edilebilir. 4.4 İlaç Preparatları İlaç preparatları son kullanma tarihinden sonra tehlikeli atık niteliği taşır. İlaç preparatları ambalaj türlerine göre ayrılıp (şuruplar, tablet-kapsül, ampul, süpozituvar, aşılar vb.) kolilere konur. Son kullanma tarihi geçmiş ilaç listesi oluşturulur ve listelerle ilgili tutanaklar imzalatıldıktan sonra bertarafa gönderilir. 4.5 Gaz Tüpleri Kullanılmış ya da kullanılamaz hale gelmiş gaz tüpleri, sağlayıcı firmaya iade edilir. Tüpler, uygun sıcaklık şartları dışındaki ortamlarda bırakılmamalıdır. Tüpler dağınık ya da yatay istiflenmemelidir. Yanıcı ve yakıcı gazlar birbirinden ayrı kafeslerde, boş ve dolu tüpler A n a d o l u Ü n i v e r s i t e s i A t ı k Y ö n e t i m i E l K i t a b ı Sayfa 20