TEKNİK BÜLTEN NO: 37

Bakanlık Yayın No : 332 Müdürlük Yayın No : 50 ASİT PASTA METODU İLE REÇİNE ÜRETİMİNİN HACİM ARTIMI VE ÜRÜN ÇEŞİTLERİ DAĞILIMINA ETKİSİ The Effects of Acid-Paste Method on Volume Increment and Product Distribution in Resin Production (ODC: 651.78) Dr. Mustafa BATUR Özgür KİRACIOĞLU Musa AKKAYA TEKNİK BÜLTEN NO: 37 T.C. ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIĞI EGE ORMANCILIK ARAŞTIRMA MÜDÜRLÜĞÜ EGE FORESTRY RESEARCH INSTITUTE İZMİR - TÜRKİYE

Yayın Kurulu Editorial Board Başkan Head Dr. Fevzi BİLGİN Üyeler Members M. Emin AKKAŞ Dr. Mehmet SAYMAN H. Handan ÖNER Hadiye BAŞAR Yayınlayan Ege Ormancılık Araştırma Müdürlüğü Mustafa Kemal Bulvarı No: 75 Zeytinalanı Urla 35315 İzmir TÜRKİYE Published by Ege Forestry Research Institute Mustafa Kemal Bulvarı No: 75 Zeytinalanı Urla 35315 İzmir TURKEY Yayın Kabul Tarihi: 2008 Tel : +90 232 766 34 95 Faks: +90 232 766 34 99 E-posta: egearastirma@cevreorman.gov.tr Web: www.efri.gov.tr Baskı T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı Ege Ormancılık Araştırma Müdürlüğü 2008 ISSN 1300-9508

ÖNSÖZ Asit Pasta Metodu ile Reçine Üretiminin Hacim Artımı ve Ürün Çeşitleri Dağılımına Etkisi konulu bu çalışma İzmir Orman Bölge Müdürlüğü, İzmir İşletme Müdürlüğü, Bornova İşletme Şefliği sınırları içinde yapılmıştır. Bu çalışmanın başladığı yıllarda ormanlardan reçine üretimi birçok tartışmaya sebep olmuştur. Ormanlardan reçine üretimi milli ekonomiye katkısı sebebiyle özel kuruluşlar tarafından savunulmuştur. Buna karşılık sivil toplum örgütleri tarafından orman ağaçlarına zarar verdiği gerekçesiyle karşı çıkılan bir uygulama olmuştur. Yarar ve zarar ikileminde oluşan fikirlerin doğrultusunda ve araştırma müdürlüğümüze gelen talepler değerlendirilerek projenin araştırma programına alınmasına karar verilmiştir. Her ne kadar son yıllarda ormanlardan reçine üretimine talep fazla olmasa da; ileride herhangi bir politika değişikliği ile tekrar gündeme gelebileceği düşünülürse, araştırmanın sonuçlarının yol gösterici olacağı inancındayız. Dr. Mustafa BATUR Özgür KİRACIOĞLU Musa AKKAYA I

ÖZ Bu çalışmanın amacı orman ağaçlarından reçine üretiminin hacim artımı ve gövdedeki ürün çeşitleri dağılımına etkisinin incelenmesidir. Çalışma Bornova İşletme Şefliği sınırları içindeki kızılçam meşcerelerinde yapılmıştır. Deneme alanlarında OGM nin reçine üretim talimatnamesine uygun olarak üç yıl boyunca asit pasta metodu ile reçine üretimi yapılmıştır. Reçine üretiminden sonra üç yıl beklenmiştir. Toplam altı yıllık deneme sonucunda ağaçlardaki hacim artımları ve ürün çeşidi oranları incelenmiştir. Sonuçlara göre; reçine üretimi VI. yaş sınıfından sonra önemli bir artım kaybına neden olmamaktadır. Bununla birlikte gövdeden çıkacak ürün çeşitleri dağılım oranlarında önemli değişiklikler olmaktadır. Reçine üretimi yapılan bir ağaçta hacimsel olarak tomruk oranında % 11, sanayi odununda % 3 oranında kayıp olurken, kağıtlık odunda % 14 lük artış belirlenmiştir. Fiyatı pahalı olan tomruk ve sanayi odununun bir kısmı kağıtlık oduna dönüşmektedir. Anahtar kelimeler: Reçine üretimi, asit pasta metodu, hasılat, kızılçam ABSTRACT The aim of the study is examination of the effects of resine production on volume increment and product distribution. Project was carried out Pinus brutia Ten. stand in Bornova Forest Subdistrict boundries. Resin was produced with acid-paste method for three years appropriate to the regulations of General Directarate of Forest. Sample trees were examined for three years after the resin production. The volume increment and product distribution of stem were examined after prouduction. According to results; resin production is not caused volume increment after IV. age classes. After all, it has an effect on product distribution. In the used for resin production, log class is decreased by 11 %, industry wood 3 %, but pulp wood is increased 14 %. Some part of log class and industrial wood are transfered to pulp wood. Keywords: Resin production, acid-paste method, growth and yield, turkish red pine (pinus brutia) II

İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... I ÖZ... II ABSTRACT... II İÇİNDEKİLER... III ÇİZELGELER-ŞEKILLER DİZİNİ... IV 1.GİRİŞ... 1 2.GENEL BİLGİLER... 2 2.1.Reçine ve Önemi... 2 2.2.Geçmişten Günümüze Reçine Üretimi... 2 2.3. Reçine Üretim Yöntemleri... 4 2.3.1.Mazek Yöntemi... 4 2.3.2. Oyma Delik Yöntemi... 5 2.3.3. Asit Pasta Metodu... 5 2.4.Proje Gerekçeleri ve Amaçları... 6 3.LİTERATÜR ÖZETİ... 7 4. MATERYAL VE YÖNTEM... 9 4.1. Materyal... 9 4.2. Yöntem... 9 5. BULGULAR... 11 5.1. Reçine Verimi ve Gözlemsel Bulgular... 12 5.2. Artıma Yönelik Bulgular... 14 5.3. Reçine Üretiminin Ürün Çeşitleri Dağılımına Etkisi... 16 5.4. Reçine Üretiminden Meydana Gelen Kayıpların Muhammen Bedele Yansıtılması... 21 6. TARTIŞMA VE SONUÇ... 24 ÖZET... 25 SUMMARY... 26 KAYNAKLAR... 27 EKLER... 29 III

ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 1. Türkiye de yıllara göre reçine üretimi ve fiyat durumu... 3 Çizelge 2. Deneme alanındaki sağlık ve reçine verim değerleri... 12 Çizelge 3 Deneme ağaçlarına ait ölçülen ve hesaplanan artım değerleri... 15 Çizelge: 4 Deneme alanındaki ağaçlarda ürün çeşidi dağılım oranları... 17 Çizelge 5. Ürün çeşitlerine dağılımın korelasyon katsayıları matris tablosu... 18 Çizelge 6 Reçine verimi ve buna karşılık gelen hacimsel değerler... 21 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1. Mazek yöntemi... 4 Şekil 2. Asit pasta yöntemi... 6 Şekil 3.Reçine veriminin aylara göre değişimi... 13 Sekil 4. Üretim süresine bağlı ağaç başına düşen yıllık ortalama verimler... 14 Şekil 5. Deneme alanındaki ağaçlarda ürün çeşitleri dağılımı (%)... 19 IV

1.GİRİŞ Ülkemizde özel sektörde boya üretiminde kullanılan reçine hammaddesinin bir kısmı orman ağaçlarından elde edilmektedir. Reçine üretimi Orman Genel Müdürlüğü (OGM) tarafından ihale (alivreli satış) ile özel sektöre verilmektedir. Reçine üretilecek sahalar belirlendikten sonra 3 yıllık üretim sezonu için üretime açılmaktadır. Reçine üretiminde mazek ve asit pasta metodları kullanılmaktadır. Mazek yöntemi ile yapılan üretimler üzerine bir çok kritik yapılmış, ancak ağaçlarda aşırı tahribat yapması nedeniyle bu metod şu anda tamamen terk edilmiştir. Asit pasta yöntemi ise dünyada ve ülkemizde halen kullanılmaktadır. Asit pasta metodu dünyada 1959 dan beri, ülkemizde ise 1986 yılından bu yana uygulanan bir yöntemdir. Asit pasta metodunun ağaçların artımını ve üretim yapılan meşcerelerden çıkan ürün çeşitlerinin dağılımını etkilediği sıkça tartışılmaktadır (Batur, 1999). Daha onceleri sadece gençleştirme periyodunda üretime izin verilirken, son uygulamalarda bakım sahalarında da üretim yapılabilmektedir. Üretim metodları genel bilgiler bölümünde detaylarıyla açıklanacaktır. Reçineden elde edilen gelir ile odun ürünlerindeki kayıpların karşılanıp karşılanamayacağı konusu ekonomik merkezli bir tartışmadır. Bu açıklamalara göre projenin konusunu; asit pasta yöntemi ile reçine üretiminin kızılçam ormanlarındaki artıma ve kesimden sonra gövdeden çıkan ürün çeşitleri dağılımına etkisi olarak tanımlayabiliriz. Reçinenin yan sanayi kollarında değerlendirilmesinden kaynaklanan katma değer ile ülke ekonomisine katkı gibi unsurlar ilk etapta OGM yi etkilemediğinden değerlendirmeye alınmayacaktır. Çünkü; ilk etapta eğer varsa, reçine üretiminden kaynaklanan kayıpların reçine üretimi için belirlenen muhammen bedellere yansıtılması gerekmektedir. OGM nin reçine üretimi için ortaya koyacağı muhammen bedel aynı zamanda reçinenin maliyeti anlamını taşır. Konu hakkındaki tartışmalardan reçine üretiminden dolayı iki tür kayıp olabileceği düşünülmektedir. Bunlardan birincisi direk kayıplar, ikincisi de dolaylı kayıplar olarak adlandırılabilir. Doğrudan Kayıplar: Bu kayıplara hesaplanabilir kayıplar da denebilir. Aynı zamanda projenin kapsamı dahilindedir. Bunlar artım kaybı ile odundaki kalite bozulmasından kaynaklanan değer kaybıdır. 1

Dolaylı Kayıplar: Meşcere estetiğinin bozulması, yangına duyarlılığın artma ihtimali ve sekonder zararlıların artmasından kaynaklanan kayıplar olarak tartışılmaktadır. Bu tip kayıpların hesaplanması farklı bir yöntem ve uzmanlık alanı gerektirdiğinden bu çalışma içinde değerlendirilmeyecektir. 2.GENEL BİLGİLER 2.1.Reçine ve Önemi Reçine özellikle kimya endüstrisinin ihtiyaç duyduğu bir orman yan ürünüdür. Reçine yerine sentetik mamullerin kullanılması reçineye olan ihtiyacı ortadan tam olarak kaldıramamıştır. Çünkü bu sentetiklerde reçinenin içinde bulunan bir çok madde bulunmamaktadır. Reçinenin temel iki bileşeninden birisi olan terebentinden; parfüm, koku maddeleri, sıcak yapıştırıcı, izolasyon ve basınca hassasiyet özellikli politerpen reçineleri, insektisitler, zamklar, temizlik kimyasalları, tekstil katkı kimyasalları, dezenfektanlar, yüzdürme floating ayıraçları, lübrikantlat, otomobil transmisyon yağları; kolofandan ise sizing agentler, emülsiyon polimerizasyon kimyasalları, esterleri ve polimerleri ile yapıştırıcılar, matbaa mürekkebi kimyasalları, sakızlar, kaplama kimyasalları, izolasyon maddeleri elde edilmektedir (İçli 1998). İbreli ağaç türlerinden kızılçam ve karaçam yoğun reçine içeriği olan türlerdir. Karaçam odununun kızılçama göre daha değerli olması nedeniyle üretim kızılçam türünde yapılmaktadır (Önal 1995). 2.2.Geçmişten Günümüze Reçine Üretimi Reçine üretimi üç değişik biçimde yapılmaktadır: Ağaç gövdelerini yaralayarak ormanlardan elde edilen reçine akma reçine olarak adlandırılır. Ormanlardan eski köklerin sökülerek ekstrakte edilmesiyle elde edilen reçineye ekstrakte reçine adı verilir. Kağıt endüstrisi ile entegre edilerek üretilen veya ham tal yağından elde edilen reçineye de sülfat reçinesi adı verilmektedir (Acar, 1989). Bu çalışmada ise akma reçine üretimi ele alınmıştır. Ülkemizde akma reçine üretimi 1986 dan önce mazek yöntemiyle yapılmakta iken, daha sonra verimi artırdığı ve ağaçlardaki yaralanmaları en aza indirdiği gerekçesiyle asit pasta yöntemiyle yapılmaya başlanmıştır. Ormanlardan reçine üretimi 1982 yılından itibaren özel teşebbüse ihale edilerek alivreli satışlara başlanmıştır. Bu uygulamada alıcı, idarenin 2

belirlediği yöntemle üretimini yapmakta ve elde edilen ürünü ihalede belirlenen fiyatla almak zorundadır (Örs, 1999). Çizelge 1. Türkiye de yıllara göre reçine üretimi ve fiyat durumu 1 Table 1. Resin production and price according to years in Turkiye YIL Üretimdeki Ağaç Ağaç Başına Verimlilik Muhammen Bedel (kg/ Üretim Miktarı Değeri (ABD$) Adedi (kg/yıl) ABD$) (ton/yıl) 1986 72710 0,274 0,57 1400 798 000 1987 62404 1,00 0,55 459 252 450 1988 171150 0,610 0,42 252 105 840 1989 156134 0,832 0,38 184 69 920 1990 160534 0,826 0,46 133 61 180 1991 77976 1,130 0,47 87 40 890 1992 552221 0,368 0,42 202 84 840 1993 545211 0,421 0,41 207 84 870 1996 728396 0,170 0,08 124 9 920 1997 728396 0,306 0,06 223 13 380 1998 983837 0,248 0,04 391 15 640 1999 - - 0,03 541 16 230 2003 - - 0,02 255 5 100 2004 - - 0,03 137 4 110 Çizelge 1. incelendiğinde fiili olarak üretimde yıllık reçine veriminin ağaç başına ortalama 0,562 kg. olduğu gözlenmektedir. 1 Üretim rakamları OGM Tali Ürünler Şube Müdürlüğü nden, döviz kurları T.C. Merkez Bankası yıllık ortalamalarından alınmıştır. 3

Dünya piyasasında reçine üretimi yılda toplam 1.000.000 ton civarındadır. Bunun yalaşık 400.000 tonu Çin de üretilmektedir (Song, 1998). Özellikle Çin in piyasaya girmesinden sonra reçine fiyatlarında önemli bir düşüş olmuştur. 2.3. Reçine Üretim Yöntemleri 2.3.1.Mazek Yöntemi Bu yöntemde reçine üretilecek ağaç Nisan ayında üretime hazırlanır ve viyana rendesi ile kabuk her dört günde bir çizilerek gövde yaralanır (Şekil 1). Bir üretim yılında yaklaşık 50 çift çizgi çizilerek ortalama 50 cm. yüksekliğinde yara açılmaktadır. Çizikler kabuğu ve kambiyumu geçerek öz oduna kadar ulaşır. Çizik sayısı ve tipine göre dört farklı şekli bulunmaktadır. Çiziklere reçine akışını tahrik etmesi amacıyla asit karışımı tatbik edilebilmektedir (Berkel ve ark., 1956). Bu yöntemde üretim süresi yaranın bir veya iki yüzlü açılmasına göre bir ya da iki yıl olarak değişmektedir. Yöntem ülkemizde ağaçta ağır tahribata yol açtığı gerekçesiyle 1986 dan sonra uygulanmamıştır. Şekil 1. Mazek yöntemi Figure 1. Mazek method 4

2.3.2. Oyma Delik Yöntemi Bu yöntemde toprak seviyesinden 10-20 cm. yüksekte ve 120 O lik açılarla ve gövdeye dikey veya 30 O lik açılarla değişik çap ve derinlikte özel bir matkapla delikler açılmaktadır. Açılan deliklere asit içerikli çözeltiler püskürtülerek ağaç tahrik edilir. Açılan deliklere plastik bir adaptör takılır. Adaptörün diğer ucuna da akan reçinenin toplanacağı bir torba takılır. Sistem dışı etkilere kapalı olup reçine akışını tahrik eden uyarıcının etkisi 180 gün kadar sürmektedir (Hodges, 1995). Metodun pratiğe aktarılmasında zorluklar yaşandığından ülkemizde denemeler dışında pratik uygulaması görülmemiştir. 2.3.3. Asit Pasta Metodu Dar yara ve geniş yara olmak üzere iki tipi bulunan metot 1950 li yıllarda Amerika da denenmeye başlamıştır. Bu metodun dar yara biçiminde olan uygulaması 1982 yılından itibaren ülkemizde kullanılmaya başlanmıştır (Önal, 1995). Reçine üretiminde son zamanlarda uygulanan ve kabul gören en iyi yöntemdir. Bu yöntemde hava sıcaklığının ilkbaharda 18 0 ye geldiği (Nisan- Mayıs) ve sonbaharda ise 18 0 ye düştüğü (Eylül-Ekim) dönemler üretim periyodu olarak alınır. Üretim yapılacak saha belirlendikten sonra vejetasyon mevsiminden önce Şubat-Mart aylarında sahada diri örtü bakımı yapılarak ağaçlar işaretlenir. Üretimde kullanılacak alet ve ekipman hazırlanarak üretim yapacak işçilere eğitim verilir. Ağaçlara su yürümeden yaklaşık bir ay önce (Mart) kızıllatma rendeleri ile ağaçlarda kızıllatma işlemi yapılır. 5

Kızıllatma işlemi üretim sezonu boyunca üretim yapılacak yüzeydeki kabuğun inceltilmesidir. Kızıllatma işleminde üst kabuk kambiyuma zarar vermeyecek düzeyde yüzeysel olarak kazınır. Üretime ortalama hava sıcaklığının 18 O C ye gelmesiyle (üç dört hafta sonra) başlanır. Kızıllatma yapılan yerin en altından başlanarak kabuk kambiyum ile beraber 10x3 cm. lik bir alan halinde kaldırılır. Üst taraftaki yaranın kabuk ile birleşim yerine enjektör ile asit pasta içeriği sürülür. Yaranın alt tarafına toplama kabı tutturulur. Ege ve AkdenizBölgesinde her 10 günde bir yaranın üst kısmı yukarıya doğru 2,5-3 cm. genişletilerek biriken reçineler toplanır (Şekil 2.). 6 Şekil 2. Asit pasta yöntemi Figure 2. Acid-paste method 2.4.Proje Gerekçeleri ve Amaçları Bu proje İzmir Orman Bölge Müdürlüğü nün 15/02/1999 tarihli ve TMMOB Ege Şubesi nin 27/05/1998 tarihinde Ege Ormacılık Araştırma Enstitüsü ne göndermiş olduğu talepler doğrultusunda 1999 yılında araştırma çalışma programına alınmıştır. Gerekli literatür taraması ve ön hazırlıktan sonra projeli çalışma olarak alınması uygun görülerek, teknik kurul ve çalışma gruplarında onaylanmıştır. Projenin birinci amacı asit pasta metodu ile ağaçlarda artım kaybının olup olmadığına karar vermektir. Projenin ikinci amacı asit pasta metodu ile yapılan reçine üretiminin gövde kalitesi üzerindeki etkisi sebebiyle gövdeden çıkacak ürün çeşidi oranlarını değiştirip değiştirmediğinin tespitidir.

3.LİTERATÜR ÖZETİ Hodges, (1998), dünyada reçine üretiminin onbir çam türünde yapıldığını, uygulanan yönteme göre odun kalitesi ve ağaç servet artımı üzerinde kayıpların meydana gelebileceğinden bahsetmektedir. Öktem ve ark., (1996), yaptıkları çalışmada altı adet reçine yarası olan ve üç adet reçine yarası olmayan toplam dokuz adet örnek ağaçta odun kalitesine yönelik testler yapmışlardır. Bu testlerde mekanik özelliklerden, basınç ve eğilme direncini incelemişlerdir. Reçine üretiminin uygun metotlar dahilinde yapılması durumunda odun kalitesi üzerinde önemli sayılabilecek olumsuz etki yaratmadığı vurgulanmıştır. Artım yönünden değerlendirmelerinde ise reçine üretimi yapılan ağaçlarda yıllık halka genişliğinin ve yaz odunu iştirakinin arttığı sonucuna varmışlardır. Nix, (1979), çalışmasında paraquat uygulaması ile ağaçlardaki artım, dal büyümesi, gövdedeki renklenme ve böcek arızlarını iki yıl boyunca incelemiştir. Veracion, (1977), tarafından Filipinler de Benquet çamında yapılan bir çalışmada 5 yıl boyunca reçine üretimi yapılan ve yapılmayan ağaçlardaki çap gelişmelerini incelemiştir. Frommhold et.al.., (1995), Doğu Almanya daki reçine üretimi yapılmış sarıçam meşcerelerindeki gövde hacimlerini ve kaliteleri inceleyerek bu materyallerin satışında izlenecek stratejileri saptamaya çalışmıştır. Bu çalışmada yara yüzeyini ölçme teknikleri ile reçine üretiminin hacme ve satışlara etkisi açıklanmıştır. Yapılan anketlere verilen cevaplardan gövdedeki reçine üretilen bölgenin ortalama 88 mm. derinliğindeki kısımda kalite düşmesinden kaynaklanan fiyat düşüşü görülmüştür. Kovelenko, (1981), yaptığı çalışmada delik metodunun değişik uyarıcı ortamlarında artıma ve reçine verimine etkisini dört yıl boyunca gözlemlemiştir. Acar, (1989), çalışmasında reçine konusundaki genel bilgilerden yola çıkarak bir model plan ortaya koymuştur. Önal, (1995), Karaçam ve Kızılçam türleri üzerinde beş üretim metodunu dört uyarıcı ile iki yıl süreyle denemiştir. Reçine üretim metodlarına göre ağacın göğüs çapı, taç yüzdesi, ağaç boyu ile yara genişliği arasındaki ilişkileri incelemiştir. En yüksek verimi % 50 lik sülfirik asit çözeltisi ile Amerikan kabuk yontma metodundan elde edilmiştir. Selik, (1965), kızılçamda reçine oluşması ve buna etki eden iç ve dış faktörleri incelemiştir. Reçine üretimi yapılacak ağaçlarda ağacın 7

hayatiyetini devam ettirebilmesi bakımından yara genişliğinin ağaç çapının 1/3 ünü geçmemesi gerektiğini vurgulamıştır. Acar ve ark., (1996), asit pasta metodunda reçine veriminin yükselti, bonitet, bakı, çap ve bireylerin genetik özelliklerine göre değişip değişmediğini incelemişlerdir. Alınan sonuçlara göre; düşük yükseltide, 1-2 kapalılığında ve d çağındaki, boniteti yüksek meşcerelerde verim daha yüksektir. Verimin populasyon içi genetik çeşitlilikten etkilendiği vurgulanmıştır. Göker ve ark. (1999), değişik yöntemlerde reçine verimini incelemişlerdir. Mevsimlik verimler; çizgi yöntemlerinde 3.68 kg, kabuk yontmada 5.33 kg, oyma delik metodunda 1.80 kg dır. En yüksek verimi % 15 Etherel + % 25 H 2 SO 4 karışımı çözelti ile işlem başına 0.918 kg olmak üzere, bir üretim periyodunda toplam 8 işlem için 7.34 kg ile asit pasta metodundan elde etmişlerdir. Berkel (1962), reçineli dip kütük ve köklerin ekstraksiyonda kullanılması bakımından reçine içeriklerini incelemiş ve 4-10 yıl arasında toprakta beklemiş dip kütüklerin reçine içeriğinin daha yoğun olduğunu saptamıştır. Eler ve ark. (1991), yaptıkları araştırma sonucunda reçine üretiminin meşcere kozalak verimi üzerinde hem miktar hem de çimlenme yüzdesi bakımından önemli bir etkisinin olmadığı kanaatine varmışlardır. Sun ve ark. (1977), yaptıkları çalışmada Türkiye deki temel ağaç türlerinden oluşan ormanların ürün çeşitleri oransal dağılımlarını ortaya koymuşlardır. 8

4. MATERYAL VE YÖNTEM 4.1. Materyal Bornova Orman İşletme Şefliği nde kurulan iki deneme alanında toplam 60 ağaçta reçine üretimi yapılmıştır. Üretim malzemeleri asit pasta, rendeler, toplama kaplarıdır. Üç yıl boyunca süren üretim çalışmalarında Ege Ormancılık Araştırma Müdürlüğü işçileri, ağaçların kesiminde kurum makinaları ve traktörü, ulaşımda kurumun resmi araçları kullanılmıştır. 4.2. Yöntem Çalışmada kullanılan asit pasta, üretim için gerekli alet ve ekipman DYO (Doğuş Yaşar Ortaklığı) tarafından proje desteği olarak verilmiştir. Çalışmada kullanılan deneme metodu tesadüf blokları yöntemi olup tek faktör (üretim şekli), üç işlem seviyesi (üretim süresi), ve 10 yinelemelidir (3x10=30). Çalışmanın iş yoğun olması ve yetişme ortamı, bonitet, yaş gibi faktörlerin arazi üzerinde değişkenlik göstermesi sebebiyle deneme ağaçları minimum sayıda tutulmuştur. Bu yüzden denemeler 30 birey üzerinden kurgulanmıştır. Çalışmada 2000 yılında İzmir Orman İşletmesi Bornova İşletme Şefliği nde II. ve III. bonitet, VI. yaş sınıfından kızılçam meşcerelerinde iki adet deneme alanı kurulmuştur. Aynı yaşlı iki adet kızılçam meşceresinde çapları ve boyları birbirine yakın (36-40 cm) 30 ar adet birey alınmıştır. Her iki deneme alanında da % 40 sülfirik asit konsantrasyonlu Portekiz kökenli asit pasta kullanılarak üç yıl boyunca (2000-2001-2002) reçine üretimi yapılmıştır. Uygulamalar OGM (1995) nin Reçine Üretim Esasları tebliğine ve asit pasta ile reçine üretim tekniğine uygun olarak yapılmıştır. Çiçekli mevkiinde bulunan deneme alanından reçine üretim işlemi bitirildikten sonra OGM nin izni ile tarafımıza bilgi verilmeden doğalgaz boru hattı geçirildiği tespit edilmiştir. Boru hattının geçirilmesi nedeniyle deneme alanında bulunan bazı ağaçlar kesilmiş ve meşcere yapısı bozulmuştur. Bu yüzden bu deneme alanı sadece reçine üretim miktarları değerlendirilmek üzere denemelerden çıkarılmış ve 2005 yılı ARA çalışma gruplarında projenin Yakaköy mevkiinde bulunan deneme alanı üzerinden devamı onaylanmıştır. Otuz adet bireyin onu kontrol amaçlı alınmıştır. Diğer bireylerin ise onunda bir yıl (bir gövde yarası), onunda üç yıl üretim (üç gövde yarası açılacak şekilde) yapılmıştır. Üretim yapılacak ağaçlar kura ile tesadüfi olarak dağıtılmıştır. 9

2000-2003 periyodunu kapsayan üretim sezonunda (haziran-eylül) ağaçlarda kızıllatma ile başlayan üretim prosedürüne göre her 10 günde bir deneme ağaçlarının kabukları sıyrılarak asit pasta sürülmüş ve reçine kapları toplanarak yenilenmiştir. Toplanan reçine miktarları verileri ilgili tablolara kaydedilmiştir. Reçine üretimleri üç yıl sonunda tamamlanarak bireylerdeki artımın gözlenebilmesi için üç yıllık bir bekleme periyoduna geçilmiştir. Toplam altı yıllık denemeler sonunda ağaçlar kesilip soyularak OGM standardizasyon uygulamalarına göre boylanmıştır. Reçine üretimi yapılmış olan ağaç gövdeleri, reçine yarası yokmuş gibi ayrıca ölçülüp ürün çeşitlerine dağıtılmıştır. Ağaçlarda reçine üretiminden kaynaklanan artım kaybının olup olmadığına son 6 yıllık çap artımlarındaki değişmelere ve reçine üretim yaraları ile çap artımı arasındaki ilişkilere bakılarak karar verilmiştir. Artıma ilişkin değerlendirmeler hem doğrudan çap artımları üzerinden hem de artım üzerinde etkili diğer faktörlerin (hava halleri, ışıklanma, toprak vb.) azaltılması düşüncesiyle çap artım yüzdeleri üzerinden araştırılmıştır. Varsayımlar: 1-Reçine üretiminin ağaçların artımına etkisi yoktur (H 0 ). 2-Reçine üretiminin gövdeden çıkan ürün çeşitleri dağılımına etkisi yoktur (H 0 ). 10

5. BULGULAR Deneme alanı amenajman planlarında VI. yaş sınıfı II. bonitet ve Çzcd-3 meşceresi olarak görülmektedir. Deneme ağacı olarak alınan ağaçların başlangıçtaki çap dağılımı 36-40 cm arasındadır. Değerlendirmelerdeki hatanın en aza indirilmesi bakımından deneme ağaçlarının çapları 5 cm lik bir aralıkta mümkün olduğunca birbirine yakın seçilmiştir Denemelerin son yılı olan 2006 da 1.30 cm den kesit alınarak ölçülen yaş dağılımı 68-91 yıl arasındadır. Ağaçların 1.30 cm ye 8 yılda geldikleri varsayılarak bu kesitte ölçülen halka sayısına 8 halka eklenmiştir. Başlangıçta ağaçların tamamı sağlıklıdır. 2000 yılı mayıs ayında reçine üretimine başlanan deneme alanında her 10 günde bir Portekiz kökenli % 40 lık sülfürik asit çözeltili asit pasta uygulaması yapılmıştır. Ağaçların başlangıçtaki sağlık durumları ve 1.30 cm. deki çapları ilgili cetvellere işlenmiştir. Deneme ağaçlarına ait verim değerleri Çizelge 2 de özetlenmiştir. 11

5.1. Reçine Verimi ve Gözlemsel Bulgular Ağaç No Çizelge 2. Deneme alanındaki sağlık ve reçine verim değerleri 1 Table 2. Resin yields and healts of trees in sample area Başlangıç Çapı (cm) Üretim Yapılan Yıl Sayısı Başlangıç Sağlık Durumu Üretim Sonundaki Sağlık Durumu Toplam Verim (g) Yıllık Ortalama Verim(g) 5 40 0 Sağlıklı Sağlıklı - - 9 39 0 Sağlıklı Sağlıklı - - 11 36 0 Sağlıklı Sağlıklı - - 12 37 0 Sağlıklı Sağlıklı - - 14 38 0 Sağlıklı Sağlıklı - - 16 40 0 Sağlıklı Sağlıklı - - 17 38 0 Sağlıklı Sağlıklı - - 21 38 0 Sağlıklı Sağlıklı - - 22 38 0 Sağlıklı Sağlıklı - - 28 36 0 Sağlıklı Sağlıklı - - 1 36 1 Sağlıklı Sağlıklı 446 446 2 36 1 Sağlıklı B+M 92 92 3 40 1 Sağlıklı Sağlıklı 638 638 4 40 1 Sağlıklı KÇ 1178 1178 10 36 1 Sağlıklı Sağlıklı 973 973 15 37 1 Sağlıklı B+M 86 86 19 40 1 Sağlıklı Sağlıklı 319 319 20 36 1 Sağlıklı Sağlıklı 471 471 23 39 1 Sağlıklı Sağlıklı 429 429 27 39 1 Sağlıklı Sağlıklı 462 462 6 38 3 Sağlıklı Sağlıklı 1107 369 7 38 3 Sağlıklı B 2201 734 8 39 3 Sağlıklı B 1032 344 13 40 3 Sağlıklı Sağlıklı 1297 432 18 39 3 Sağlıklı Sağlıklı 1353 451 24 35 3 Sağlıklı Sağlıklı 1725 575 25 36 3 Sağlıklı KÇ 1848 616 26 36 3 Sağlıklı Sağlıklı 3239 1080 29 39 3 Sağlıklı Sağlıklı 1934 645 30 40 3 Sağlıklı B 2054 685 1 B: böcek zararı, M: mantar zararı, KÇ: kabuk çatlağı 12

Üretim periyodu içinde aylara göre reçine verimi incelendiğinde Temmuz ve Ağustos aylarında reçine veriminin en yüksek seviyede seyrettiği görülmektedir (Şekil 3). 1200 Reçine Verimi (g)) 1000 800 600 400 200 VERİM (1Yıl Muamele) VERİM (3 Yıl Muamele 1. Yıl) 'VERİM (3 Yıl Muamele 2. Yıl) 'VERİM (3 Yıl Muamele 3. Yıl) 0 MAYIS 1 2 HAZİRAN 3 4 5 6TEMMUZ 7 8 AĞUSTOS 9 10 11 12EYLÜL 13 14 Şekil 3.Reçine veriminin aylara göre değişimi Figure 3. Resin yield according to months Ağaç başına ortalama verim birinci yıl 0,71 kg, ikinci yıl 0,44 kg, üçüncü yıl 0,55 kg olarak gerçekleşmiştir. Ağaç başına üç yıllık toplam ortalama reçine verimi 1,70 kg, yıllık ortalama verim ise 0,566 kg olarak gerçekleşmiştir. En düşük verim 0.08 kg ile 15. ağaçtan, en yüksek yıllık ortalama verim ise 1.08 kg ile 26. ağaçtan elde edilmiştir. 3 yıllık toplamda ise en yüksek verim 26 nolu ağaçta 3.24 kg olarak saptanmıştır. Başlangıçta böcek, mantar veya herhangi bir fiziksel bozukluk görünmeyen bazı ağaçlarda (üretim yapılan ağaçların % 35 inde) deneme sonunda hafif şiddette böcek ve mantar zararlarının olduğu gözlenmiştir. Denemeler sonunda gözlemsel olarak tepe çatıları ve yapraklarda renk değiştirme, kuruma vs. herhangi bir bulguya rastlanmamıştır Denemelerde ilk yıl reçine veriminin sonraki yıllara göre daha yüksek olduğu gözlenmektedir (Şekil 4). 13

Yıllık Ortalama Reçine Verimi (Kg) 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 YILLAR 1 2 3 Sekil 4. Üretim süresine bağlı ağaç başına düşen yıllık ortalama verimler Figure 4. The average yield yper trees depend on product duration 5.2. Artıma Yönelik Bulgular Deneme alanında reçine üretiminin başladığı yıl olan 2000 yılından 2006 yılına kadar olan yıllık artımlar incelenmiştir. Yıllık artımlar gövdenin 1.30 cm yüksekliğinden kesit alınarak milimetrenin onda bir hassaslığında ölçülmüş ve ilgili çizelgelere kaydedilmiştir. Ağaçlarda artım kaybı olup olmadığının tespiti için reçine üretimi yapılan ve yapılmayan ağaçlarda periyodik cari artım, periyodik ortalama artım, periyodik artım yüzdeleri karşılaştırılmıştır. Bilindiği gibi artımı etkileyen birçok faktör bulunmaktadır. Ancak bu etkiler deneme kurulurken mümkün olduğunca aza indirilmiştir. Bununla birlikte bilimsel kaynaklarda bu karşılaştırmanın direk artımlar üzerinden değil 5-10 yıllık bir periyot içinde ve artım yüzdesi ile karşılaştırılmasının doğru sonuç vereceği belirtilmektedir (Kalıpsız, 1984). Sayılan nedenlerden dolayı deneme alanındaki ağaçların üretim yapılmadan önceki ve sonraki altışar yıllık periyodik artım yüzdesinin karşılaştırması esas alınmıştır. Artım yüzdesinin hesaplanmasında aşağıdaki formül uygulanmıştır: 14

A/n P = 100 B Formülde P: artım yüzdesi, A: periyodik artım, n: periyot uzunluğu (yıl), B: periyodik cari artım. Çizelge 3. Deneme ağaçlarına ait ölçülen ve hesaplanan artım değerleri Table 3. The volume increment of sample trees Ağaç No Üretim Süresi (Yıl) Genel Cari Artım (cm) (B) Üretimden SonrakiPeriyodik Cari Artım (cm) (A) Üretimden Sonraki Periyodik Ortalama Artım A/n (mm) Üretimden Sonraki Çap Artım Yüzdeleri (%) (P) Artım Yüzdesindeki Değişiklikler (%) 5 0 49,96 3,98 0,66 0,13 0,09 9 0 37,54 2,96 0,49 0,13 0,04 11 0 36,68 2,38 0,40 0,11 0,00 12 0 41,1 1,06 0,18 0,04 0,02 14 0 38,62 2,16 0,36 0,09-0,01 16 0 42,14 2,34 0,39 0,09 0,00 17 0 36,7 1,56 0,26 0,07-0,01 21 0 45,06 1,06 0,18 0,04 0,01 22 0 35,1 1,42 0,24 0,07-0,01 28 0 36 2,18 0,36 0,10 0,00 1 1 39,26 3,08 0,51 0,13-0,02 2 1 35,14 1,46 0,24 0,07-0,04 3 1 39,44 1,8 0,30 0,08 0,04 4 1 42,8 1,72 0,29 0,07 0,01 10 1 35,66 1,94 0,32 0,09 0,00 15 1 37,56 1,2 0,20 0,05 0,01 19 1 37,58 1,72 0,29 0,08 0,01 20 1 39,4 2,82 0,47 0,12-0,03 23 1 38,66 1,1 0,18 0,05 0,01 27 1 41 1,16 0,19 0,05 0,01 6 3 40,38 1,44 0,24 0,06-0,02 7 3 39,4 1,94 0,32 0,08 0,01 8 3 41,36 2,58 0,43 0,10 0,01 13 3 57,16 3,76 0,63 0,11-0,01 18 3 43,9 1,2 0,20 0,05 0,01 24 3 35 1,68 0,28 0,08-0,01 25 3 36,94 1,62 0,27 0,07 0,01 26 3 47,22 3,42 0,57 0,12-0,04 29 3 36,98 3,58 0,60 0,16-0,04 30 3 36,6 1,84 0,31 0,08 0,08 15

Üretim yapılan ve yapılmayan ağaçlardaki periyodik cari artımlar, periyodik ortalama artımlar, artım yüzdeleri ve artım yüzdelerindeki değişiklikler normallik testi yapıldıktan sonra TARIST te varyans analizi ile karşılaştırılmıştır. Kontrol bireyleri ile bir ve üç yıl üretim yapılan ağaçların periyodik cari artım, periyodik ortalama artım, periyodik artım yüzdesi ve artım yüzdelerindeki değişikliklerin varyans analizi ile karşılaştırılmasında anlamlı bir fark bulunmamıştır. Bu yüzden varsayımlardaki 1. H 0 varsayımımız kabul edilmiştir. VI. Yaş sınıfı ve üzerindeki bireyler için üç yıla kadar reçine üretiminin ağacın artımını önemli derecede etkilemediği sonucuna varılmıştır. 5.3. Reçine Üretiminin Ürün Çeşitleri Dağılımına Etkisi Ürün çeşitlerine dağılım oranları ortalama bonitet (II) ve III. çap sınıfı üzerinden değerlendirilmiştir. Deneme alanı II. bonitet ve III. çap sınıfından oluşmaktadır. II. Ortalama bonitet olup çap sınıfı III. çap sınıfının en alt kademesi olduğundan ortalama kabul edilmiştir. Deneme alanındaki reçine üretimi yapılmış ağaçlar reçine üretimi yapılmamış gibi ayrıca boylanmış ve ürün çeşitleri dağılımı oranları çıkarılmıştır (Çizelge 4). Ölçümler ve boylama işlemleri OGM standardizasyonuna göre yapılmıştır. Ölçümlemelerde lif yonga ve yakacak odunlar ürün çeşitleri dağılımını etkilemediğinden değerlendirmeye alınmamıştır. 16

Çizelge 4. Deneme alanındaki ağaçlarda ürün çeşidi dağılım oranları 1 Table 4. The percentages of product distribution in sample area AĞAÇ NO REÇİNE ALINMA DURUMU Tomruk (m 3 ) Maden Direk (m 3 ) Sanayi (m 3 ) Kbsz. Kağıtlık (m 3 ) TOPLAM (m 3 ) 1 ALINMIŞ 0,17-0,15 0,29 0,62 ALINMAMIŞ 0,25-0,24 0,12 0,61 2 ALINMIŞ - - 0,17 0,21 0,38 ALINMAMIŞ 0,12-0,09 0,17 0,39 3 ALINMIŞ 0,46-0,40 0,26 1,12 ALINMAMIŞ 0,63-0,40 0,11 1,14 4 ALINMIŞ 0,34-0,30 0,19 0,83 ALINMAMIŞ 0,48-0,34 0,03 0,85 10 ALINMIŞ 0,12 0,09 0,12 0,23 0,57 ALINMAMIŞ 0,12 0,09 0,12 0,26 0,59 15 ALINMIŞ - 0,21 0,21 0,43 ALINMAMIŞ - - 0,21 0,21 0,43 19 ALINMIŞ 0,37-0,14 0,15 0,67 ALINMAMIŞ 0,53-0,07 0,07 0,66 20 ALINMIŞ 0,37-0,17 0,08 0,62 ALINMAMIŞ 0,53-0,08 0,61 23 ALINMIŞ 0,00 0,09 0,19 0,21 0,49 ALINMAMIŞ 0,00 0,09 0,29 0,10 0,49 27 ALINMIŞ 0,09-0,29 0,26 0,65 ALINMAMIŞ 0,27-0,21 0,18 0,66 6 ALINMIŞ 0,54-0,23 0,22 0,99 ALINMAMIŞ 0,39-0,46 0,10 0,95 7 ALINMIŞ 0,50-0,04 0,17 0,70 ALINMAMIŞ 0,50-0,15 0,05 0,70 8 ALINMIŞ 0,56-0,22 0,21 0,98 ALINMAMIŞ 0,56-0,35 0,07 0,98 13 ALINMIŞ 0,31 0,07 0,09 0,12 0,59 ALINMAMIŞ 0,31 0,07 0,19 0,02 0,59 18 ALINMIŞ - - 0,38 0,19 0,56 ALINMAMIŞ 0,19 0,29 0,09 0,56 1 Üretim yapılan ve yapılmayan ağaçlardaki 0,11 m 3 lük fark boylamadaki değişiklikten kaynaklanmakta olup hata olarak değerlendirilmemiştir. 17

Çizelge 4. (Devam) 24 ALINMIŞ 0,34 0,06 0,04 0,12 0,57 ALINMAMIŞ 0,34 0,06 0,11 0,05 0,57 25 ALINMIŞ 0,23-0,34 0,19 0,76 ALINMAMIŞ 0,42-0,24 0,09 0,76 26 ALINMIŞ 0,53-0,04 0,18 0,76 ALINMAMIŞ 0,57-0,11 0,06 0,74 29 ALINMIŞ 0,15-0,38 0,26 0,80 ALINMAMIŞ 0,17-0,43 0,14 0,74 30 ALINMIŞ 0,09-0,23 0,44 0,76 ALINMAMIŞ 0,33-0,13 0,26 0,72 TOPLAM ALINMIŞ 5,19 0,31 4,13 4,20 13,84 ALINMAMIŞ 6,71 0,31 4,53 2,18 13,73 % ALINMIŞ 38 2 30 30 100 OLARAK ALINMAMIŞ 49 2 33 16 100 FARKLAR 11 0 3-14 0 Gövdedeki ürün çeşitlerine dağılım oranlarının reçine üretimi ile olan ilişkisi korelasyon analizi ile test edilmiştir (Çizelge 5). Çizelge 5. Ürün çeşitlerine dağılımın korelasyon katsayıları matris tablosu Table 5. The matrix table of corelation coefficients of product distribution ÜRÜN GURUBU Reçine Üretimi Tomruk Maden Sanayi Kağıt Reçine Üretimi 1.000 0.214ns 0.000ns 0.035ns -0.539** Tomruk 0.214ns 1.000-0.290ns -0.084ns -0.510** Maden D. 0.000ns -0.290ns 1.000-0.323* -0.072ns Sanayi 0.035ns -0.084ns -0.323* 1.000 0.108ns Kağıt -0.539** -0.510** -0.072ns 0.108ns 1.000 Korelasyon tablosuna göre reçine üretimi yapıldığında kağıtlık odun miktarı artmaktadır. Reçine üretimi ile tomruk ve sanayi odunu üretiminde ters ilişki vardır. Projenin varsayımlarından 2. varsayım (H 0 hipotezi) reddedilmiş olup reçine üretimi ürün çeşitleri dağılım oranlarını etkilemektedir. 18

Her ne kadar korelasyon tablosunda tomruk ve sanayi odunu miktarlarının reçine üretimi ile ilişkisi önemsiz gibi görünse de bu ürünlerin fiyat olarak daha pahalı olmasından dolayı değerlendirmelerimizde dikkate alınması gerekmektedir. Çizelge 5 e göre göre reçine alınan ağaçların ürün çeşitlerine dağılımında gövdeden çıkan tomruk % 11, sanayi odunu % 3 azalırken kabuksuz kağıtlık odunda % 14 artış olmaktadır. Maden direği oranlarında bir değişiklik olmamıştır. Bu da yaralamadan dolayı gövdenin alt kısmındaki reçine yarası olan kısmın tomruk ve sanayi odunundan kağıtlık oduna kaydığını göstermektedir. 60 50 40 30 20 Reçine Alınmış Reçine Alınmamış 10 0 Tomruk Maden Direk Sanayi Odunu Kağıtlık Şekil 5. Deneme alanındaki ağaçlarda ürün çeşitleri dağılımı (%) Figure 5. The product distribution of trees in sample area (%) Ürün çeşitlerinini kendi içinde tomrukta % 23, sanayide % 9 azalma olurken kağıtlık odunda % 93 artış meydana gelmiştir. Bu oranlar temel alınarak ürün çeşitlerinin genel servetteki bulunuş oranlarına göre meydana gelebilecek değişim oranları orantı yöntemiyle hesaplanarak Ek Çizelge: 1 de verilmiştir. Ürün çeşitlerine dağılımın değişmesi nedeniyle ortaya çıkacak yeni parasal değerin üzerinde ürün çeşidi hacmi ve kendi içlerindeki değişim miktarı etkili olacağından hesaplarımızda bu değişim oranları kullanılacaktır. 19

Bu durumda eğer sahadaki servetin ürün çeşitlerine dağılım oran ve miktarları biliniyor ise reçine alınması durumunda ortaya çıkacak değer kaybı aşağıdaki formüller yardımıyla hesaplanabilir. Tomrukta meydana gelen kayıp : A = X T * %Y TDO * Z TF Formülde A : Tomruk sınıfında meydana gelen değer kaybı (TL), X T : Toplam servetteki tomruk miktarı (servet = tomruk + sanayi + kbsz. kağıtlık olarak), Y TDO : Tomruk miktarındaki değişim oranı, Z TF = Bir önceki yılın ortalama tomruk fiyatı. Sanayi odununda meydana gelen kayıp : B = X S * %Y SDO * Z SF Formülde B : sanayi odunu sınıfında meydana gelen değer kaybı (TL), X S : toplam servetteki sanayi odunu miktarı (servet = tomruk + sanayi + kbsz. kağıtlık olarak), Y SDO : sanayi odunu miktarındaki değişim oranı, Z SF = Bir önceki yılın ortalama sanayi odunu fiyatı. Kağıtlık odunda meydana gelen artış : C = X K * %Y KDO * Z KF Formülde C : Kağıtlık odun sınıfında meydana gelen değer kaybı (TL), X K : Toplam servetteki kağıtlık odun miktarı (servet = tomruk + sanayi + kbsz. kağıtlık olarak), Y KDO : Kağıtlık odun miktarındaki değişim oranı, Z KF = Bir önceki yılın ortalama kağıtlık odun fiyatı. Ürün çeşitlerinden tomruk, sanayi ve kabuksuz kağıtlık odunu oranlarında değişiklik olduğundan sadece bu ürün çeşitleri formüllerde kullanılmıştır. Toplam servet olarak da bu üç ürün çeşidinin toplamı ifade edilmektedir. Buna göre toplam değer kaybı (TDK) aşağıdaki formül yardımıyla bulunabilecektir. TDK= (A+B)-C Toplam Değer Kaybını servete (S) bölmemiz halinde ise m 3 başına meydana gelen değer kaybını bulabiliriz. Bu durumda m 3 başına Ortalama Değer Kaybı (ODK) = TDK/S olacaktır. 20 cm kabuksuz çaptan aşağı olan odunlar tomruk ve sanayi olarak değerlendirilmediğinden değer kaybı hesaplarında arazi üzerindeki 26 cm. nin altındaki kabuklu çaplar (kabuk oranı düşüldüğünde) hesaplara girmeyecektir. Bu nedenle formülde hataya sebep olmayacağı varsayılmıştır. 20

Deneme alanlarından ağaç ve hacim başına elde elde edilen reçine verimleri kullanılarak bir kg reçine üretimi için gerekli olan hacim Çizelge 6 ya göre hesaplanabilir. Çizelge 6. Reçine verimi ve buna karşılık gelen hacimsel değerler Table 6. Resin yield and volume against to resin yield Üretim Süresi (Yıl) Deneme Alanındak Toplam Reçine Verimi (kg) Toplam Servet (m 3 ) m 3 başına Reçine Verimi 1 Kg. Reçine Üretimi İçin Gerekli Olan Hacim (m 3 ) 1 7,90 13,73 0,58 1,74 2 12,33 13,73 0,90 1,11 3 17,79 13,73 1,30 0,77 5.4. Reçine Üretiminden Meydana Gelen Kayıpların Muhammen Bedele Yansıtılması Reçine üretimi ihaleleri muhammen bedeller üzerinden yapılmaktadır. Muhammen bedel içine tarife bedeli, tevzii masrafları, satış giderleri, fiili masraflar, imar giderleri, maliyet bedeli dahil edilmektedir. Ancak alıcının üretimi kendisi yapması nedeniyle fiili masraflar ve maliyet bedeli muhammen bedele dahil edilmemektedir. Muhammen bedelin belirlenmesinde ayrıca reçine üretiminden kaynaklanan odundaki değer kayıplarının da karşılanması için muhammen bedele eklenmesi gerekmektedir. Daha önce deneme alanı verilerinden yola çıkarak hesapladığımız ürün çeşitlerindeki değişiklikleri baz alırsak 1 m 3 hacim başına ortalama değer kaybı (ODK) formülü açık olarak aşağıdaki şekilde hesaplanabilir : X ODK = T *%Y TDO * Z TF + XS*%Y S SDO * Z SF - %X K *Y KDO * Z KF Formülün 0 çıkması durumunda reçine üretiminden dolayı kaybın olmayacağı anlaşılır. Üretim yılı arttıkça hacim başına üretilen reçine miktarı da artmaktadır. Buna karşılık bir yıllık ya da üç yıllık üretimlerde ürün çeşitleri 21

dağılımına olan etki aynıdır. Bu nedenle üretim yılı sayısı arttıkça birim hacim başına, başka bir deyişle ağaç başına verim artacağından değer kaybında da bir azalma olacaktır. Bu durumda üretim yılı sayısına göre bir kg. reçine üretimi için gerekli olan hacim miktarları düzeltme katsayısı olarak kullanılabilir. Reçine üretiminden dolayı meydana gelebilecek ortalama değer kayıpları düzeltme katsayıları ile çarpılarak bir kg. akma reçine başına olan ortalama değer kaybı aşağıdaki formüller yardımı ile hesaplanabilecektir. 1 yıl reçine üretimi için: 1,74*ODK 2 yıl reçine üretimi için: 1,11*ODK 3 yıl reçine üretimi için: 0,77*ODK Bununla birlikte hedeflenen reçine üretiminin gerçekleşmesi bakımından üretici üretim yapacağı yıl karşılığı olan reçine miktarını garanti etmek zorundadır. Böylece uzun süreli (üç yıl) üretim vaadiyle düşük ücretten alınan ihalelerde sahadan daha kısa sürede çıkılarak, diğer bir deyişle düşük üretim yapılarak ortaya çıkacak olumsuzluklar da önlenmiş olacaktır. Buna göre üreticinin üretim yapacağı yıl sayısına göre garanti edeceği reçine üretim miktarları aşağıdak formüller yadımı ile hesaplanabilecektir. 1 yıl reçine üretimi için garanti miktarı (GM 1 ): GM 1 = S/1,77 2 yıl reçine üretimi için garanti miktarı (GM 2 ): GM 2 = S/1,11 3 yıl reçine üretimi için garanti miktarı (GM 3 ): GM 3 = S/0,77 Örnek Uygulama: Bir işletme müdürlüğünde 100 Ha. Çzc-2 meşceresi üç yıl reçine üretimi için alivreli açık artırma yoluyla ihale edilecektir. Alanda tahmin edilen toplam servet 12.000 m 3 tür. Servetin ürün çeşitlerine dağılımı ise tomruk: 1000 m 3, sanayi odunu: 3000 m 3, kabuksuz kağıtlık: 6000 m 3 olarak tahmin edilmektedir. Reçine üretimi için muhammen bedele eklenecek değer kaybını hesaplayalım. Bir önceki yıla (2004) ait açık artırmalı adun ürünü satış ortalamaları ise tomruk: 123 TL, sanayi: 108 TL, kabuksuz. kağıtlık odun: 85 TL dir. Reçine üretimi için muhammen bedele eklenecek değer kayıplarını aşağıdaki şekilde hesaplayabiliriz: 22

Bir çizelge oluşturarak değerleri yerine koyarsak: Tomruk (m 3 ) Sanayi (m 3 ) Kağıtlık (m 3 ) Fiili Miktar 1000 3000 6000 Fiili Oranı 10 30 60 Değişim Oranı 100 (1) 10 (0,1) 25 (0,25) 2004 Fiyatları 123 108 85 Ürün çeşidinin kendi içindeki değişim oranları fiili oranların karşısındaki rakamlar olarak Çizelge Ek 1 den alınır. TDK = X T *%Y TDO *Z TF + X S *%Y SDO *Z SF - X K *%Y KDO * TDK = 1000*1*123 + 3000*0,1* 108 6000*0,25*85 TDK = 27900 TL ODK = TDK/10 000 = 27900/10 000 = 2,79 TL. Çıkan sonuca göre bir kg reçine üretimi ortalama olarak 2.79 TL değer kaybına neden olmaktadır. Ancak üretimi OGM nin kendisi yaptığı varsayılırsa daha önce hesaplanmış olan düzeltme katsayıları kullanılarak 1-2-3 yıl üretimler için muhammen bedellere eklenecek değer kayıpları aşağıdaki şekilde oluşacaktır. 1 m 3 servet başına hesaplanan değer kaybı 2,79 TL dir. 1 Reçine Kg. başına muhammen bedele eklenecek bedeller ise: 1 yıl reçine üretimi için: 1,74*ODK = 2,79*1,74 = 4,85 m 3 / TL 2 yıl reçine üretimi için: 1,11*ODK = 2,79*1,11 = 3,10 m 3 / TL 3 yıl reçine üretimi için: 0,77*ODK = 2,79*0,77 = 2,15 m 3 / TL 3 yıl reçine üretimi için garanti miktarı (GM 3 ): GM 3 = S/0,77 = 10 000/0,77 = 12 987 Kg. Sonuç olarak üç yıllık reçine üretimi için muhammen bedele 2,15 TL değer kaybı eklenecek ve 12 987 Kg. üretim garantisi alınacaktır. 23

6. TARTIŞMA VE SONUÇ Pratikte asit pasta dar yara metodu ile ağaç başına yıllık ortalama verim 500-600 gr. arasındadır. Asit pasta metodu ile yapılan 1-3 yıl arasındaki üretimler VI. Yaş sınıfını geçmiş ve artımdan düşmüş meşcerelerde önemli bi artım kaybına neden olmamaktadır. Bu sonuç Öktem ve ark. (1996) tarafından da vurgulanmıştır. Buna karşılık daha genç ve boniteti yüksek ağaçlarda artım kaybı oluşabilir. Denemelerdeki ürün çeşitleri bazında reçine üretiminden sonra genel hacime göre tomrukta % 11, sanayide ise % 3 lük bir dilim kağıtlık odun sınıfına kaymaktadır. Bu nedenle genel hacimdeki kağıtlık odun oranı % 14 artmaktadır. Ürün çeşitleri kendi içinde ise tomruk % 23, sanayi odunu % 9 azalmakta, kağıtlık odun ise % 93 artmaktadır. Tomruk ve sanayi odunu kağıtlık oduna göre daha değerli bir üründür. Reçine üretiminden sonra gövdenin daha kalın çaplı ve değerli olan alt kısmı kağıtlık oduna kaymakta ve bir değer kaybı yaratmaktadır. Bu değer kaybı alivreli reçine satışlarında muhammen bedel hesabına dahil edilmelidir. Değer kaybının hesaplanmasında ise oluşan en yakın fiyat olması bakımından bir önceki yılın orman ürünlerine ait işletme bazındaki ortalama açık artırılmalı satış fiyatları kullanılmalıdır. Reçine üretimi için daha önceki yıllarda uygulanan muhammen bedellerin oldukça düşük kaldığı görülmektedir. Çalışmada verilen örnekte olduğu gibi değerli tomruk elde edilen meşcerelerde muhammen bedellere yansıyan değer kayıpları daha yüksek olacaktır. Bu nedenle I. Bonitet, genç ve tomruk değeri yüksek meşcerelerde reçine üretimi uygun görünmemektedir. Ancak; eğer reçine üretimi yapılacak meşcereler boniteti çok düşükse, tomruk ve sanayi odunu çıkmayacaksa muhammen bedele yansıtılacak kayıp değerleri de düşük olacaktır. Gövdeden çıkacak ürün çeşitlerinin dağılımı üretim yıl sayısı ile ilişkili değildir. Önemli olan gövdenin yaralanmasıdır. Yaralanan kısım genellikle kağıtlık olarak ayrıldığından, üretim yapacak firmadan üretimi yarıda bırakmaması ve zarar oluşmaması için teminat almakta fayda olacaktır. Reçine üretiminden dolayı gövde yaralandığından bu yaralardan ağaçlara böcek, mantar ve diğer zararlılar da arız olabilmektedir. Bu durum orman sağlığını da tehdit edebilecektir. 24

ÖZET ASİT PASTA METODU İLE REÇİNE ÜRETİMİNİN HACİM ARTIMI VE ÜRÜN ÇEŞİTLERİ DAĞILIMINA ETKİSİ Bu çalışmanın amacı orman ağaçlarından reçine üretiminin hacim artımı ve gövdedeki ürün çeşitleri dağılımına etkisinin incelenmesidir. Çalışma Bornova İşletme Şefliği sınırları içindeki kızılçam meşcerelerinde yapılmıştır. Deneme alanlarında OGM nin reçine üretim talimatnamesine uygun olarak üç yıl boyunca asit pasta metodu ile reçine üretimi yapılmıştır. Reçine üretiminden sonra üç yıl beklenmiştir. Toplam altı yıllık deneme sonucunda ağaçlardaki hacim artımları ve ürün çeşidi oranları incelenmiştir. Sonuçlara göre; reçine üretimi VI. yaş sınıfından sonra önemli bir artım kaybına neden olmamaktadır. Bununla birlikte gövdeden çıkacak ürün çeşitleri dağılım oranlarında önemli değişiklikler olmaktadır. Reçine üretimi yapılan bir ağaçta tomrukda % 11 sanayi odununda % 3 oranında kayıp oluşurken, kağıtlık odunda % 14 lük bir artış belirlenmiştir. Fiyatı pahalı olan tomruk ve sanayi odununun bir kısmı kağıtlık oduna dönüşmektedir. Ürün çeşitleri kendi içinde oran olarak tomrukta % 23, sanayi odununda % 9 azalmakta, kağıtlık odunda ise % 93 artmaktadır. Bu kayıplar çalışma sonucunda ortaya konan formüller ile hesaplanarak reçine üretiminde uygulanacak muhammen bedellere eklenebilecektir. 25

SUMMARY THE EFFECTS of ACID-PASTE METHOD on VOLUME INCREMENT and PRODUCT DISTRIBUTION in RESIN PRODUCTION The aim of the study is examination of the effects of resine production on volume increment and product distribution. Project was carried out Pinus brutia stand in Bornova Forest Subdistrict boundries. Resin was produced with acid-paste method for three years appropriate to the regulations of General Directarate of Forest. Sample trees were examined for three years after the resin production. The volume increment and product distribution of stem were examined after prouduction. According to results; resin production is not caused volume increment after IVth. age classes. After all, it has an effect on product distribution. In the trees which were used for resin production, log class is decreased by 11 %, industry wood 3 %, pulp wood is increased 14 %. Some part of log class and industrial wood are transfered to pulp wood. The changes inside the product distributon are calculated and results are decrement of log class 23 % and industrial wood 9 %. At the other side pulp wood decreased 93 %. Log class market price is higher than the others. Therefore it is appaired a loss as an economics. These losses are calculated via the formules which were exposed in this work and applicated to cost of the resin production. 26

KAYNAKLAR ACAR İ, GÜL S., ÖRTEL, F., 1996. Türkiye de Kızılçam Ormanlarından Akma Reçine Üretiminde Asit Pasta Tahrik Tekniğinin Uygulanması Esasları Üzerine Araştırmalar. Ege Or. Ar. En. Müd. Teknik Bülten No: 5. ACAR İ., 1989. Modern Tekniklerle Akma Reçine Üretimi İçin Bir Model Plan. Orm. Arş. Enst. Yayınları Der. Ser. Cilt: 35 Sayı: 1 No: 69. BATUR M., 1999. Reçine Üretim Yöntemleri ve Kullanım Alanlarındaki Yeni Gelişmeler Toplantısı,, Sempozyum Bildirileri, 23-24 Aralık Ankara, 126-129. s. BERKEL A., HUŞ S., 1956. Kızılçam (Pinus brutia) dan Meşcereyi ve Ağacın Teknik Vasıflarını Koruyan Modern Metodlarla Reçine İstihsali Araştırmaları. İ. Ü. Or. Fak Yay. Cilt 6, Sayı 2. BERKEL A., 1962. Reçine İstihsalinin Ağacın Teknik Özellikleri Üzerine Tesirleri ve Memleketimiz Reçineciliği Bakımından Bazı Esaslar, İ.Ü.Or. Fak. Der., Seri: B, Cilt: XII, Sayı:1 ELER Ü., ÖRTEL E., 1991. Antalya Bölgesi Doğal Kızılçam (Pinus brutia Ten.) Meşcerelerinde Reçine Üretiminin Tohum Verimine Etkileri, Ormancılık Araştırma Enstitüsü Yayınları, Teknik Bülten Serisi No: 226. FROMMHOLD H., TEMMEN H., 1995. Marketing opportunities for pine tapped for resin. AFZ-Der-Wald, Allgemeine-Forst-Zeitschrift-fur- Waldwirtschaft-und-Umweltvorsorge. 50:25, 1365-1367; ref. GÖKER Y., GÖK R., 1999. Kızılçam da Oyma Delik ve Boru Yöntemi ile Reçine Üretimi, Orman Mühendisiliği Dergisi, Yıl: 36, Sayı:5, 4-7. s. HODGES A.W., 1995. Commercialization of Borehole Gum Resin Production from Salsh Pine Part I, Naval Stores Review, July/August. HODGES A., 1998. Türkiye 3. Çam Reçinesi Kimyasal Prosesleri ve İşletmeciliği Uluslararası Sempozyumu Tebliğleri. Çeşme, 1-3. s. İÇLİ S., 1998. Türkiye 3. Çam Reçinesi Kimyasal Prosesleri ve İşletmeciliği Uluslararası Sempozyum Tebliğleri s: 36, Çeşme- İZMİR. KALIPSIZ., 1984. Dendrometri Ders Kitabı, İ.Ü.Or. Fak., İ.Ü. Yayın No: 3194, O.F. Yayın No: 354, 146-161. s. 27

KOVALENKO M. P., 1981. Effect of Tapping Method on Tree Growth and Resin Yield. Lesovodstvo-i-Agrolesomelioratsiya. No.61, 43-48; 5 ref. NIX E. L., 1979. The Effects, of Paraquat Treatment on Height Growth, Branch Extension, And Cambical Activity of Loblolly Pine, Naval Stores, July-August, 1979. OGM, 1995. Orman Tali Ürünlerinin Üretim ve Satış Esasları, OGM İşletme ve Pazarlama Dairesi Başkanlığı Tebliğ No:283, Tasnif No:IV-134. ÖNAL S., 1995. Bazı Uyarıcı Maddelerle Kızılçam ve Karaçamlarda Reçine Üretimi. İç Anadolu Ormancılık Araştırma Enstitüsü Yayınları. Teknik Bülten No:249, ISBN: 975-7829-33-1, 44-45. s. ÖRS B., 1999. Reçine Üretim Yöntemleri ve Kullanım Alanlarındaki Yeni Gelişmeler Toplantısı,, Sempozyum Bildirileri, s: 33-34, 23-24 Aralık Ankara. ÖKTEM E., SÖZEN R., 1996. Reçine Üretiminin Kızılçam (Pinus brutia Ten.) Odununun Fiziksel ve Mekaniksel Özellikleri Üzerine Etkisi. İç Anadolu Ormancılık Araştırma Enstitüsü, Teknik Bülten Serisi No:256. SELİK M., 1965. Kozolçam (Pinus brutia Ten.) da Reçine Teşekkülür, Salgılanması ve Bunlara Tesir Eden İç ve Dış Faktörler Üzerine Araştırmalar. T.C. Orman Bakanlığı, Orman Genel Müdürlüğü, Sıra No: 406, Seri No: 17, İSTANBUL. SONG Z., 1998. Çin de Çam Reçinesi Araştırması ve Üretimi, Çam Reçines Üretiminde Yeni Yaklaşımlar, Sempozyum Bildirileri 58-62. s. Çeşme/İZMİR. SUN, O., EREN, M., ORPAK M., 1977. Temel Ağaç Türlerimizde Tek Ağaç ve Birim Alandaki Odun Çeşidi Oranlarının Hesaplanması. VERACION V. P., 1977. Diameter growth of tapped Benguet pine. Sylvatrop. 1977, 2:2, 127-130; 8 ref. 28

EKLER EK Çizelge 1: Reçine üretimi yapılan meşcerelerde ürün çeşitlerinin kendi içindeki değişim oranları (%) Appendix 1: The change percentages of product distribution inside FO TDO SDO KDO FO TDO SDO KDO 60 18 5 25 30 37 10 50 59 19 5 25 29 38 10 51 58 19 5 26 28 40 11 53 57 19 5 26 27 41 11 55 56 20 5 27 26 43 11 57 55 20 5 27 25 44 12 60 54 21 5 28 24 46 12 62 53 21 6 28 23 48 13 65 52 21 6 29 22 50 13 68 51 22 6 29 21 53 14 71 50 22 6 30 20 55 15 74 49 23 6 30 19 58 16 78 48 23 6 31 18 62 16 83 47 24 6 32 17 65 17 88 46 24 6 32 16 69 18 93 45 25 7 33 15 74 20 99 44 25 7 34 14 79 21 106 43 26 7 35 13 85 23 114 42 26 7 35 12 92 25 124 41 27 7 36 11 100 27 135 40 28 7 37 10 100 29 149 39 28 8 38 9 100 33 165 38 29 8 39 8 100 37 186 37 30 8 40 7 100 42 213 36 31 8 41 6 100 49 248 35 32 8 43 5 100 59 298 34 33 9 44 4 100 74 372 33 34 9 45 3 100 98 496 32 35 9 46 2 100 100 744 31 36 10 48 1 100 100 1488 Not: FO; ürün çeşidinin genel servetteki (tomruk+sanayi+kağıtlık) fiili oranlar, TDO; tomruktaki değişim oranı, SDO; sanayi odunundaki değişim oranı, KDO; Kağıtlık odundaki değişim oranı. Vurgulu rakamlar metin içinde verilen örnek uygulamada kullanılan rakamlardır. 29