İZMİR İLİ YERALTI KAYNAKLARININ MADEN POTANSİYELİ VE SOSYO- EKONOMİK AÇIDAN DEĞERLENDİRİLMESİ. Ali DEMİRCAN Maden Mühendisi izmir@maden.org.

759 İZMİR İLİ YERALTI KAYNAKLARININ MADEN POTANSİYELİ VE SOSYO- EKONOMİK AÇIDAN DEĞERLENDİRİLMESİ Doç. Dr. Doğan KARAKUŞ dogan.karakus@deu.edu.tr Ali DEMİRCAN Maden Mühendisi izmir@maden.org.tr Perihan IŞIK Maden Mühendisi izmir@maden.org.tr GİRİŞ Sanayileşmenin ve kalk nman n temel unsurlar ndan birisi olan yeralt kaynaklar n n araşt r lmas, geliştirilmesi ve işletilmesi günümüzde artan rekabet koşullar nedeniyle giderek önem kazanmaktad r. Özellikle yeralt kaynaklar na sahip bölgelerin bu kaynaklar n boyutunu, miktar n ve ekonomik değerini belirlemesi, işletme koşullar n n ortaya konulmas bu bölgeler için kalk nma haritas n n belirlenmesinde önemli rol oynamaktad r. Diğer taraftan yeralt kaynaklar n n varl ğ ve bu varl ğ n ekonomik değeri tarih boyunca ülkelerin siyasetini belirlemiş, gelecekle ilgili planlar nda yeralt kaynaklar n ele geçirilmesi veya kullan lmas gündemini sürekli korumuştur. Stratejik öneme sahip olan yeralt kaynaklar n n miktar n n, boyutlar n n ve ekonomik değerlerinin belirlenmesi bölgesel aç dan önem arz etmesi nedeniyle bu çal şmada İzmir ili özelinde yeralt kaynaklar n n değerlendirilmesi detayland r larak sunulmuştur. Aç klay c olmas bak m ndan genel tan mlamalar yap lacak olursa mineral; doğal şekilde oluşan, homojen, belirli kimyasal bileşime sahip inorganik kristalleşmiş kat maddelerdir, cevher ise yer kabuğunda iç ve d ş doğal etkenlerle oluşan, ekonomik yönden değer taş yan minerallere verilen add r. Her cevher (maden) bir mineraldir, ancak her mineral cevher değeri taş maz. Bir mineralin cevher değeri taş mas için piyasa şartlar gibi bir tak m ekonomik etkenlerce belirlenen kalite değerlerine sahip olmas gerekir. Bu tan mlara ilave olarak ekonomik değeri olan minerallerin (cevherlerin) madencilik tekniği göz önünde bulundurularak işletilebilmesi yeralt kaynaklar n n maden potansiyelini belirlemektedir. Diğer bir ifadeyle cevher özelliği taş yan yeralt kaynaklar n n varl ğ potansiyel olarak değerlendirilebilinir ancak günümüz madencilik tekniği aç s ndan üretilmesi ekonomik değilse sadece yeralt kaynağ olarak yorumlanabilinir. Örneğin günümüzde yüzey madenciliği olarak ekonomik olarak üretilebilen mermerin yeralt madenciliği ile derinlerden ç kar lmas n n günümüzde ekonomik olmamas değerlendirmesi yap labilir. Bu tan mlamalar ekseninde cevherleşmenin oluşum şartlar bölgesel incelemelerde önem kazanmaktad r. Ekonomik değeri olan minerallerin (cevherlerin) maden potansiyeli taş mas jeolojik süreçler ve uygun şartlar sağland ğ nda gerçekleşebilmektedir. Diğer taraftan kayaçlar n genel s n fland r lmas çerçevesinde (sedimenter, metomorfik ve magmatik kayaçlar) binlerce farkl mineraller ve bu mineraller içerisinde ayn madenin elde edilebildiği yüzlerce farkl cevherleşme tipleri mevcuttur. Bu kapsamda bölgesel yeralt kaynaklar n n değerlendirilmesi çal şmalar n n ç k ş noktas n, bölgeyi oluşturan kayaçlar ve bu kayaçlar n oluşum mekanizmas ile bölgede gerçekleşmiş tektonik faaliyetlerin değerlendirildiği genel jeolojik tan mlamalar oluşturur. Devam nda bu oluşum mekanizmalar ve tektonik faaliyetler sonucu cevherleşmenin oluşma şartlar değerlendirilerek muhtemel yeralt kaynaklar n n varl ğ n n izi sürülür. Oluşma şartlar n n gerçekleşmiş olduğu kabul edilen bölgelerde ise detay arama çal şmalar ile yeralt kaynaklar n n varl ğ ortaya konulmaya çal ş l r. Yeralt kaynağ olarak tan mlanm ş bir cevherleşmenin ekonomik değeri ise ancak günümüz madencilik teknikleri ile üretilebilirliği söz konusu olduğunda detayland r labilinir. Diğer bir ifade ile yeralt nda var

760 TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013 olan bir cevherleşmenin ekonomik değeri anacak üretilme şartlar oluştuğu zaman anlam kazan r. Bu çerçeveden hareket edilerek İzmir İli s n rlar içerisinde yeralt kaynaklar n n değerlendirilmesi aşağ da detayland r larak sunulmaktad r. İZMİR İLİ GENEL JEOLOJİSİ İzmir ili s n rlar içerisinde en yaşl kaya birimi Menderes Masifi'nin metagranit ve ganyslar d r. Yer yer şist, fillit, mermer, metabazit, migmatit ve amfibolitleri de içeren ve masifin çekirdeğini oluşturuan bu kayalar n yaş Prekambriyen kabul edilmektedir. Masifin örtü serilerini ise Paleozoyik-Erken Eosen yaş aral ğ ndaki mikaşist ve mermeler oluşturmaktad r. Bununla beraber Karaburun Yar madas 'n n k sm nda temeli Silüriyen- Devoniyen yaşl şisti yap da k r nt l ve karbonat kayalar ile Karbonifer yaşl yer yer k r nt l karbonatlar oluşturur. K n k ilçesi güneyinde ise en yaşl birimler Permiyen ve Permo-Triyas yaşl yer yer volkanik arakatk l kayalar ile karbonat kayalar d r. Bu temel birimler üzerinde Karaburun Yar madas 'nda aç sal uyumsuzluk Erken-Orta Triyas yaşl k r nt l ve karbonatlar ile Orta Triyas-Jura neritik kireçtaşlar gelir. Buna karş n Selçuk-Tire çevresinde geniş bir yay l m gösteren Kikladik kompleksin Orta Triyas-Kretase yaşl neritik kireçtaşlar ile Jura- Kretase mermer ve metafilişli, alakton birimler halinde bir yandan Menderes Masifinin şist ve mermerleri üzerinde, diğer yandan ise Senoniyen filişi üzerinde yer al r. (MTA Ege Bölge Müdürlüğü, İzmir İl Özel İdaresi Genel Sekreterliği taraf ndan 2010 y l nda yay nlanan İzmir İli Doğal Kaynaklar Potansiyeli adl kitaptan al nt d r. Yazarlar: Akbulut A., Özkan R., Dünya M., Gürp nar G., Eren B.) Senoniyeb filişi kuzeyde Sakarya k tas ile güneydeki Toros-Anatolit platformun un çarp şma hatt n oluşturan "izmir-anakara sütürü"'nde oluşmuştur. İzmir_anakara sütürü Toros-Anatolit platformu ile Sakarya k tas aras ndaki eski bir okyanus taban nda aç lm şt r. Bu sütur boyunca Sakarya k tas güneye doğru kal n bir ofiyolit temel üzerinde ilerlemiştir. İlerleme Kretase sonundan Erken Eosen'e kadar sürmüştür (y lmaz ve diğerleri, 2000). Üst Senoniyen filişi içinde Genç Kretase neritik kireçtaşlar ile Mesozoyik peridotitleri de yer almaktad r. Bu birimler yersel olarak Karş yaka yak n nda Yamanlar Dağ 'nda Oligosen yaşl ayr lmam ş volkonitler taraf ndan üzerlenir. (MTA Ege Bölge Müdürlüğü, İzmir İl Özel İdaresi Genel Sekreterliği taraf ndan 2010 y l nda yay nlanan İzmir İli Doğal Kaynaklar Potansiyeli adl kitaptan al nt d r. Yazarlar: Akbulut A., Özkan R., Dünya M., Gürp nar G., Eren B.) Genelde Menderes Masifi d ş ndaki bütün birimler bir yandan Alt-Orta Miyosen yaşl karasalgölsel k r nt l ve karbonat kayalar ile bir yandan da riyolit, dasit, bazalt ve ayr lmam ş volkanitler ile piroklastikler taraf ndan uyumsuz örtülmüştür. Ayr ca Bergama kuzeyindeki Kozak granitoyiidi ile Efemçukuru ve Karaburun Yar madas 'n n kuzeyindeki yersel granitik sokulum kayalar Miyosen yaşl olup önceki birimleri keserek yerleşmiştir. Kuvaterner yaşl alüvyon yelpazesi, yamaç molozu, karasal kum-çak llarla bölgenin en genç oluşuklar d r. (MTA Ege Bölge Müdürlüğü, İzmir İl Özel İdaresi Genel Sekreterliği taraf ndan 2010 y l nda yay nlanan İzmir İli Doğal Kaynaklar Potansiyeli adl kitaptan al nt d r. Yazarlar: Akbulut A., Özkan R., Dünya M., Gürp nar G., Eren B.)

761 Şekil 1. İzmir İli jeoloji haritas (MTA Ege Bölge Müdürlüğü, İzmir İl Özel İdaresi Genel Sekreterliği taraf ndan 2010 y l nda yay nlanan İzmir İli Doğal Kaynaklar Potansiyeli adl kitaptan al nt d r. Yazarlar: Akbulut A., Özkan R., Dünya M., Gürp nar G., Eren B.) İzmir ili s n rlar içinde çok say da aktif olmayan eski fay ile güncelliğini koruyan aktif faylar vard r. Ayr ca tobal -Kiraz hatt n n kuzeyinde Prekambriyen yaşl gnayslar n üst Paleozoyik fillitlerin üzerinde şariyajlar halinde kuzeye ilerlemiş; Üst Senoniyen filişi üzerinde ise Orta Triyas-Kretase yaşl neritik kireçtaş maplar yer alm şt r. Eski faylar n coğu kuzeydoğugüneybat ve kuzeybat -güneydoğu doğrultuludur. Karaburun yar madas ndaki eski faylar ise genelde kuzey-güney uzan ml d r. (MTA Ege Bölge Müdürlüğü, İzmir İl Özel İdaresi Genel Sekreterliği taraf ndan 2010 y l nda yay nlanan İzmir İli Doğal Kaynaklar Potansiyeli adl kitaptan al nt d r. Yazarlar: Akbulut A., Özkan R., Dünya M., Gürp nar G., Eren B.) Türkite genelinde olduğu gibi Bat Anadolu'da graben faylar ile doğrultulu ve verev at ml çok say da aktif fay n etkisi alt ndad r. Bat Anadolu'nun kuzey-güney gerilmeli tektonik rejimine bağl olarak ortaya ç km ş olan "Küçük Menderes" ve "Bak rçay" grabenleri ile "Gediz ve "Büyük Menderes Graben"lerinin bat uçlar İzmir ili s n rlar içerisindedir. Yaklaş k doğu bat uzan ml bu çöküntüleri kesen faylar ile birlikte güncel morfolojiyi şekillendiren k r mlalar n Miyosen'den günümüze kadar sürdüğü kabul edilmektedir. (Kaya, 1979, Sözbilir ve diğerleri, 2003, İnci ve diğerleri, 2003). Günümüzde de etkinliğini sürdüren ve deprem potansiyeli taş yan faylar "aktif faylar" olarak tan mlan r. İzmir ilinin bu güne kadar belirlenmiş olan aktif faylar Şekil 2'de kodlanarak verilmektedir. (MTA Ege Bölge

762 TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013 Müdürlüğü, İzmir İl Özel İdaresi Genel Sekreterliği taraf ndan 2010 y l nda yay nlanan İzmir İli Doğal Kaynaklar Potansiyeli adl kitaptan al nt d r. Yazarlar: Akbulut A., Özkan R., Dünya M., Gürp nar G., Eren B.) Şekil 2. İzmir ili grabenleri ve aktif faylar : 1) Güzelhisar fay, 2) Menemen fay zonu, 3) Yeni Foça fay, 4) İzmir fay, 5) Bornova fay, 6) Tuzla fay, 7) Seferihisar fay, 8) Güzelbahçe fay, 9) Gümüldür fay, 10) Kemalpaşa fay, 11) Dağk z lca fay. (Bozkurt 2001, Emre ve diğerleri, 2005, Ocakoğlu ve diğerleri 2005'ten değiştirilerek) (MTA Ege Bölge Müdürlüğü, İzmir İl Özel İdaresi Genel Sekreterliği taraf ndan 2010 y l nda yay nlanan İzmir İli Doğal Kaynaklar Potansiyeli adl kitaptan al nt d r. Yazarlar: Akbulut A., Özkan R., Dünya M., Gürp nar G., Eren B.) İZMİR İLİ YERALTI VE ENRJİ KAYNAKLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ Yukar da verildiği gibi İzmir ili s n rlar içerisindeki grabenler ve tektonik harekeler çeşitli cevherleşmelerin oluşumuna zemin haz rlam şt r. Bunun sonucu olarak çok say da metalik, endüstriyel ve enerji hammaddeleri ile birlikte jeotermal yataklar İzmir ili s n rlar içerisinde gözlenebilmektedir. İzmir ili maden yataklar n n konumlar genelleştirilmiş olarak Şekil 3'de verilmektedir. Bu kapsamda bu bölümdeki değerlendirmeler metalik yeralt kaynaklar, endüstriyel yeralt kaynaklar ve enerji yeralt kaynaklar bu bölümün alt başl klar n oluşturmaktad r.

763 Şekil 3. Metalik, Endüstiriyel ve Enerjim Hammaddeleri İzmir İli Konumlar (İzmir İli Maden ve Enerji Kaynaklar, Maden Tetkik Arama Genel Müdürlüğü İl Maden Potansiyelleri Raporu, 2010, http://www.mta.gov.tr) Metalik Yeralt Kaynaklar Metalik maden rezervi aç s ndan ildeki en önemli maden alt nd r. İzmir in kuzeyinde Bergama-Ovac k ve Dikili-Çukuralan alt n yataklar bulunmaktad r. Bergama-Ovac k ta, 4,56 gr/ton Au ve 2,92 gr/ton Ag tenörlü 3.505.400 ton, Dikili-Çukuralan da 4,71 gr/ton Au ve 2,02 gr/ton Ag tenörlü toplam 16.161.800 ton rezerv bulunmaktad r. İldeki bir diğer önemli alt n cevherleşmesi Menderes-Efemçukuru yatağ olup, 9.55 gr/ton Au ve 17,5 gr/ton Ag tenörlü görünür+muhtemel rezerv 1.700.000 ton, 6,43 gr/ton Au ve 17,82 gr/ton Ag tenörlü mümkün rezerv 352.000 tondur. Tesiste flotasyon ile k smen zenginleştirilen cevher K şladağ alt n işletmesine taş narak değerlendirilmektedir. Ödemiş ve Karş yaka ilçelerinde de potansiyel alt n sahalar bulunmaktad r. Ödemiş-Küre alt n sahas nda 1,1-8 gr/ton Au tenörlü 96.000 ton muhtemel rezerv; Emirli sahas nda ise 4,37 gr/ton Au tenörlü 50.000 ton görünür+muhtemel rezerv belirlenmiştir. Bunlardan Küre alt n sahas geçmiş y llarda işletilmiştir. Karş yaka ilçesinde Arapdağ mevkiindeki Çilektepe ve Alt ntepe sahalar da ildeki önemli diğer alt n sahalar d r. 1,3 gr/ton Au tenörlü Çilektepe sahas nda 352.625 ton görünür, 1.048.580 ton muhtemel ve 1.717.508 ton mümkün rezerv; 3,38 gr/ton Au tenörlü Alt ntepe sahas nda ise 154.783 ton görünür, 202.461 ton muhtemel ve 330.789 ton mümkün rezerv belirlenmiştir. Ayr ca Alt ntepe yatağ nda 42,8 gr/ton Ag tenörü de bilinmektedir. Tire- Beylerderesi alt n sahas da geçmiş y llarda işletilmiş bir yatak olup, 36,6 gr/ton olan Au tenörüne sahiptir (İzmir İli Maden ve Enerji Kaynaklar, Maden Tetkik Arama Genel Müdürlüğü İl Maden Potansiyelleri Raporu, 2010, http://www.mta.gov.tr) İldeki diğer önemli metalik madenler antimon, bak r, kurşun ve çinko cevherleşmeleridir. Beydağ ve Kiraz ilçelerinde geçmiş y llarda işletilmiş iki adet antimon sahas yer almakta olup, Beydağ-Emirli sahas nda % 0,5-2 Sb tenörlü 131.700 ton görünür ve 1.109 ton görünür metal rezerv, Kiraz-Çayl sahas nda ise % 7,4 Sb tenörlü 2.995 ton mümkün rezerv ve 221 ton metal Sb tespit edilmiştir. Geçmiş y llarda işletilen bu yataklar n antimon fiyatlar n n yeniden

764 TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013 hareketlenmesiyle önümüzdeki y llarda üretime geçirilmesi söz konusu olabilir. Bay nd r ve Menderes ilçelerinde bak r-kurşun-çinko oluşumlar na rastlanmaktad r. Bay nd r- Sar yurt sahas nda %1,64 Pb, %1,77 Zn, % 0,01 Cu tenörlü, 2.532.656 ton görünür+muhtemel rezerv, metal muhtevas olarak da ortalama 41.190 ton Pb, 44 611 ton Zn, 364 ton Cu varl ğ saptanm şt r. Menderes-Gümüşsu sahas n n potansiyel rezervi, Pb-Zn 1.125.000 ton, Cu 50.000 ton, Mn 150.000 ton olarak belirlenmiştir. Geçmiş y llarda yaklaş k 4838 ton tüvenan cevher üretilmiştir. Ayr ca Torbal -Hortuna sahas nda % 45 Fe2O3 tenörlü 1.652.000 ton görünür+muhtemel, % 22 Fe2O3 tenörlü 500.000 ton görünür+muhtemel demir rezervi bulunmaktad r. Yatağ n Si tenörü % 17,61 ve As tenörü %1,70 dir. Si ve As değerlerinin yüksek olmas nedeniyle demir-çelik sanayinde kullan lmamaktad r. İşletme çal şmalar çimento hammaddesi için yap lm şt r. İldeki bir diğer metalik maden oluşumu da civa olup, Karaburun, Ödemiş, Beydağ ve Bay nd r ilçelerinde çok say da civa cevherleşmeleri yer almaktad r. Karaburun ilçesindeki civa yataklar n n çoğu geçmiş y llarda işletilmiş olup, ilçedeki yataklarda %0,2 ile %0,3 aras nda Hg tenörüne sahip toplam 370.000 ton görünür, 80.000 ton mümkün rezerv belirlenmiştir. Ödemiş ilçesindeki civa yataklar n n da bir k sm geçmiş y llarda işletilmiştir. İlçede % 0,10-0,25 Hg aras nda değişen tenörlere sahip yataklar n toplam görünür rezervi 47.800 tondur. Beydağ civa yataklar ise % 0,15 0,25 Hg aras nda değişen tenörlere sahip olup, toplam 1.058.000 ton görünür rezerv vard r. Bay nd r ilçesindeki Helvac sahas nda ise % 0,2 Hg tenörlü yatakta 42.120 ton muhtemel rezerv belirlenmiştir. Metalik yeralt kaynaklar n n konumu şekil 4'de verilmektedir(izmir İli Maden ve Enerji Kaynaklar, Maden Tetkik Arama Genel Müdürlüğü İl Maden Potansiyelleri Raporu, 2010, http://www.mta.gov.tr. Endüstriyel Hammaddeler ve Doğaltaş Yeralt Kaynaklar İzmir ili endüstriyel hammaddeler bak m ndan oldukça çeşitlilik göstermektedir. Foça Şaphane Dağ nda %40 Al2O3+TiO2 ve %1 Fe2O3 tenörlü 7.000.000 ton görünür+ muhtemel+mümkün rezervli alünit ve Çaml ca da %7,49 toplam alkali içerikli 46.813 ton görünür rezervli feldispat yataklar bunlardan baz lar d r. Bunlar n d ş nda agrega/m c r olarak üretilen 2.014.064.549 ton görünür kalker rezervi, 281.165.964 ton görünür dolomit rezervi mevcuttur. İl genelinde toplam 49.734.649 m3 görünür mermer rezervi, 19.749.525 m3 görünür dekoratif taş rezervi, 8.592.077 m3 kayraktaş rezervi belirlenmiştir. İzmir ilinde bu cevherleşmeler d ş nda önemli grafit oluşumlar da bulunmaktad r. Tire ilçesinde gözlenen grafit sahalar nda %6-10 C tenörlü toplam 500.000 ton muhtemel rezerv vard r (İzmir İli Maden ve Enerji Kaynaklar, Maden Tetkik Arama Genel Müdürlüğü İl Maden Potansiyelleri Raporu, 2010, http://www.mta.gov.tr). Perlit ve mermer yataklar bölgedeki önemli endüstriyel hammaddelerdir. İlde çok say da perlit yatak ve zuhurlar bulunmaktad r. Bunlardan Bergama ilçesinde yer alan yataklar n genleşme oran elektrikli f r nda 3,2 olarak belirlenmiş olup, alevdeki genleşme oran 10 un üzerindedir. Aliağa, Bergama, K n k ve Çandarl da toplam 21.040.985 ton görünür rezerv, İzmir Menderes (Cumaovas ) Künerli Köyü sahas nda 76.000.000 ton görünür, Foça da ise 16.500.000 ton muhtemel+görünür rezerv belirlenmiştir (İzmir İli Maden ve Enerji Kaynaklar, Maden Tetkik Arama Genel Müdürlüğü İl Maden Potansiyelleri Raporu, 2010, http://www.mta.gov.tr). Önemli mermer yataklar n n bulunduğu Tire ilçesinde Göllüce ve Ayakl k r sahalar nda orta kalitede, koyu gri ve dumanl beyaz renkli mermerlerin toplam rezervi yaklaş k 12 milyon tondur. Ayr ca Urla ilçesinde de işletilen mermer yataklar bulunmaktad r. Foça ve Kiraz ilçelerinde küçük boyutlu zuhurlar şeklinde kaolen oluşumlar gözlenmektedir. Seferihisar ilçesinde inşaat ve karayolu malzemesi olarak kullan lmaya elverişli 500.000 ton, Foça

765 ilçesinde ince s va malzemesi olarak kullan lmaya elverişli 1.500.000 ton, Karş yaka ilçesinde stabilize malzeme 600.000 ton ve Kiraz ilçesinde ise orta kalitede 200.000 ton kum-çak l rezervi tespit edilmiştir. Endüstiriyel hammaddeler ve mermer (doğaltaş) yeralt kaynaklar n n konumu Şekil 4'de verilmektedir (İzmir İli Maden ve Enerji Kaynaklar, Maden Tetkik Arama Genel Müdürlüğü İl Maden Potansiyelleri Raporu, 2010, http://www.mta.gov.tr). Şekil 4. İzmir ili metalik, endüstriyel ve Doğaltaş yeralt kaynaklar n n konumu (İzmir İli Maden ve Enerji Kaynaklar, Maden Tetkik Arama Genel Müdürlüğü İl Maden Potansiyelleri Raporu, 2010, http://www.mta.gov.tr)

766 TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013 Enerji Yeralt Kaynaklar MTA İzmir ili dahilinde 1937 ile 1965 y llar aras nda linyit aramalar na yönelik çal şmalar gerçekleştirmiş olup, tespit edilmiş kömür sahalar n n baz lar nda sondajl aramalar yap lm şt r. Yap lan araşt rmalar sonucunda tespit edilmiş önemli linyit sahalar ndan baz lar Cumaovas, Tire, Torbal, Bergama-Çalan ve Bergama-Ürkütler sahalar d r. 3.806.000 ton mümkün rezerv belirlenmiş Cumaovas sahas ndaki kömür oluşumlar n n ortalama alt s l değeri (orijinal kömürde) 3.410 Kcal/kg dir. Tire zuhurununki ise 3200-4761 Kcal/kg olup, sahada 5.680.000 ton görünür rezerv olarak belirlenmiştir. Ekonomik değeri olmayan Torbal, Bergama-Çalan ve Bergama-Ürkütler zuhurlar ndan Torbal zuhurunun orijinal kömürde ortalama alt s l değeri 4460 Kcal/kg, Bergama-Çalan zuhurunun ise 4130 kcal/kg dir. İzmir ili jeotermal kaynaklar na yönelik çok say da çal şmalar gerçekleştirilmiş olup, bunlar n sonucunda Balçova, Seferihisar, Çeşme-Şifne, Aliağa, Bay nd r-ergenli, Urla-Gülbahçe, Bergama-Mahmudiye-Paşaköy, Güzellik, Dikili-Madra-Nebiler, Dikili-Karadere-Çoban Ilcas - Kaynarca-Bademli-Kocaoba jeotermal alanlar belirlenmiştir. Balçova jeotermal alan nda yap lan sondajlarla 60-144ºC s cakl k, 605 lt/sn debiye sahip ak şkan görünür hale getirilmiştir. Balçova ilçesinde yer alan s cak su kaynaklar ndan kapl ca ve kapl ca tesisi s t lmas n n yan s ra ilçe s tmac l ğ nda da yararlan lmaktad r. Seferihisar ilçesi jeotermal alan nda geniş bir alana yay lm ş çok say da kaynak yer almaktad r. Son y llarda bölgede yap lan etütler sonucunda Seferihisar ve Menderes ilçelerindeki jeotermal sahalar geliştirilmiş olup, Seferihisar da 56-153 ºC 475 lt/sn debide, Menderes Akyar da 141 ºC 29 lt/sn debide jeotermal ak şkan tespit edilmiştir (İzmir İli Maden ve Enerji Kaynaklar, Maden Tetkik Arama Genel Müdürlüğü İl Maden Potansiyelleri Raporu, 2010, http://www.mta.gov.tr). İzmir ili enerji yeralt kaynaklar n n konumu Şekil 5'de verilmektedir.

767 Şekil 5. İzmir ili enerji yeralt kaynaklar n n konumu (İzmir İli Maden ve Enerji Kaynaklar, Maden Tetkik Arama Genel Müdürlüğü İl Maden Potansiyelleri Raporu, 2010, http://www.mta.gov.tr) İZMİR İLİ MADEN POTANSİYELİNİN SOSYO-EKONOMİK DEĞERLENDİRMESİ İzmir ili, kişi baş na gelir düzeyi, sanayileşme derecesi, ihracat ve ithalata katk s, sanayi istihdam n n yüksekliği, ekonomik faaliyetin çeşitliliği ve zenginliği aç s ndan Türkiye nin en gelişmiş illeri aras nda olup, DPT nin 2000 y l sosyoekonomik gelişmişlik s ralamas nda 81 il aras nda üçüncü s rada yer almaktad r. İllerin ekonomiye katk lar n gösteren Gayri Safi Yurt İçi Has la (GSYİH) değerleri ve gelişme h zlar incelendiğinde, iller aras nda büyük farkl l klar bulunduğu görülebilir. 2000 y l itibariyle İzmir ili Türkiye GSYİH s n n yüzde 7,3 ünü üretmiş ve 81 il içinde üçüncü büyük katk y sağlayan il olmuştur. Yine 2000 y l itibariyle, DPT nin hesaplamalar na göre İzmir ili 2,7 milyar TL (4.302 ABD $) kişi baş na GSYİH ya sahiptir ve 81 il içinde 6. s radad r. Bununla birlikte, son y llarda İzmir ilinde GSYİH n n art ş h z Türkiye ortalamas n n gerisinde seyretmektedir (2005'den 2030'a İzmir Sosyo-Ekonomik Profil ve Temel Gelişme Eğilimleri Raporu, İzmir Büyükşehir Belediyesi).

768 TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013 İzmir ilinin ekonomik yap s n n %30.5'ini sanayi, %22.9'unu ticaret, %13.5'ini ulaşt rmahaberleşme, %7.8'ini tar msal faaliyetler oluşturmaktad r. Ekonomik yap s n n %30.5'ini oluşturan sanayide çal şan nüfus toplam istihdam n %20'si civar ndad r ve 2001 y l verilerine göre ülke toplam GSYİH's nda İzmir sanayisinin pay %28.4 olarak hesaplanm şt r. İzmir sanayisi metal eşya, makine ve taş t araçlar, g da tütün dokuma, giyim eşyas, kürk, ayakkab, deri, kimya, ağaç ürünleri, mobilya ve kağ da dayanmaktad r. İzmir'in ülkemiz ve Ege Bölgesi sanayi kuruluşlar içindeki pay önemli olup, ülkemizdeki en büyük 500 sanayi kuruluşunun yaklaş k %10'u, Ege Bölgesi'ndeki sanayi kuruluşlar n n yaklaş k yar s burada bulunmaktad r. İzmir ilinin kuzey aks nda yoğunluklu olarak petrol işleri, kimyasal maddeler, ağ r sanayi ve demir çelik endüstrileri yer almaktad r. Kentin doğu aks nda metal işleri, kimyasal maddeler, giyim eşyalar, ağ r makina endüstrisi, çimento, kiremit, tuğla gibi üretim endüstriler yer almaktad r. İzmir'in güney aks boyunca makina taş t araçlar, tar m araç ve gereçleri, ağaç endüstrisi, mobilya sektörü ile küçük sanatlar bulunmaktad r (MTA Ege Bölge Müdürlüğü, İzmir İl Özel İdaresi Genel Sekreterliği taraf ndan 2010 y l nda yay nlanan İzmir İli Doğal Kaynaklar Potansiyeli adl kitaptan al nt d r. Yazarlar: Akbulut A., Özkan R., Dünya M., Gürp nar G., Eren B.). Yukar da verildiği gibi İzmir ilinin sosyo-ekonomik yap s nda en büyük pay sanayi faaliyetleridir ve sanayi faaliyetlerinin ekonomik katma değerini ise büyük ölçüde hammadde temini belirlemektedir. Bu kapsamda sanayi devriminden bu yana insanl ğ n gelişim sürecinin son iki yüz y l ndaki baş döndürücü ilerlemede kömür ve demirin önemini yads mak mümkün değildir. İçinde bulunduğumuz yüzy lda da, madencilik faaliyetleri olmaks z n insan yaşam n n sürdürülebilmesi olas değildir. Bugün, kulland ğ m z arabalardan, içinde yaşad ğ m z evlere, bilgisayarlardan telefonlara kadar yaşam m z için vazgeçilmez olan hemen her şey, madencilik etkinlikleri sonucu elde edilen ürünler sayesinde varl k kazanabilmektedir. Ülkemiz, doğal kaynaklar aç s ndan önemli bir potansiyel taş maktad r. Ancak ülke ekonomisinde madenciliğin önemli bir yeri olduğu söylenemez. Türkiye, üretilen madensel kaynak çeşitliliği aç s ndan, 152 ülke aras nda, 29 maden türünde yap lan üretim baz al nd ğ nda, 10. s rada yer almaktad r; ancak üretici ülkelerin dünya pazar içi paylar s ralamas nda % 0.16 oran ile 52. s radad r. 50 dolay nda madensel kaynak üretimi yap lmakta ve bu üretimin yaratt ğ katma değer niceliği 2-2.5 milyar dolara ulaşmaktad r. Bunun GSMH içindeki pay ise % 1.5 dolay ndad r. Madencilik ve madene dayal sanayi birlikte düşünüldüğünde oluşan katma değerin GSMH içindeki pay % 12 yi bulmaktad r. Bu da 22 milyar dolarl k bir değer yarat ld ğ anlam na gelmektedir (Madencilik Sektörü ve Politikalar Raporu, TMMOB Maden Mühendisleri Odas, 2011). Yeralt kaynaklar n n ekonomik değerinin belirlenmesi sadece onlar n yeralt ndan ç kart lmas ve sat lmas n kapsamamal d r. Hammaddeye ihtiyac olan sanayi faaliyetlerinin hammaddeyi işleyerek katma değerini artt rmas aç s ndan bak ld ğ nda hammaddenin kendi öz kaynaklar ndan temin edilebilmesi ekonomik olarak bir gereklilik olarak bölgelerin kalk nmas nda önemli rol oynamaktad r. Günümüzde dünya sanayisi,enerji hammaddeleri d ş nda kalan 350-400 milyar dolarl k maden ve mineral işlenerek 3,8 trilyon dolarl k ara mal haline getirilmektedir. Bu ara mallar sanayi sektörünce uç ürünler haline getirilerek 33 trilyon dolarl k dünyan n GSMH lar n n temelini oluşturmaktad r. Ülkelerin kalk nma ve ekonomik gelişiminde önemli yeri olan madencilik ve entegre üretim sanayi, en büyük katma değeri de yaratmaktad r.yukar da görüldüğü gibi kendi yeralt kaynaklar n n efektif biçimde, sanayinin ihtiyac olan hammaddenin sağlamas için üretilmesi bir bölgenin kalk nma ve gelişme vizyonunun temelini oluşturmaktad r (Madencilik Sektörü ve Politikalar Raporu, TMMOB Maden Mühendisleri Odas, 2011).

769 Şehirlerin gündeminde olan ve gelişmenin bir ölçütü olarak değerlendirilen bir diğer konu ise yerleşim alanlar n n genişlemesidir. Genişleyen bu yerleşim alanlar nda şehrin standartlar dahilinde gerekli altyap ve bina kalitesinin sağlanmas inşaat sektörünü yak ndan ilgilendirse de dolayl olarak bir çok sektör bu sürecin aktörleridir. Bu kapsamda agrega, haz r beton, çimento ve demir teminin sağlanmas bir madencilik faaliyetidir ve kendine has bir tak m gerçekleri bulunmaktad r. Özellikle hacim olarak bir inşaat yap s n n büyük k sm n oluşturan betonun ve betonu oluşturan agrega yap malzemesinin şehir s n rlar ndan temin edilmesi günümüz şartlar nda bir zorunluluktur. Bu zorunluluk agrega madenciliğin rekabet koşular ve madencilik tekniğinden kaynaklanmaktad r. Miktar olarak dünyada en fazla üretimi yap lan kireçtaş (s n flanm ş kireçtaş agrega olarak isimlendirilir) ekonomik değer olarak alt n ve kömürden sonra üçüncü s rada yer almaktad r. İzmir ilinde ise sürekli devam eden altyap çal şmalar ve yerleşim alanlar projeleri baz al nd ğ nda y ll k yaklaş k 25 milyon ton şehrin ihtiyac n karş lamaktad r. Rezerv aç s ndan sorun bulunmayan agrega maliyetini oluşturan en önemli husus ise nakliye mesafeleridir ve bu nedenle şehirleşmeye yak n bölgelerde üretilme eğilimi göstermektedir. Diğer taraftan şehirleşmeye yak n yerlerde faaliyet gösteren agrega ocaklar n n çevresel etki aç s ndan değerlendirildiğinde şehirden uzaklaşt r lmas sürekli olarak sivil toplum taraf ndan talep edilmektedir. Bu kapsamda agrega ocaklar n n konumlar da dikkate al narak şehrin ihtiyac n karş layacak agregan n temini için politikalar geliştirilmesi (agrega ocaklar n n bir yerde toplanmas, birim maliyetleri artt rsa da başka şehirlerden temin edilmesi vb) zorunluluğu önümüzdeki süreçte gündemde olacakt r. SONUÇ Madencilik, tarih boyunca uygarl klar şekillendiren temel sektörlerden biri olmuştur. Kendi kaynaklar n yok sayan, kaynaklar n kullanmayan bir ülkenin kalk nmas bölgesel olarak incelendiğinde ise bir bölgenin kalk nmas mümkün değildir. Madenler, kalk nman n temel unsurlar ndan en önemlisidir. Herhangi bir bölgenin kalk nmalar ve yaşam seviyelerinin belirleyicisi olarak kabul edilen sanayi, enerji ve tar m sektörlerinin temellerini de madencilik oluşturmaktad r. İzmir ili bölgesel olarak değerlendirildiğin de ise yeralt kaynaklar n n çeşitliliği ve miktar sanayinin ihtiyac n belirli ölçüde karş layacak seviyededir. Diğer taraftan son y llarda izlenen yanl ş politikalar sonucu sanayi sektörleri yerine hizmetler sektörünün genişlemesi, sanayi sektörlerine hammadde sağlayan madencilik sektörünü de zor durumda b rakm şt r. Madencilik sektörünün kalk nmadaki kritik önemi, sadece fazla miktarlarda üretilip yurt d ş na sat larak döviz elde edilmesinde değil, yerli sanayiye düşük maliyette ve kaliteli girdi sağlamas ndad r. Bu anlamda, madencilik ve sanayi sektörleri karş l kl olarak birbirlerini besleyen sektörlerdir. Entegrasyonlar sağland ğ ölçüde büyürler. Çarp c bir örnek olarak ülkemizde 2010 y l nda tüm maden ihracat m z 3.4 milyar dolar olmas na karş n ülkemizde yeterli miktarda temin edilebilmesi mümkün olan ithal kömüre ve demire 3 milyar dolara yak n döviz ödenmesi verilebilir. Görüldüğü gibi bir bölge kalk nma vizyonunu sanayiye dayal olarak geliştirecekse, sanayinin ihtiyac olan hammaddeyi ve enerjiyi de kendi öz kaynaklar ndan temin etmesi bir zorunluluktur. Bu vizyon İzmir ilinin çeşitlilik aç s ndan oldukça avantajl olduğu yeralt kaynaklar n n değerlendirilmesinde de göz önünde bulundurulmal, yeralt kaynaklar n işletilmesinde kamu yarar öncelikli, çevresel duyarl l klar en üst düzeyde dikkate al narak mühendislik bilim ve teknolojisi kullan lmal d r. KAYNAKLAR Akbulut A., Özkan R., Dünya M., Gürp nar G., Eren B., İzmir İli Doğal Kaynaklar Potansiyeli, MTA Ege Bölge Müdürlüğü, İzmir İl Özel İdaresi Genel Sekreterliği Yay n, İzmir, 2010, 202 p. Aydoğmuş, O., Barbaros, R.F., Akseki, U., Güçlü, M., Çat k, N., 2005'den 2030'a İzmir Sosyo-Ekonomik Profil ve Temel Gelişme Eğilimleri Raporu, İzmir Büyükşehir Belediyesi, İzmir, 2005, 242 sayfa Maden Tetkik Arama Genel Müdürlüğü, İzmir İli Maden ve Enerji Kaynaklar Raporu, 2010, http://www.mta.gov.tr, 10 sayfa TMMOB Maden Mühendisleri Odas, Madencilik Sektörü ve Politikalar Raporu, Ankara, 2011, 47 sayfa