TARIMSAL ORMANCILIK (AGROFORESTRY) Prof. Dr. İbrahim TURNA
Tarım Agro silvikültürel Agro silvipastoral Ormancılık Agropastoral Silvipastoral Hayvancılık
Agroforestry de ağaçların çok tabakalı kuruluşu Bu çeşit uygulamalar her şeyden önce uygulama alanının ekolojik özelliklerine ve yetiştirilecek bitkilerin silvikültürel özelliklerine göre de değişim gösterecektir. Dünyada ve ülkemizde bu çeşit geleneksel agrisilvikültürel uygulamaları görmek mümkündür. Bu sistemin önemli bir uygulama şekli de tırmanıcı özelliğe sahip tarım ürünlerinin ağaçların desteğinde yetiştirilmesidir.
Tarımsal ormancılıkta ağaçların çok tabakalı kuruluşu
Figure 3. The profile of a shade-based, multi-stratum coffee agroforest (Wulan, 2002)
Silvo-pastoral sistem orman ve hayvan yemi (=ot) yetiştiriciliğini ifade eder. Sistemde ağaç, ağaççık, çalı, vb. içerisinde çiftlik hayvancılığı birlikte yetiştirilir. Çiftlik hayvancılığında ağırlık, hayvan yemi üretimi olup hayvan yetiştiriciliği de sistem içerisinde düşünülür.
Yapraklı ve ibreli plantasyonlarda hayvan otlatması
Ağaçlandırma sahalarının otlatmaya açılması
Yapraklı ve ibreli plantasyonlarda hayvan otlatması (silvopastoral) En çok kullanım şekli silvikültürel uygulama alanlarında özellikle ağaçlandırma çalışmalarının yapıldığı alanlarda fidan aralarına çeşitli yem bitkilerinin ekimi yada boşluklarda oluşacak doğal otlakların planlı bir şekilde kullanıma açılması verilebilir. Sistem otlak alanları içerisine ağaçların dikimini de kapsar. Bu çeşit uygulamaları gerek ülkemizde ve gerekse dünyanın çeşitli ülkelerinde görmek mümkündür. Uygulamada sisteme katılan ağaç, ağaççık, vb. odunsu türler ile otsu türlerin eko-silvikültürel özelliklerinin bilinmesidir.
Agrosilvopastoral sistemlerde, ağaçlar, ağaççık ve çalılar ile ziraat ürünleri yanında hayvancılığa yönelik üretim sistemlerinin kombinasyonu söz konusudur. Örnek olarak Fıstıkçamı ile yapılacak bir ağaçlandırma çalışmasında geniş aralık-mesafeyle dikilen fıstıkçamı fidanlarının arasında başlangıçta ziraat ürünleri (ki 3-5 yıl süre olabilir), fıstıkçamı bireylerinin büyümesi ve kapalılık oluşumunda da ziraat ürünleri yerine yemlik ürünlerin yetiştirilmesi verilebilir.
Agroforestry uygulamalarını esas alan bu sistemlerin daha iyi anlaşılabilmesi için gerek ülkemizde ve gerekse dünyadaki uygulamalardan örnekler ileride verilecektir.
Tarımsal ormancılık ; Aynı arazi üzerinde aynı zamanda veya birbirini takip edecek şekilde ormancılık, ziraat ve hayvancılık birleştirilerek kombine arazi kullanımını sağlayan, arazinin verimliliğini artıran, halkın kültürel çalışmaları ile uygun
AF uygulamalarının havza bazında yapılması gerekir. Bu nedenle havzada yapılacak AF çalışmaları iyi planlanmalı ve uygulamaya aktarılmalıdır. Bunlardan bazıları: A A. Rüzgar Perdeleri F F. Özel uygulamalar D B. Silvopasture B E. Su kenarı ağaçlandırmaları E C. Alley Cropping D. Çiftlik ormanları C D
Çin de uygulanan tarımsal ormancılık çalışmalarında Paulownia türü ile buğday tarımının birlikte uygulanması. Benzer uygulamalar kavak ile çok sayıda tarımsal ürünün birlikte yetiştirildiği görülebilmektedir.
Otlatmaya dayalı dönüşümlü kültivasyon
Tarımsal ormancılık-ürün rotasyon sistemleri
Tarım ürünleri arasında ağaç sıraları
Sınır-hudut boyu ağaç dikimi
Rasgele Karışım
Su Kaynağı Kenarında Orman Tamponu Sıra ve Şeritler Halinde Karışım
İç içe kültivasyon sisteminde değişik dikim yöntemleri
Sıralar arasında zirai ürünlerin yetiştirilmesi
3 ) Rastgele Karışım Ürün bileşiminin yapısında herhangi bir özel ve sınırlayıcı bir durum yoktur. Odunsu bitkiler (ağaç, ağaççık ve çalı) ile ziraat ürünlerinin yetiştirilmesi karmaşık gibi gözükebilir. Ancak düzenleme böyle görülüyor olmasına rağmen, gerçekte bitkiler kendi eko-silvikültürel özelliklerine uygun yerlerde yer alırlar ve çok iyi bir şekilde bir arada bulunurlar. Burada yetiştirilecek orman ve tarım ürünleri rekabetten ziyade birbirlerine destek olurlar ve birim alandaki verim artışı sağlanır.
Ağaç ağaççık ve zirai ürünlerle bir arada ekim
Su kalitesini korumaya yönelik su kenarı bitkilendirmeleri
Eskişehir yöresinde buğday tarımı+karaçam bireyi=agrosilvikültürel sisteme örnek)
Sulanabilen alanlarda kullanılan sulama yöntemine göre kanal boyu ağaç dikimleri (tekli, ikili veya çok sıralı) yapılabilir. Ülkemizde bunun en güzel örnekleri galeri kavakçılığı olarak da bilinen kavak dikimleri ile tetar işletmesine uygun söğüt dikimleri verilebilir. Burada kullanılacak türlerin dere vejetasyonuna uygun türlerden seçilmesi gerektiği unutulmamalıdır.
Buffers protect water quality.
Sulanmayan tarım alanları genelde kurak yada yarı kurak bölgelerdedir. Bu çeşit alanlarda kullanılacak türler kuraklığa dayanıklı türler olmalıdır. Ülkemiz için örnek vermek gerekirse İç Anadolu Bölgesinde buğday tarımı yapılan alanlar içerisindeki münferit yada küçük gruplar halinde dikilen Meşe, Ardıç, Sedir, Karaçam, vb. sayılabilir. (Eskişehir yöresinde buğday tarımı+karaçam bireyi)
Eğimli alanlarda yapılan tarımsal çalışmalar teraslar halindedir. Terasların alt yamaçlarına dikilen ağaçlar terasların devamlılığını, dolayısıyla toprak kaybını önlemeye yöneliktir. Doğu Karadeniz bölgesindeki çay bahçelerinin kenarlarında dikilen kızılağaç, ıhlamur, vb. buna örnek olarak verilebilir.
Koruyucu Orman Kuşakları ve Rüzgar Perdeleri Tesisi 1. Koruyucu orman kuşakları, 20-50 ağaç sırasından oluşan ve genişliği 30-60 m arasında değişen tesislerdir. Rüzgar perdeleri ise, genellikle 3-10 ağaç sırasından oluşan ve genişlikleri 5-20 m arasında değişen tesislerdir.
Koruyucu orman kuşakları ile rüzgar perdelerinin kurulmasında dikkate alınacak özellikler şunlardır. 1. Şerit genişliği: yetişme ortamına, arazinin verim durumuna, tesis amacına, kullanılacak olan türlere ve tür karışımlarına, dikim sıklığına, bakım ve aralama işlemlerine göre değişir. Genelde 5-10 sıradan oluşması önerilir. 2. Şeritler arası mesafeler: Şerit arkasında yaklaşık şerit boyunun 25-30 katı bir etki alanı olduğu ileri sürülmektedir (Şekil 10). Buna göre, şeritlerin bu aralıklarla ve birbirlerine paralel olarak kurulması uygundur.
Koruyucu şeridin çeşitli bölgelerindeki anafor etkisi
3. Şerit geçirgenliği: Tesis edilecek olan şeridin % 30-60 arasında geçirgenliği olmalıdır. Bu geçirgenlik kurulan şeridin tür, sıra sayısı ve aralık olarak planlanması ve uygulanması ile gerçekleştirilir. Bakım çalışmaları ile de devamlılığı sağlanır.
Şekil 10. Koruyucu şeridin çeşitli bölgelerindeki rüzgâr hızı
Üst: Örtülü ağaç sıraları, Sol : Beş sıralı bir rüzgar perdesi Orta: Dört sıralı bir rüzgar perdesi Sağ: Üç sıralı bir rüzgar perdesi örneği
Örtülü ve örtüsüz ağaç sıraları ile üç ve beş sıralı bir rüzgar perdesinin görünümü Sol üst: Örtüsüz ve örtülü ağaç sırası, Sol alt: İyi yetişme ortamları için örtülü ağaç sıraları, Sağ üst: Beş sıralı bir rüzgar perdesi, Sağ alt: Üç sıralı bir rüzgar perdesi örneği
Sıra ya da şeritler halinde orman ağacı ve tarım ürünleri yetiştiriciliği çok çeşitli şekillerde olabilir. Burada üç sıralı ağaç ve bir şerit tarım ürünü yetiştiriciliği görülmektedir.
Değişik ve çok tabakalı kuruluşa sahip bir rüzgâr perdesi Çok katmanlı Rüzgâr Perdesi
Su kenarlarında tarımsal ormancılık uygulamalarına ait karşılaştırmalı örnekler
Su kenarlarında tarımsal ormancılık uygulamalarına ait karşılaştırmalı örnekler
Otlak alanlarında hayvanların gölgelenmesi
Gölgeleme amaçlı agroforestry çalışmalarında kullanılacak türler gölgeleme özelliğinde olmalıdır. Bunun içinde seçilecek türlerin gür-sık yapraklı, ekstrem şartlara (sıcaklık, don, vb.) dayanıklı olması, genellikle herdem yeşil, kazık köklü, rüzgâra karşı dayanıklı olması önemlidir. Bu çeşit bitkilendirme çalışmaları kurak ve aşırı sıcakların olduğu bölgelerde önemlidir.
Çiftlik Ormancılığı Çiftlik sahiplerinin arazilerinin kenarlarına, çiftlik içerisindeki farklı kullanım alanlarının sınır boylarına diktikleri odunsu bitkilerdir. Çiftlik sahipleri kendi arazilerinde endüstriyel ağaçlandırma dahi yapsalar kendi özel ihtiyaçlarını karşılamak için zirai ürünleri de yetiştirirler. Sistem tam bir agroforestry çalışması şeklinde olup tüm sistemleri kullanabilmektedir. Dikilen odunsu çok yıllık bitkilerden yemlik yaprak, yakacak ve yapacak odun, meyve vb karşılamak mümkündür.
Çiftlik Ormancılığı Çiftlik ormancılığının benzeri bir agroforestry uygulaması da ev bahçeleri şeklinde yapılmaktadır. Kırsal ev bahçelerine ait çok sayıda örneği Doğu Karadeniz bölgesinde görmek mümkündür.
Ülkemizde yangın riskini azalmak ve yangınla mücadele amaçlı geliştirilen ve yangına dayanıklı türler (YARDOP) projesi kapsamına yapılan çalışmalara bakıldığında bu çalışmaların tarımsal ormancılık çalışmaları kapsamında değerlendirilebileceği unutulmamalıdır. Tarımsal ormancılık kapsamında yangına dayanıklı türler
Armut + Camelia sinensis=çay üretimi yılda % 10 arttı.
Agroforestry çalışmalarına verimli koru ormanları ile endüstriyel ağaçlandırma sahaları dışında yer verilmelidir. Genellikle orman içi açıklıklar, orman dışı alanlar ve rehabilitasyona konu alanlarda çalışmalar yoğunlaşmalıdır.