Hatalı Kıyı Kullanımının Neden Olduğu Bir Problem: Karaburun Limanın (İstanbul) Dolması Yrd. Doç. Dr. Hüseyin Turoğlu (1), Arş. Gör. Hasan Özdemir (1,2), Doç. Dr. Barbaros Gönençgil (1,3), Prof. Dr. Barış Mater (1,4). (1) İstanbul Üniversitesi, Coğrafya Bölümü, 34459, Laleli- İstanbul. Tel: 212 455 57 00 / 15752 E-posta: turogluh@istanbul.edu.tr (2) E-posta: ozdemirh@istanbul.edu.tr (3) E-posta: barbaros@istanbul.edu.tr (4) E-posta: materb@istanbul.edu.tr Özet Karaburun, İstanbul ilinin Karadeniz kıyısındaki bir yerleşimi olup, başta balıkçılık olmak üzere, çeşitli amaçlar için kullanılan küçük bir limana sahiptir. Bu liman ve çevresinde araziden faydalanmadaki hatalı uygulamalar nedeni ile limanın ağzı kum dolgusu ile kapanmıştır. Daha önceden de sık sık dolan ve taranarak fonksiyonu devam ettirilen liman, bu kez kullanılamaz bir duruma gelmiştir. Sorun ile ilgili olarak coğrafi perspektifte gerçekleştirilen bu çalışmada olayda etkili olan coğrafi parametreler değerlendirilerek mevcut durum ortaya konulmuştur. Daha sonra ise problemin çözümüne yönelik olarak bazı önerilerde bulunulmuştur.
Giriş Karaburun, İstanbul ili, Çatalca ilçesinin Karadeniz kıyısında yer alan, Limanı ve balıkçılık ve yaz turizmi ile adını duyurmuş bir yerleşim merkezidir (Şekil 1). 24 Aralık 2001 tarihli görsel ve yazılı basında; liman ağzının kum ile kapanması sonucu, limanın kullanılamaz hale geldiği, teknelerin liman içinde mahzur kaldığı ve bu durumun başta Karaburun halkı olmak üzere, liman yakın çevresinde yaşayanlar için ciddi ekonomik problemlere neden olduğu duyurulmuştur (Foto 1, 2 a-b, 3 a-b). Bu çalışma; Karaburun Limanı ve çevresinde, araziden faydalanmadaki hatalı uygulama ve tercihler sonunda yaşanan ve önemli ekonomik boyutu olan ve basın yolu ile de duyurulan bir problemin, coğrafi yaklaşımlar ile sebep sonuç ilişkisi hakkında değerlendirmesini içermektedir. Karaburun (İstanbul) Limanda yaşanan bu problemin çözümüne yönelik olarak; Jeomorfoloji, Klimatoloji, Arazi kullanımı ve hatta yakın çevrenin Sosyo-Ekonomik özelliklerini içeren, coğrafya kapsamındaki konular, arazi ve büro çalışmaları ile birlikte, Coğrafi Bilgi Sistemleri ve Uzaktan Algılama metodolojilerinin kullanılmasıyla yürütülmüştür. Uzaktan Algılama çalışmalarında 1986 ve 1995 yıllarına ait LANDSAT TM görüntüleri Unsupervised Classification (ISODATA) çalışmaları ile yorumlamaları yapılmıştır. Ayrıca, 1/25 000 ölçekli topografya haritaları kullanılarak çalışma sahası sayısallaştırılıp, sayısal yükselti modeli (DEM) ve sahanın 1/50 000 ölçekli jeoloji haritası da hazırlanmıştır. Karaburun limanı ve çevresinin klimatolojik veri tabanı ve oşinografik özelliklerine ait veritabanı oluşturulması da bu kapsamda gerçekleştirilen diğer çalışmalar olmuştur. Arazi çalışmalarında ise GARMIN XL 12 el GPS i ile koordinat alımları yapılarak veri toplaması tamamlanmıştır. Elde edilen tüm veriler Coğrafi Bilgi Sistemleri metodolojisi ile değerlendirilerek yorumlanmıştır. Şekil 1: Çalışma sahasının lokasyonu.
Foto 1: Karaburun Limanının kum dolgu ile kapandığının gazete haberi (24 Aralık 2001, Hürriyet Gazetesi) Foto 2 a-b: Liman ve doğu kıyısının kum dolgusunun yayılış alanı. Foto 3 a-b: Kum dolgusunun taranarak açıldıktan birkaç gün sonrası. Karaburun Limanı ve Çevresinin Fiziki Coğrafya Özellikleri Karaburun Limanında meydana gelen problemin çözümünde, doğal ortam şartları ele alınarak bunlar, araziden faydalanma özellikleri ile ilişkilendirilmiştir (Turoğlu, 2000). Karaburun Limanı ve çevresinin jeomorfolojik özelliklerini, probleminin çözümüne katkı sağlaması açısından, kıyı ve alçak platoluk alanlar olarak iki bölümde ele almak mümkündür (Şekil 2 3). Sahanın kıyı özellikleri alçak ve yüksek kıyı morfolojileri ile temsil edilir. Limanın doğu kıyısı plajlı alçak kıyı özelliğine sahiptir. Karasal kıyı kenar çizgisi, kıyı çizgisinden alçak plato sahasının az eğimli yamaç eteklerine kadar, 100 120 m ler arasında değişkenlik gösterir. Denizel kıyı kenar çizgisi ise kıyı çizgisinden itibaren deniz yönünde 80 100 m metrelerden geçmektedir (Şekil 4). Limanın batı kıyısı ise kıyı kenar çizgileri ile kıyı çizgisinin
çakıştığı, yüksek kıyı morfolojisine sahiptir (Foto 4 a-b, 5 a-b). Bu farklılık, sahanın litolojik ve tektonik karakterinden kaynaklanmaktadır. Denizel kıyının batimetrik özellikleri ile karasal ve denizel kıyının morfolojik özellikleri, kıyı akıntı sistemleri üzerinde de yönlendirici rol oynamaktadır. Foto 4 a-b: Limanın kuzey ve batısındaki tektonik kökenli yüksek kıyılar. Foto 5 a-b: Limanın doğusundaki alçak kıyı, geniş kumsal ve az eğimli yamaç arazileri. Karasal kıyı hinterlandında ise 50 80 m yükseltilere sahip alçak plato yüzeylerine geçilir (Şekil 2 3). Kırklareli formasyonu olarak isimlendirilen, Limanın kuzeyindeki ve batısındaki yüksek kıyı morfolojisinin gelişmesinde, aşınıma karşı daha dirençli olan ve kireçtaşlarının ve sahanın batısının yükselmesine neden olan KKD- GGB doğrultulu fay yönlendirici rol oynamıştır (Şekil 2, 3, 5). Buradaki kireçtaşları Eosen yaşlı olup, beyaz, grimsi, sarımsı beyaz kumlu ve killi seviyeleri olup, mercan fosilleri de içerir (Yurtsever, 1996). Limanın güneyindeki alçak plato sahası ise İhsaniye formasyonu üzerinde gelişmiştir. İhsaniye formasyonu ise Üst Eosen-Alt Oligosen yaşlı, karbonat çimentolu kumtaşı, çakıltaşı, aratabakalı, kirli beyaz, killi kireçtaşı marn ardalanmasından ibarettir. Bu serinin güneyinde ise Üst Miyosen, Pliyosen yaşlı Belgrad formasyonu yer alır. Belgrad formasyonu ise kırmızı kahverengi, sarı renkli çakıl ve kaba çakıl ile orta ve ince taneli kumlardan oluşmaktadır. Belgrad formasyonu Karaburun Limanının güneyindeki alçak plato sahasında kabaca doğu- batı doğrultusunda takip edilir. KKD-GGB doğrultulu fay aynı zamanda Holosen yaşlı plaj kumlarının güneyinde yer alan ve Danişment formasyonu olarak adlandırılan Üst Oligosen yaşlı sarımsı-kahverengimsi gri ve gri renkli kiltaşı, miltaşı, kumtaşı ardalanmasının batı sınırını oluşturur. Karaburun da meteoroloji istasyonu yoktur. Ancak en yakın ve verilerini kullanabileceğimiz lokasyon olarak en uygun istasyon Kumköy istasyonudur. Kumköy meteoroloji istasyonu verilerine göre sahada etkili olan 1. hâkim rüzgâr yönü KKD, 2.
hâkim rüzgâr yönü ise GGB tır. 1. ve 2. hâkim rüzgâr yönlerinin mevsimlere göre dağılış özellikleri Çizelge 1 de özetlenmiştir. Şekil 2: Karaburun Limanı ve çevresinin Sayısal Yükselti Modeli (DEM). Şekil 3: Karaburun Limanı ve çevresinin Jeomorfoloji haritası.
Şekil 4: Karaburun Limanı ve çevresinin batimetrik özellikleri (T.C. D.K.K., 1965) Şekil 5: Karaburun Limanı ve çevresinin jeoloji haritası
Çizelge: Karaburun Limanı ve çevresinde etkili olan 1. ve 2 hakim rüzgar yönleri ve mevsimlere göre dağılış özellikleri (D.M.İ.G.M., 2002). Mevsimler 1. Hâkim rüzgâr yönü ve dağılışı 2. Hâkim rüzgâr yönü ve dağılışı Kış GGB % 33.5 KKB % 20.0 İlkbahar GGD % 24.6 GGB % 24.0 Yaz KKD % 54.6 KKB % 25.8 Sonbahar KKE % 47.9 GGB % 18.5 Karaburun Limanı ve Çevresinin Arazi Kullanım Özellikleri Karaburun Limanı ve çevresinin güncel arazi kullanım özellikleri Şekil 6 da özetlenmiştir. Eski Karaburun köyü alçak plato sathında yer alır. Ancak günümüzde köy, Karadeniz e bakan yamaçlar üzerinde genişleyerek büyümektedir. Hatta alçak kıyı alanlarında dahi yapılaşmalar takip edilir. Kiltaşı, miltaşı, kumtaşı ardalanmalarının oluşturduğu yamaçlara yapılan konut ve diğer amaçlı yapılar çok ciddi kütle hareketleri riskleri ile karşı karşıyadır. Karaburun Limanı sahadaki önemli landuse unsurlarından biridir (Şekil 7). Karaburun Limanı projelendirilmesi 1960 li yıllara dayanmaktadır. Ancak inşaatı 1970 li yılların başında kısmen tamamlanmıştır. Limanın ilk projelendirilmesi bu günkünden daha farklıdır. En dikkat çekici farklılığı ise bu günkü liman ağzının güneydoğusunda kıyıdan kuzey yönünde bir dalgakıranın daha olmasıdır. Ancak, denizden kum alımları sebebi ile bu dalgakıran denize kayarak fonksiyonunu yitirmiştir. Günümüzde, kıyıda bıraktığı çıkıntı izi ile lokasyonunu görmek mümkündür. Liman güneyden tek, kuzeyden ise doğu ve kuzey-güney doğrultulu kaya blok dolgular ile inşaa edilmiştir. Günümüzde, limanın ağzı güneydoğuya açıktır. Limanın doğusunda doğu-batı doğrultulu olarak uzanan plajlı alçak kıyı, genişliği yer yer 80 110 m ler ile değişen kumsala sahiptir. Kıyı çizgisi, güçlü kıyı akıntılarından etkilenerek sık sık değişmektedir. Kumsal üzerinde rüzgâr ve dalga yönlerine bağlı olarak mikro falezlere rastlanmasına karşın bunlar kıyıdaki aşındırıcı gelişim üzerinde etkili olmazlar. Kıyı ve yakın çevresinde geniş tarım alanlarına rastlanmaz. Daha çok, sınırlı ölçüde bahçe ziraati yaygındır. Doğal bitki örtüsü olarak kıyı ve yakın çevresinde ot formasyonu hâkimdir. Yamaçlarda ve plato yüzeyinde çalı formasyonu daha fazla dikkati çeker.
Şekil 6: Karaburun Limanı ve çevresinin arazi kullanım özellikleri haritası 1996 Şekil 7: Karaburun Limanı planı ve GPS ölçümleriyle belirlenen kum dolgu sınırı
Probleme Neden Olan Faktörler ve Etkileri Karaburun Limanında yaşanan problemin birkaç faktöre bağlı olarak geliştiği anlaşılmıştır. Bunları şu şekilde özetlemek mümkündür (Şekil 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8). Limanın projelendirilmesinde, arazi potansiyeli ve morfo-dinamik özelliklerin ihmal edilmesi, Karaburun Limanı ve çevresindeki en önemli morfodinamik etkenler rüzgarlar, dalgalar ve akıntılardır. Sahayı etkileyen 1. hâkim rüzgâr yönü KKD dur. Bu rüzgarlar güncel kıyıya 30-40 0 açıyla gelerek ciddi kıyı erozyonuna neden olan güçlü dalga ve kıyı akıntılarının meydana gelmesini sağlarlar. Bu akıntılar, dalga yayılma yönü olan ve kıyı boyunca devam eden KKB, yani liman ağzı, yönündeki akıntılardır. Söz konusu dalga ve akıntılar kıyıda taşınmaya hazır detritik ve ince taneli malzemeleri kolayca sürükleyerek veya asılı yük olarak naklederler. Limanın kum dolgusu ile kapanması kısa süreli bir gelişimin sonucunda meydana gelmiştir. Proje uygulama hatası, Bugünkü Karaburun Limanının projelendirilen özelliklerden farklı olması yaşanan problem için diğer faktörler ile beraber tetikleyici rol oynamıştır. Limanı akıntı ve dalgalar ile dolmaya karşı koruyucu rol oynayan, limanın doğusundaki kaya blok dolgusu tahrip olduğunda bu fonksiyonunu yitirmiştir. Bu olayın telafi edilmemiş olması, önemli bir uygulama hatası olarak dikkat çekmektedir. Liman yakın çevresinin hatalı araziden faydalanma uygulamaları. Denizden kum çekilmesi hem denizaltı topografyasının kütle hareketleri ile değişmesine, akıntı sistemlerinin yön ve şiddet olarak değişmesine, kıyıdaki yapıların denize kaymalarına, yıkılmalarına neden olmaktadır. Arazi çalışması sırasında, limanın doğusundaki plajlı alçak kıyıda bulunan yalı taşlarının tahrip edildiği görülmüştür. Kıyıdaki yalıtaşlarının deniz ve plajdan faydalanmada bir sorun gibi algılanarak tahrip edilmesi diğer kıyılarımızda da sıkça yapılan hatalı bir uygulamadır. Araziden faydalanmadaki bir diğer hatalı uygulama ise, Karaburun Limanının 2 km doğusunda yer alan kömür ocaklarının faaliyetleridir. Bu ocaklardaki kömür üretimi sırasında çıkan kömür üst örtüsüne ait hafriyat malzemesinin denize dökülerek kıyının doldurulması bu hatalı uygulamanın dikkat çekici yönüdür. Zira bu uygulama, birkaç şekilde çalışarak sorunlara neden olmaktadır. Bunlardan bir tanesi doğal kıyı çizgisi, denizel kıyı, batimetrik özellikler ve deniz altı morfolojisinin değişmesine neden olmakta, buda dalga ve akıntı sistemlerini etkileyerek söz konusu problemin gündeme gelmesine zemin hazırlamaktadır. Bir diğer olumsuzluk ise kıyıda taşınmaya hazır ince taneli ve pekişmemiş malzeme hazırlanmış olmasıdır. Böylece dalga ve akıntılar ile daha fazla ve daha kolay olarak kıyı boyunca malzeme taşınması gerçekleşmektedir. Kıyıya yapılan bu dolgunun hemen tamamı kil, mil ve ince taneli, kumdan ibarettir. Bu malzemeler ise kolayca çevreye yayılırlar. Denizel kıyı alanları daha da genişler, sığ su ortamlarının alanları büyür, dalga ve akıntıların erozif faaliyetleri artar.
1995 1986 Şekil 8: Karaburun Limanı ve Yakın Çevresinin Landsat TM uydu görüntülerinin Unsupervised (ISODATA) sınıflaması. Bu görüntülerde kıyı akıntısı ile malzeme taşınmasının liman ağzına doğru olduğu görülmektedir. Sonuç Karaburun Limanının kullanımı ve fonksiyonunun devamı, mevcut şartlar dikkate alındığında, yapılacak bazı düzenlemeler ile sağlanabileceği düşünülmektedir. Bunun için; Malzeme taşınmasına neden olan dalga ve akıntı sistemlerini yönlendirici, bir revize projenin geliştirilmesi ve uygulanması ihmal edilmemelidir. Çevredeki kömür madeni işletmeciliği sırasında yapılmakta olan denizi doldurma faaliyetinin ve diğer arazi kullanım özelliklerinin, kıyının arazi potansiyeli ve morfo-dinamik süreçlerin faaliyetlerine rağmen değil, onlarla uyumlu olarak yeniden düzenlenmesi özel öneme sahiptir. Limanın doğusundaki plajlı alçak kıyıda bulunan yalıtaşlarının tahrip edilmemesi çok önemlidir. Buradaki yalıtaşları, kıyının erozyona uğramasını engelleyen bir rol oynamaktadır. Böylece taşınacak malzemenin azalması, limanın dolmasını engelleyecek veya dolma hızını yavaşlatacaktır.
Yukarıda önerilen çalışmalar yapılmaksızın, Liman içinde yapılan ve bundan sonra da yapılacak olan tarama çalışmalarının uzun vadeli sonuçlar vermeyecektir. 24 Aralık 2001 tarihindeki liman kapanması, kum dolgunun, kısa süre öncesine kadar deniz olan, doğudaki alçak kıyıyı takiben liman ağzı ve liman içini kaplaması ile gelişmiştir. Rüzgar, dalga ve akıntılar ile taşınmaya hazır malzeme miktarına bağlı olarak bu problemin her fırsatta yaşanması kaçınılmaz olacaktır. Kaynaklar D.M.İ.G.M. (Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü), 2002, Kumköy Meteoroloji İstasyonu Klimatik verileri, Ankara. T.C. D.K.K. (1965), Nos Kaliyakra-İstanbul Boğazı Batimetri Haritası, Seyir Hidrografi ve Oşinografi Dairesi Başkanlığı, 12-VII-1965/İstanbul. Turoğlu, H. (2000), Doğal Ortam Analizi ve Düzenleme-Planlama Çalışmaları Natural environment assessment and organizing-planning studys), Coğrafya Dergisi, Sayı: 8, sf: 201 212, İ.Ü.Edeb. Fak. Coğrafya Bölümü, İstanbul. Yurtsever, A. (1996), İstanbul Yarımadasının 1/50000 ölçekli haritasının Jeolojisi, MTA Genel Müdürlüğü, Ankara.