1. GİRİŞ Günümüzde dengeli ve sağlıklı beslenmeye verilen önemin artmasıyla birlikte diğer hayvansal protein kaynaklarına göre balık eti daha fazla tüketilmeye başlanmıştır. Bunun nedenleri arasında; balık etinin yüksek değerde protein, bol miktarda vitamin ve mineral tuzları içermesi, yağlı balıklarda bulunan lipitlerin sağlığa hehangi bir zararlı etki göstermemesi ve vücudu kalp damar hastalıklarına karşı koruması gibi özellikler sayılabilmektedir. Dünya genelinde insan beslenmesinde kullanılan ürünlerin yüzde 4 ünü su ürünleri oluşturmaktadır. Türkiye de pek önemli bir paya sahip olmayan balık tüketiminde İngiltere 127 kg, Norveç ve İzlanda 50 kg, Japonya 36 kg lık kişi başına yıllık tüketimle dünya da önde gelen ülkelerdendir. İçsu balık üretiminde üretilen balık türlerinin en önemli ve yaygın olanlarından biri sazandır. Bir ılık su balığı olan sazan, dünya nın ılıman olan tüm bölgelerinde gerek doğal olarak içsularda bulunmakta, gerek ise kültür koşullarında üretimi yapılan bir balık türü olmaktadır. Dünya içsu balık üretiminin yaklaşık 3 / 4 ü Çin Halk Cumhuriyet inde, ikinci sırada ise 188.9 bin tonla Rusya da üretilmektedir. Sazan bir ılık su balığı olması nedeniyle yemi en iyi değerlendirebileceği sıcaklık 18 20 o C nin üzerindeki su sıcaklıklarıdır. Sazanlarda en ideal gelişme ise 23 24 o C lik su sıcaklığında olmaktadır. Bunun nedeni, sazanlarda alınan yemin sindiriminin sıcaklığa göre değişmesi, diğer taraftan ete çevrilme durumunun da buna bağlı olmasıdır. Bu bakımdan sazan üretimi düşünülen bir işletmede, su sıcaklığının bütün bir yıl içindeki değişimi bilinmeli ve yıl içindeki su sıcaklığı 15 18 o C nin üzerinde olmalıdır. Sazan yetiştiriciliğinde yemeklik sazan elde edilmesi üç yıllık bir dönemi gerektirir ise de bunun başta su sıcaklığına bağlı olması, bazı bölgelerde iki yıla kadar inebileceği ve hatta su sıcaklığı sürekli olarak 18 20 o C sıcaklığın üzerinde olan sularda ise bir yılda bile yemeklik sazan ( 1250 1500 g ) elde edilebilmesi mümkün olabilmektedir. Bu araştırma, keseli dönemi bitiren aynalı sazanların 3 4 aylık büyüme dönemine gelinceye kadar farklı sıcaklıklardaki ağırlık artışlarının ve yem tüketimlerinin karşılaştırmalarını yapmak ve laboratuvar koşullarında söz konusu olan sıcaklıklar bakımından, aynalı sazan yavrularının büyümelerini saptamak amacı ile yapılmıştır.
2. GENEL BİLGİLER 2.1. Su Sıcaklığı Sazanlar ılık su balıklarıdır. Gelişmeleri büyük ölçüde su sıcaklığına bağlıdır. Su ısısının düşük olduğu durumlarda gelişme deyavaş olmaktadır. 13 o C su sıcaklığının altında büyüme büyük ölçüde azalmakta, 4 o C su sıcaklığının altında ise yem alımı durmaktadır. En iyi yem değerlendirebileceği su sıcaklığı 18 20 o C nin üzerindeki sıcaklıklardır. En ideal gelişme ise 23 24 o C lik su sıcaklığında olmaktadır. 2.2. Su Miktarı ve Suyun Oksijen İçeriği Sazan üretiminde ihtiyaç duyulan su miktarı, yaz aylarındaki buharlaşma ve sızmadan doğan kayıpları karşılaması ve havuzları sürekli dolu tutması gibi özelliklere bağlıdır. Bu amaçla 1 hektar alan için 0.5 1.0 litre / saniye su yeterli olarak görülmektedir. Entansif yetiştiricilikte su miktarının biraz daha fazla olaması gerekmektedir. Bu durumda su miktarı, havuzlardaki balık stokuna bağlı olarak havuz çıkışında suda ölçülen oksijen miktarı ile düzenlenebilmektedir. Entansif yetiştircilikte işletmeye giren suyun asgari 7 mg / O 2 / litre, çıkan suyun ise 5 mg / O 2 / litre olması gerkmektedir. İhtiyaç duyulan oksijen miktarı ise balıkların hareket aktivitesi, su sıcaklığı, balık büyüklüğü ve beslenme entansitesi gibi etkenlere bağlı olarak değişebilmektedir. 2.3. Suyun ph değeri Sazan yetiştiriciliğinde suyun ph değeri sınırları 5.5 10.8 olup, optimal değer 7 8 arasındadır. Yani nötr veya çok az alkali sular tercih edilir. 2.4. Suyun Diğer Özellikleri Sazan yetiştiriciliğnde su kalitesine ait mikro ve makro faktörleri içeren değerler Çizelge 1. de toplu olarak verilmiştir.
Çizelge 1. Sazan için su kalite kriterleri ( BOHL, 1982 ve ÇELİKKALE, 1985 ) Özellikler Değerler Su sıcaklığı 18 24 C 16 26 C daha uygun ph.6.5 8.5 Oksijen..5 9 mg / lt ( 4 mg / lt ) bu değerden aşağıya düşmemelidir. Asit Bağlama Gücü ( ABG ) 0.5 1.5 ve üzeri daha iyidir. Nitrit ( NO 2 )...0.06 0.1 mg / lt Amonyak ( NH 3 ).0.02 mg / lt Klor ( Cl 2 )...0.02 mg / lt Demir ( Fe ).0.9 mg / lt Su sertliğine bağlı olarak Zn ve Cu için Ortak Pazar Değerlerine göre ( Mg Ca CO 3 / lt ; 50 mg Ca CO 3 = 1 ABG ). 10 50 100 300 800 Çinko ( Zn ) ( mg / lt ). 0.3 0.7 1.0-2.0 Bakır ( Cu ) ( mg / lt ) 0.005 0.022 0.04 0.112 - Kadmiyum ( Cd ) 0.004 mg / lt yumuşak sularda 0.012 mg / lt sert sularda Nikel ( Ni )..0.5 mg / lt Kobalt ( Co )...0.1 mg / lt Mangan ( Mn ) 0.1 mg / lt Kurşun ( Pb )..0.1 mg / lt Arsen ( As ) 0.001 mg / lt Petrol ( gazyağı ) 0.6 mg / lt Mazot.0.04 mg / lt Petrol..0.3 mg / lt Benzin 0.005 mg / lt Bulanıklık..25 JTÜ ( = Jakson bulanıklık birimi ) 2.2. Sazanlarda Beslenme Yumurtadan yeni çıkan larvalar ergin balıklardan farklı olarak ağız, sindirim sistemi, solungaçlar, hava kesesi ve anüsleri gelişmemiştir. Kendileri için gerekli olan besini vitelluskeselerinden temin ederler. Vitellus kesesinin absorbe edildiği bu süre içersinde ağız ve sindirim sistemi de gelişir. Vitellus kesesinin büyük bir kısmını tükettikten sonra, su yüzeyine çıkarak hava yutarlar. Hava keselerini hava ile doldurular ve serbest olarak yüzmeye başlarlar. Bu andan itibaren larval dönem bitip fry dönemi başlamış olur. Fry döneminde balıklar aynı zamanda dışarıdan beslenmeye geçmiş
olurlar. Bu dönemde 1 50 mg ağırlığa sahip olan larvalar canlı yeme gereksinim duyarlar. Bunlar başlangıçta artemia salina ( tuzlu su yengeci ) larvaları ve rotifer larvalarını yiyebilirler. Larvaların yemlerini oluşturan bu hayvansal planktonik canlılar ya yapay olarak akvaryumlarda veya doğal olarak larva büyütme havuzlarında üretilmektedirler. Yaklaşık olarak 0.8 1.0 cm boya ulaşmış olan sazan fryları artık rotifer ve paramesyumlarla beslenirler. İleri dönemlerdeki frylar ağız boyutları da büyüdüğü için daha büyük yapıda olan kladoser ve kopepod gibi zooplaktonik organizmalarla beslenirler. Bu dönemde aynı zamanda tamamlayıcı yemleride almaya başlarlar. Başlangıç yemi olarak mikserden geçirilmiş haşlanmış yumurta verilebilir. Yumurta verme işlemi üç saatte bir tekrarlanır. Sonra % 40 maya, % 25 kan unu, % 20 fermente edilmiş soya, % 10 balık unu, % 5 soya yağından oluşmuş bir karışım göz açıklığı 100 150 lik elekten geçirilerek verilebilir.yemleme oranı günlük olarak 0.5 1.0 kg / 100.000 fry için hesaplanarak verilir. Boyları 1.5 1.8 cm olan frylar 3-4 haftalık besleme periyodundan sonra fingerlik haline ulaşırlar. Besin ve beslenme alışkanlıkları ergin bireyler gibi olmaya başlamıştır. Bu dönemden sonra hem doğal besinler (hayvansal veya bitkisel doğal besinler) hem de tamamlayıcı yemler kullanılır. Tamamlayıcı yemler olarak sazanlara verilecek pelet yemlerde protein oranı genellikle % 25 35 arasında değişir. Pelet yemlerde, diğer balık yemlerinde olduğu gibi ham besin maddeleri kullanılır ve bunlara belirli oranlarda mineral ve vitamin ilave edilerek karışım dengelenir. Çizelge 2. de ( Pearson 1972) sazan yemlerinin hazırlanmasında kullanılan ham besin maddeleri ve bunların karışım oranları verilmiştir.
Çizelge 2. Sazan yemlerinde kullanılan ham besin maddeleri ve karışım oranları (Pearson, 1972) ( Yem No ) Hammadde 1 % 2 % 3 % 4 % 5 % 6 % 7 % 8 % Mısır - 25 25 - - - - - Arpa - 14.5 14.5 - - - - - Çavdar - 5 6 - - - - - Melas - 5 5 - - - - - Yağı alınmış yer fıstığı - 5 8 - - - - - Yağı alınmış soya fasulyesi 25 5 8 25 25 15 25 25 Peynir suyu tozu - 3 3 - - - - - Bira mayası - 5 3 - - - - - Balık unu 10 10 8 - - 10 10 10 Et unu 10 10 8 10-10 10 10 Kan unu - 4 3-20 - - - Buğday kepeği - - - - - 10 20 - Yonca unu 5 - - 5 5 5 5 5 Pirinç kepeği 25 - - 20 25 25 25 25 Tüy unu - - - 10 - - - - Distile eriyik 5 - - - 5 5 5 5 Kireç tozu - 1 1 - - - - - Kemik unu - 1 1 - - - - - Keten tohumu - 5 5 - - - - - Vitamin karışımı - 1.5 1.5 - - - - - Ayrıca sazanlara tek başına yem olarak kullanılan bazı bitkiler de verilmektedir. Bu bitkilerin enerji değerleri, ete dönüşüm oranları ve önemli öneriler Çizelge 3. de verilmiştir (Köylü 1985).
Çizelge 3. Tek yem olarak kullanılabilen bitkiler ( KÖYLÜ, 1985 ) Adı Enerji değeri Yem değeri Ete dönüşüm Öneriler Kcal / kg Oranı Mısır 3670 110 2 4 1. Severek yenilir. 2. Sindirimi kolaydır. 3. Çok iyi büyüme sağlar. 4. Mısır tanesi dibe hemen çöktüğü için, kullanmadan önce kırılması ve yumuşatılması gerekmektedir. 5. Mısır yiyen sazanın eti yumuşak olur, sazan etinde hafif bir mısır kokusu hissedilir. Arpa 3380 100 2.6 1. Herhangi bir hazırlık yapılmadan verilir. 2. Nemli verilebilir. Bezelye 3170 100 2.7 2.8 1. 24 saat suda bekletilmelidir. Buğday 3550 100 110 2.8 1. Herhangi bir hazırlık yapılmadan verilir. 2. Nemli verilebilir. Soya ( öğütülmüş ) 3210 120 3 5 1. Arpa ve buğday gibi kullanılır. 2. Az kullanılmalıdır. Acı bakla 3030 3590 100 3 5 1. Yüksek miktarda yağ ihtiva eder. Acı maddelerin etkisi yoktur. 2. Ezilmişi tercih edilir. Buğday ve 3130 3320 50 4.22 1. Fiyatı düşüktür. çavdar kepeği Pirinç unu 3670 25 50 5.08 1. İnce öğütülmüş olmalıdır. Çavdar 3500 100-1. Karışım şeklinde verilir. Burçak 3270 97 - Yulaf 3390 75-1. Herhangi bir hazırlık gerekmez. 2. Nemli verilebilir. 3. Fazla miktarda kullanılmaz. Fasulye 3170 60 100-1. Pişirilip yumuşatılması gerekir. Ayçiçeği ekstraksiyonu 1820 20 40-1. % 40 lif ihtiva eder. Gerektiğinde verilir. Palamut 3100 3 5 - Kestane 3890 1 - Patates 970 31 42 20 33 1. Pişirilerek verilmelidir. Balılara verilecek günlük yem miktarı ve yemleme sıklığı; balığın büyüklüğüne, suyun sıcaklığına, su miktarına, su kalitesine, stok düzeyine, büyüme periyodunun süresine ve yetiştirme şekline göre değişir. Ayrıca sazanlara verilecek olan günlük yem miktarı 1 2 öğün yerine daha fazla öğünlere bölünerek verilmesi önerilir.
Çizelge 4. Fingerling dönemdeki sazanlar için örnek diyet kompozisyonu Yemler, % Diyet A B Pamuk tohumu küspesi 53 - Soya fasulyesi küspesi - 50 Pirinç kepeği 43 46.2 Kemik unu 3 3.5 Sofra tuzu 0.2 0.2 Methionin 0.3 - Lysin 0.4 - Vitamin karması* 0.1 0.1 Toplam 100 100 Bileşimi Protein % 30 30 Lysin 1.6 1.6 Methionin + Sistin 0.8 0.8 ME, kcal / g 2.25 2.25 * Vitamin karmasındaki maddeler; Vitamin A 5000 IU, Vitamin D 2 600 IU, thiamine 10 mg, riboflavin 20 mg, pantothenic asid 30 mg, nıacin 50 mg, pyridoxine 2 mg, ascorbic asid 200 mg. Çizelge 5. Fry dönemindeki sazanlar için örnek diyet kompozisyonu Yemler Diyet 1 2 3 4 5 Balık unu 20 10 - - - Soya fasulyesi küspesi 15 10 - - - Et unu 20 15 45 10 - Kümes hayvanları artığı - 15-25 35 Pirinç kepeği 9.9 19.6 14.1 23.8 23.8 Mısır 20 10 - - - Mısır gluteni unu - - 20 20 20 Sofra tuzu - - 0.2 0.2 0.2 Lysin - 0.3 0.6 0.9 0.9 Vitamin karması 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1 Bileşimi Protein % 40 40 40 40 40 Lysin % 2.3 2.3 2.3 2.3 2.3 Methionin + Sistin % 1.4 1.3 1.4 1.5 1.6
3.LİTERATÜR BİLGİSİ 3.1. Canlı Ağırlık Balıklarda uygun çevre koşullarında ve gelişimin en ideal olduğu sıcaklıklarda istenilen canlı ağırlık artışlarına kısa zamanda ulaşılabilmektedir. Bu da yemeklik sazan üretiminde uzun bir dönemi kapsayan yetiştiricilikte uygun şartlarda çok daha kısa zamanda yemeklik sazan elde edilebilmesini mümkün kılmaktadır. Çelikkale nin yaptığı bir çalışmada; sıcak su akvaryumlarında aynı çevre koşullarında bir yıl sonunda Ahrensburg aynalı sazanı 2801.1 +- 128.45 gr ( 2170 3270 gr ) ve Dinkelsbühl aynalı sazanı 2563.9 +- 73.57 gr ( 2315 2895 gr ) ortalama ağırlık elde edilmiştir. Bir yıl içindeki haftalık yüzde canlı ağırlık artışı ortalama olarak Ahrensburg aynalı sazanlarında 21.50 +- 0.248 ve Dinkelsbühl aynalı sazanların 20.07 +- 0.158 bulunmuştur. Yem değerlendirme değerleri Ahrensburg ve Dinkelsbühl aynalı sazanlarında birbirine çok yakın, sıra ile 3.08 +- 0.124 ve 3.05 +- 0.470 olduğu bulunmuştur ( ÇELİKKALE M.S, 1975 ). 3.2. Su Sıcaklığı Yetiştiriciliği yapılacak olan balıklarda gelişmenin en ideal olduğu su sıcaklıklarının bilinmesi gerekir. Böylelikle yetiştiriciliği yapılacak olan balık türü için ideal olan su sıcaklığında en iyi gelişme sağlanmış olunacaktır. Meske nin yağtığı bir çalışmada; 40 lt su miktarına sahip 2 adet sıcak su akvaryumda aynı çevre koşullarında 45 gram ağırlığa sahip 20 şer adet sazanın, birinci akvaryumda gece ve gündüz 23 o C su sıcaklığına ve ikinci akvaryumda ise gündüz 23 o C su sıcaklığı, gece ise 14 o C su sıcaklığı uygulanarak iki aylık büyüme döneminde sırasıyla 85.2 gr ve 61.5 gr ağırlıklara, yem tüketimlerinin 2495 gr ve 2540 gr, yem değerlendirme oranlarının ise 3.10 ve 7.70 olduğu bulunmuştur. İkinci akvaryumdaki 9 o C su sıcaklık farkının büyümede birinci akvaryuma göre % 52.7 lik bir azalma gösterdiği ortaya çıkmıştır ( MESKE, 1968 ).
Meske nin yaptığı başka bir çalışmada; sıcak su akvaryumlarında aynı çevre koşullarında ve 23 o C su sıcaklığında 10 ar gramlık 47 adet sazanın 1 yıl sonunda 800 gr ağırlığa, ikinci yıl sonunda ise 1200 gr ağırlığa ulaştığı bulunmuştur ( MESKE, 2000 ). 3.3. Yem Tüketimi Balıklara verilecek olan günlük yem miktarının uygun değerlerde olması gerekmektedir. Ne kadar oranda verileceği de su sıcaklığına ve balıkların stok düzeyine bağlıdır. Eğer çok fazla yemin verilmesi halinde bir kısım yem değerlendirilmeden atılmış olacaktır. Meske nin yaptığı bir çalışmada; 40 lt su miktarına sahip 5 adet sıcak su akvaryumunda aynı çevre koşullarında 3.4 gram ağırlığa sahip 120 şer adet sazanın, 1. akvaryumda sazanlara verilen günlük yem miktarı canlı ağırlığın % 3.5 i, 2. akvaryumda canlı ağırlığın % 7 si, 3.akvaryumda canlı ağırlığın % 14 ü, 4. akvaryumda canlı ağırlığın % 21 i, 5. akvaryumda canlı ağırlığın % 28 i uygulanarak 4.5 aylık büyüme döneminde sırasıyla; 21.0 gr, 43.4 gr, 63.5 gr, 70.9 gr ve 57.8 gram ağırlıklara, yem tüketimlerinin 4105 gr, 9955 gr, 24844 gr, 37930 gr, 39320gr, yem değerlendirme oranlarının ise 2.26, 2.40, 4.35, 5.74, 8.31 olduğu bulunmuştur (MESKE, 1968 ).
4. MATERYAL ve METOD 4.1. Materyal Araştırmada kullanılmak üzere 120 adet sazan yavruları İpsala da bulunan DSİ ne ait Sazan Üretme Çiftliğinden temin edilmiştir. Araştırmada 2003 yılı üretim dönemine ait sazan yavruları işletmeden rasgele alınmıştır. Çalışmada 0.59 x 0.23 x 0.28 metre büyüklüğündeki camdan yapılmış dikdörtgen şeklindeki 3 adet akvaryum kullanılmıştır ( Şekil 1 ). Yem, İpsala Devlet Su İşleri ne ait Sazan Üretme Çiftliğinden temin edilmiştir. Yemin içeriği aşağıda gösterilmiştir. Temel Besin Maddeleri % Su ( en çok ) : 12 Ham Protein ( en az ) : 32 Ham Selüloz ( en çok ) : 5 Ham Kül ( en çok ) : 10 NaCl ( en çok ) : 0.5 Metabolik Enerji kcal / kg ( en az) : 2720 Makro Elementler % Kalsiyum ( en az en çok ) : 1.5 2.0 Fosfor ( en az ) : 1,5 Sodyum ( en az en çok ) : 0.23 0.25 Mikro Elementler mg / kg % Mangan ( en az ) : 25 Çinko ( en az ) : 30 Aminoasitler % Lysine ( en az ) : 1.80 Methionine ( en az ) : 0.65 Sistin ( en az ) : 1.1 Vitaminler ( IU / kg mg / kg ) % A vitamini ( en az ) ( IU /kg ) : 15.000 D 3 vitamini ( en az ) ( IU / kg ) : 1500 B 2 vitamini ( en az ) ( mg / kg ) : 15 B 12 vitamini ( en az ) ( mcg / kg ) : 20 E vitamini ( en az ) ( mg / kg ) : 50 K 3 vitamini ( en az ) ( mg / kg ) : 7 Ham Maddeler: Buğday, Soya, Ayçiçeği, Pamuk küspesi, İspirto mayası, Et kemik unu, Balık unu, Değirmencilik kalıntıları, Ham yağ, Vitamin ve Mineraller
Araştırmanın başlangıç dönemine kadar sazan yavruları artemia ve planktonlu su ile beslenmişlerdir. Araştırmanın başlangıç döneminden sonra sazan yavrularına kuru toz yem verilmiştir. Balıkların ağırlıkları maksimum 1.5 kg kapasiteli 0.1 gram hassasiyette bir terazi ile ölçülmüştür. Araştırmanın 3. periyodunda ve daha sonraki dönemlerde balıkların sıçrayarak akvaryumdan dışarı çıkmasını önlemek amacıyla, akvaryumların üzeri ağ malzeme ile örtülmüştür. 4.2. Metod 4.2.1. Akvaryumlarda stoklama yoğunluğunun düzenlenmesi Bu araştırmada kullanılan yumurtadan yeni çıkmış sazan yavruları İpsala daki DSİ Sazan Üretim Çiftliğindeki tanklardan bir kepçe yardımıyla rasgele alınıp bir süre dış ortamda beslendikten sonra belli bir boya getirilip 3 adet akvaryuma paylaştırılmıştır. Akvaryumlardaki balık sayısı; 1. ve 2. periyotlarda m 2 ye 300 1500 adet yavru, ondan sonraki periyotlarda m 2 ye 30 100 adet yavru olacak şekilde düzenlenmiştir. Araştırmanın başlangıcında akvaryumlara 40 ar adet olmak üzere yavru balık stoklanmıştır. Araştırmanın 3. periyodundan sonra akvaryumlardaki balık sayısı % 60 civarında azaltılmıştır. Akvaryumlardaki balık sayısı 15 er adet olmak üzere stoklama yapılmıştır. 4.2.2. Akvaryumlarda Kullanılan Su Araştırma süresince akvaryumlarda kuyu suyu kullanılmıştır. Her üç akvaryumda da eşit olarak 32 litre su bulunmuştur. Su akvaryumlara verilmeden önce 1 gün bekletilip içinde bulunan iri partiküllerin dibe çökmesi sağlanmıştır.
4.2.3. Yemleme Programı Araştırmanın başlangıç dönemine kadar, Artemia yumurtalarının açılması sonucu meydana gelen nauplii yem olarak kullanılmıştır. 0.29 x 0.15 x 0.23 metre büyüklüğündeki dikdörtgen şeklindeki akvaryuma litresine 25 gram NaCl ( sofra tuzu ) ilave edilmiş, sıcaklığı 26 C lik su sıcaklığına getirilmiş suya İpsala daki DSİ Sazan Üretme Çiftliğinden alınmış artemia yumurtaları bırakılmıştır ( Şekil 2 3 ). Tuz ve artemia katılmış su, yumurtalar askıda kalabilecek şekilde devamlı havalandırılmıştır. Yumurtalar 12 ila 24 saat içinde açılmış ve ilk yem olarak sazan yavrularına verilmiştir. Yumurtadan çıkan Artemia larvalarını yem olarak almadan önce havalandırma bir müddet kesilmiştir. Bunun sonucu larvaların büyük bir kısmı suyun tabanına çökmüşler, henüz açılmamış yumurtalar ise su içinde kalmışlardır. Tabana çöken larvalar lastik hortumla bir süzgecin içine çay kaşığı kadar sifon edilerek sazanlara verilmiştir. Araştırmanın başlangıç döneminde aynı zamanda planktonlu su ve mikserden geçirilmiş haşlanmış yumurta verilerek daha hızlı bir gelişme sağlanmaya çalışılmıştır. Araştırmanın başlangıç döneminden sonra balıklara sadece kuru toz yem verilmiştir. Araştırmada balıklara verilecek günlük yem miktarı; 15 er günlük periyotlarda balıkların ortalama canlı ağırlıkları Çizelge 6. da ki gibi düzenlenmiştir. Yalnız günlük yem miktarı % 10 yerine % 7 olarak alınmıştır. Bunun sebebi, kapalı bir sistem olduğundan ve balıklara yem miktarı fazla gelip filtrelerinin çok çabuk tıkanmasından dolayı yem miktarında azaltmaya gidilmiştir. Çizelge 6. Çeşitli ağırlıktaki sazanlara verilen günlük yem miktarı, öğün sayısı Ortalama Canlı Ağırlık ( g ) 10 grama kadar 10 20 20 30 30 50 50 100 100 600 600 1000 1000 yukarı ağırlıklar Günlük Yem Miktarı Canlı ağırlığın yüzdesi olarak 10.0 8.0 6.0 5.0 4.0 3.5 2.5 2.0 Yemleme müddeti Öğün sayısı Saatte bir Saatte bir Saatte bir Saatte bir 2 saatte bir 2 saatte bir 2 saatte bir 2 saatte bir
Sazan yavrularına bütün periyotlarda günde 5 defa olmak üzere yemlenmişlerdir. Öğün sayısı; sabah 9 00, öğle 12 00, ikindi 3 00, akşam 6 00, gece 9 00 olacak şekilde düzenlenmiştir. 4.2.4. Ağırlık Ölçümü İpsala daki DSİ Sazan Üretme Çiftliğinden alınan sazan yavruları ilk olarak 04.08.2003 tarihinde ağırlık ölçümleri yapılmıştır. Ondan sonra her 15 günlük periyotlar halinde olmak üzere ağırlık ölçümleri kaydedilmiştir. Araştırmanın başlangıcında akvaryumlardan rasgele 10 ar adet yavru alınarak tartım yapılmıştır. Üçüncü periyottan sonra akvaryumlarda bulunan populasyonun tamamı tartılmıştır. Ölçüm yapılacağı günlerde balıklar yemlenmemişlerdir. Balıkların ağırlıkları maksimum 1.5 kg kapasiteli, 0.1 gram hassasiyette bir terazi ile ölçülmüştür. 4.2.5. Verilerin Değerlendirilmesi Elde edilen verilerin istatistiksel çözümünde Tesadüf Blokları Deneme Deseni kullanılmış olup matematiksel model aşağıdaki gibidir. Y ijk = µ +α i +β j + e ijk Y ijk = Gözlem değeri α i = i. Canlı ağırlığın etkisi β j = j. Blok etkisi e ijk = Hata 4.2.5.1. Ağırlık Ölçümlerinin değerlendirilmesi Balıkların ortalama bireysel ağırlıklarını bulmak için her periyotta aritmetik ortalama alınmıştır. 4.2.5.2. Balıklarda Canlı Ağırlık Artışı Her periyot için, periyot sonundaki ortalama bireysel canlı ağırlık değerinden, periyot başındaki ortalama bireysel canlı ağırlığın çıkarılması ile hesaplanmıştır.
4.2.5.3. Yüzde Canlı Ağırlık Artışı Gy = A 2 A 1 A 1 Burada; Gy = Yüzde canlı ağırlık artışı ( % ) A 2 = Balığın periyot sonu ağırlığı ( g ) A 1 = Balığın periyot başı ağırlığı ( g ) dır. x 100 formülü ile hesaplanır. Yüzde canlı ağırlık artışı ne kadar fazla ise gelişme o denli hızlı demektir. Balıkların ilk büyüme devrelerinde hızlı olan yüzde canlı ağırlık artışı, balık büyüklüğü arttıkça yavaşlar. Buna karşılık mutlak ağırlık artışı artar. Örneğin; büyümenin ilk devrelerinde bir periyot başlangıcında 20 gramlık balıklar periyot sonunda 40 gram geldiğinde mutlak artış Gm = 40 20 = 20 gram, yüzde artış ise % 100 dür. Eğer bu periyot 20 günlük bir periyotsa günde 1 gram mutlak artış, günde % 5 nisbi artış sağlanmış olurlar. Daha büyük devreden bir örnek verirsek, periyot başı 150 gram, periyot sonu 180 gram olduğunu farz edelim. Yine 20 günlük periyot olsun. Mutlak artış periyot içinde 30 gram günlük artış her bireyde 1.5 gramdır. Her iki değerde yüksektir. Halbuki nisbi artış olarak hesaplarsak bu artış % 20, günlük artış da % 1 olur. 4.2.5.4. Yem Tüketiminin Saptanması Periyottaki yem tüketimi, günlük saptanan miktarın periyottaki gün sayısı ile çarpımı sonucunda elde edilmiştir. 4.2.5.5. Balıkların Yemden Yararlanma Oranları Yemden yararlanma oranları, 15 er günlük periyotlar için ayrı ayrı tüketilen yem miktarının canlı ağırlık artışına bölünmesi ile, Y.Y.O = Periyottaki bireysel yem tüketimi ( g ) Periyottaki bireysel canlı ağırlık artışı ( g) hesaplanmıştır.
5. BULGULAR Araştırmada; I. Akvaryumda 28 C su sıcaklığı, II. Akvaryumda 24 C su sıcaklığı ve III. Akvaryumda da oda sıcaklığına göre değişken bir su sıcaklığı kullanılmıştır. Toplam 114 gün süren araştırma sonunda, balıkların bireysel canlı ağırlık ortalamaları akvaryumlarda sırasıyla 1.14 g ( I ), 2.35 g ( II ), 1.73 g ( III ) a ulaşmış olup, araştırma süresince her bir periyot için elde edilen bireysel canlı ağırlık ortalamaları Çizelge 7. de verilmiştir. Çizelge 7. Araştırma süresince balıkların bireysel canlı ağırlık ortalamaları ( g ) Zaman I. Akvaryum II. Akvaryum III. Akvaryum Başlangıç ağırlığı 20.07 0.91 0.91 0.91 1. Periyot 04.08 0.92 1.17 1.09 2. Periyot 19.08 0.93 1.34 1.22 3. Periyot 03.09 0.96 1.46 1.27 4. Periyot 18.09 0.98 1.68 1.46 5. Periyot 03.10 1.08 2.02 1.61 6. Periyot 18.10 1.14 2.35 1.73 Araştırma sonunda, akvaryumlardaki ortalama bireysel canlı ağırlık artışı; 0.06 g (I), 0.33 g ( II ), 0.12 g ( III ) olarak bulunmuş olup, her bir periyottaki ortalama bireysel canlı ağırlık artışı değerleri Çizelge 8. de verilmiştir. Çizelge 8. Balıkların ortalama bireysel canlı ağırlık artışı ( g ) Zaman I. Akvaryum II. Akvaryum III. Akvaryum 1. Periyot 2. Periyot 3. Periyot 4. Periyot 5. Periyot 6. Periyot 0.01 0.01 0.03 0.02 0.1 0.06 0.26 0.17 0.12 0.22 0.34 0.33 0.18 0.13 0.05 0.19 0.15 0.12 Araştırma süresince balıkların yüzde canlı ağırlık artışı, A 2 A 1 Gy = x 100 formülü ile hesaplanmıştır. Bu değerler periyot sonunda % 5.55 (I), A 1 % 16.33 ( II ) ve % 7.45 ( III ) olarak bulunmuştur. Balıkların yüzde canlı ağırlık artışına ait ortalama değerler sırasıyla; % 3.87 ( I ), % 17.26 ( II ) ve % 11.39 ( III ) bulunmuş, her bir periyot için akvaryumlardaki yüzde canlı ağırlık artışları Çizelge 9. da verilmiştir.
Çizelge 9. Araştırma süresince balıkların yüzde canlı ağırlık artışı ( % ) Zaman I. Akvaryum II. Akvaryum III. Akvaryum 1. Periyot 2. Periyot 3. Periyot 4. Periyot 5. Periyot 6. Periyot Ortalama 1.098 1.086 3.22 2.08 10.20 5.55 3.87 28.5 14.52 8.95 15.06 20.23 16.33 17.26 19.7 11.9 4.09 14.96 10.27 7.45 11.39 Akvaryumların deney süresince toplam yem tüketimi; 128.3835 g ( I ), 203.4225 g (II) ve 173.445 g (III) olarak hesaplanmıştır. Araştırma süresince balıkların yem tüketimine ait değerler Çizelge 10. da verilmiştir. Çizelge 10. Araştırma süresince balıkların yem tüketimi ( g ) Zaman I. Akvaryum II. Akvaryum III. Akvaryum Başlangıç 1. periyot 1. periyot 2. periyot 2. periyot 3. periyot 3. periyot 4. periyot 4. periyot 5. periyot 5. periyot 6. periyot Toplam 38.22 30.912 26.9765 14.112 10.029 8.134 128.3835 38.22 47.9115 47.838 22.995 16.764 29.694 203.4225 38.22 42.3465 39.711 16.3335 19.929 16.905 173.445 Araştırma sonunda balıkların yemden yararlanma oranlarına ait ortalamalar sırasıyla; 3.381 (I), 0.4541 (II) ve 0.78 (III) olarak saptanmış olup, araştırma süresince akvaryumların yemden yararlanma oranları Çizelge 11. de verilmiştir. Çizelge 11. Balıkların yemden yaralanma oranları Zaman I. Akvaryum II. Akvaryum III. Akvaryum 1. Periyot 2. Periyot 3. Periyot 4. Periyot 5. Periyot 6. Periyot Ortalama 6.37 6.44 2.17 3.36 0.686 1.26 3.381 0.245 0.48 0.78 0.46 0.34 0.42 0.4541 0.353 0.58 1.70 0.46 0.68 0.93 0.78
Araştırmada Periyotlara göre toplam canlı ağırlık değerleri aşağıdaki Çizelge 12. de verilmiştir. Araştırma sonunda toplam canlı ağırlık değerleri sırasıyla; 4.56 g (I), 28.2 g (II) ve 17.3 g (III) olarak bulunmuştur. Çizelge 12. Periyotlara göre toplam canlı ağırlıklar ( g ) Zaman I. Akvaryum II. Akvaryum III. Akvaryum Başlangıç 1. Periyot 2. Periyot 3. Periyot 4. Periyot 5. Periyot 6. Periyot 36.4 29.44 24.18 13.44 8.82 7.56 4.56 36.4 45.63 45.56 23.4 25.2 28.28 28.2 36.4 40.33 37.82 21.15 18.98 16.1 17.3 Araştırma sonunda akvaryumlardaki kalan balık sayısı 4 adet (I), 12 adet (II) ve 10 adet (III) olarak tespit edilmiş ve araştırma süresince periyotlara göre kayıp balık sayıları Çizelge 13. de verilmiştir. Çizelge 13. Araştırma süresince akvaryumlardaki tespit edilen kayıp oranları ile ilgili değerler Zaman I. Akvaryum II. Akvaryum III. Akvaryum 1. Periyot 2. Periyot 3. Periyot 4. Periyot 5. Periyot 6. Periyot Toplam 8 6 12 5 2 3 36 1 5 19-1 2 28 3 6 16 2 3-30 NOT: 3. periyotta akvaryumlarda stoklama yoğunluğuna göre düzenleme yapılmış olunup, normalde II. Akvaryumda kayıp oranı 2 adet, III. Akvaryumda kayıp oranı ise 7 adet olmuştur.
Şekil 4. Balıkların ortalama bireysel canlı ağırlıkları Ortalama Bireysel Canlı Ağırlık 2,5 2 1,5 1 0,5 0 AVARYUM 1 AKVARYUM 2 AKVARYUM 3 1.PERİYOD 2.PERİYOD 3.PERİYOD 4.PERİYOD 5.PERİYOD Zaman 6.PERİYOD 7.PERİYOD Çizelge 14. Canlı ağırlık ve yem tüketimlerine ait varyans analizi Canlı Ağırlık Yem Tüketimleri S 1 kontrol 1.39 a* 28.90 a S 2 24 C sıcaklık 1.67 b* 33.90 a* S 3 28 C sıcaklık 1.00 c* 21.39 b* *Aynı sütundaki harflerle gösterilen Χ lar arasındaki fark istatistiksel olarak önemlidir ( P < 0.05 ). Çizelge 14. ün incelenmesinden de anlaşıldığı üzere, canlı ağırlık bakımından uygulanan 3 deneme akvaryumunda da istatistiksel olarak farklılık görülmektedir. Yem tüketimleri bakımından S 2 ve S 3 de uygulanan sıcaklıkların istatistiksel olarak önemli bir farklılığı bulunmuştur.
6. TARTIŞMA ve SONUÇ Çalışmamız sonunda, sazanların canlı ağırlık ortalamalarının ve yem tüketimlerinin sıcaklık ile doğrudan ilişkili olduğu bulunmuştur. Başlangıçta ortalama 0.91 gram ağırlığa sahip sazan yavruları, çalışma sonunda gelişimin en iyi olduğu II.akvaryumda 2.35 gram ortalama ağırlığa ulaşmışlardır. Yapılan istatistiksel analizler ve grafiğe göre; I nolu akvaryumda ( 28 C su sıcaklığına sahip ) sıcaklığın yem tüketimine ve canlı ağırlık artışı üzerine olumsuz etkisi olmuştur. Bundan dolayı bu akvaryumda istenilen gelişim sağlanamamış ve en çok mortalite oranı da bu akvaryumda gerçekleşmiştir. II nolu akvaryumda ( 24 C su sıcaklığına sahip ) sıcaklığın yem tüketimi ve canlı ağırlık üzerine olumlu etkisi olmuş ve sazanlar için laboratuvar koşullarında gerçekleştirilen bu çalışmada uygulanılan sıcaklıklar arasında en iyi gelişimin 24 C lik su sıcaklığında olduğu bulunmuştur. III nolu akvaryumda ( oda koşullarına göre değişken bir su sıcaklığına sahip ) suya dışarıdan herhangi bir ısı etkisi uygulanmadığından sıcaklığının yem tüketimi ve canlı ağırlık artışı üzerine bir etkisi olmamıştır. Araştırmanın 6. periyodundan sonra sazan yavruları 24 C lik su sıcaklığına sahip akvaryumda toplanmış ve kullanılan hava pompalarından da akvaryuma bir tane daha eklenerek oksijen miktarı arttırılmıştır. 20.10.2003 tarihinde 2.10 gram ağırlığa sahip olan sazan yavruları 12.01.2004 tarihinde yapılan son tartım ile 9.92 gram ağırlığa ulaşmışlardır ( şekil 5 6 ). Araştırılan literatür çalışmalarında aynı çevre koşullarında, sıcak su akvaryumlarında ve 23 o C su sıcaklığında bir yıl sonunda 800 gram ağırlığa, ikinci yıl sonunda ise 1200 gram ağırlığa ulaşmışlardır. Yapılan çalışmada elde edilen sonuçlara göre araştırılan literatür çalışmalarındaki sonuçlar arasında farklılıklar söz konusudur. Çalışmamızda, diğer çalışmalara göre oldukça düşük canlı ağırlık artışları ve yüksek mortalite oranları elde edilmiştir. Bunların nedenleri; Akvaryumların devamlı bir su giriş çıkışına sahip olmaması, Kullanılan kuru toz yem artıklarının ve balıkların dışkılarından kirlenen suyun haftada iki kez değiştirilmesi ve bunların balıklarda stres faktörü oluşturması,
Hava pompalarının yetersiz gelişi ve suyun çok çabuk kirlenmesinden dolayı suyun oksijen yönünden fakir olması, Hava pompalarının ve ısıtıcıların elektiriğe bağımlı olması, Sazanların beslenmelerinde doğal besinlere ( fitoplankton zooplankton ) ihtiyaç duyması gibi nedenlerden dolayı düşük canlı ağırlıklara ve yüksek mortalite oranları elde edilmiştir. Sonuç olarak, su sıcaklığı sürekli 23 24 C sıcaklıkta tutulursa, yeterli havalandırma ve entansif yemleme ile sazanlar hızlı büyüme gösterebilmektedirler. Bu da hızlı büyüme gösterebilen sazanın yurdumuzun uygun çevre koşullarına sahip bölgelerinde yetiştiriciliğin yapılması gerek iş olanağı, gerekse ülke ekonomisine önemli bir katkı sağlayacağı bilinmesi gereken bir konudur.
7. KAYNAKLAR 1. ÇELİKKALE, M.S. (1975), Ahrensburg ve Dinkelsbühl aynalı sazan hatlarının aynı çevre koşullarındaki büyüme ve döl verim özelliklerinin karşılaştırılması. A.Ü. Ziraat Fakültesi, Su Ürünleri Kürsüsü, Ankara. 2. ÇELİKKALE, M.S. (1994), İç su balıkları ve yetiştiriciliği cilt II, Karadeniz Teknik Üniversitesi Sürmene Deniz Bilimleri Fakültesi, Karadeniz Teknik Üniversitesi Basımevi, Trabzon. 3. FAO(1982), Artıfıcıal feeding for polyculture of carp at the Zaweza fish farm, Egypt, A report prepared for the Aquaculture Demonstration and Training Project by Kai W. Chow Consultant (Fish Feed Technology), Rome. 4. MESKE, Ch. (1968), Aufzucht von karpfen im aquarium, ( Versuch 68 / 23 67 / 71 ) p. 74 75 85 86. 5. MESKE, Ch (2000), Breeding carp for reduced number of ıntermuscular bones, and growth of carp in aquaria, Max Planck Institut für kulturpflanzenzüchtung, Hamburg Volksdorf, Germany. 6.SOYLU,M. (1998),Su ürünleri programı, M.Ü. Teknik Bilimler Meslek Yüksekokulu,İstanbul. 7. SOYSAL, İ. (2000), Biometrinin prensipleri, T.Ü: Tekirdağ Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü,yayın No: 95, Ders notu No: 64, Tekirdağ 8. TİMUR, G. (2000), Balık Hastalıkları, İstanbul Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi, Hastalıklar Anabilim Dalı, İstanbul.
TEŞEKKÜR Yüksek Lisans çalışmamın her aşamasında bana yardımlarını esirgemeyen başta danışman hocam Yrd. Doç. Dr. Cemal POLAT a ve T.Ü. Tekirdağ Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü Öğretim Elemanlarına, İpsala da bulunan DSİ ne ait Sazan Üretme Çiftliğinde çalışan Su Ürünleri Mühendisleri Gülhan YURDATAPAN ve Hüseyin AYAZ a İşletmede çalışan tüm personele sonsuz teşekkürlerimi sunarım.
ÖZGEÇMİŞ 1978 yılında İstanbul da doğdum.ilk, orta ve lise öğrenimimi İstanbul da tamamladım.1997 yılında İstanbul Üniversitesi Su Ürünleri Fakülte sini kazandım ve 2001 yılında mezun oldum. Aynı tarihte Trakya Üniversitesi Zootekni Bölümünde Yüksek Lisansıma başladım.