istanbul TiCARET ODASI TÜRKiYE'DE GÖZLÜK SEKTÖRÜ HAZ~ Müge ~~z t'~van LUT Etüt ve Araşt1rma Şubesi Uzman Yardımcısı YAYlN NO: 2004-42 istanbul, 2004
Bu eserin yayın hakları istanbul Ticaret Odası'na (ito) aittir. Eser üzerinde 5846 sayılı FSEK tarafından sağlanan tüm haklar sınırlıdır, ito'nun ve yazarın adı belirtilmek koşuluyla eserden normal ölçüde alıntı Y9!l_ıl.abilir.,. ~;!,..,,... ' ~ '\ı:.!. ITO'nun yazılı izni olmadan eserin tamamı Veya bir bölümq fo:tokcjp!i, faksimile veya başka bir araçla çoğaltı lamaz, dağıtılamaz, elektronik ortaml<ırda ticari,y~,pa;.bajka bir amaçla kullanılamaz. :; lsian~~~ 'Tiaar~t'Odasr: SI,TC 884d~~TÜ~ " "' 'Türkiye'd~ (:]özlü i<' SektörU, ' '"' Istanbul, 2004, 97 sayfa. 1.GÖZLÜK!.TÜRKiYE ll. OPTiK SEKTÖRÜ lll. ITO ISBN NO: 975-512-876-X Türkçe Reşadiye Cad. Eminönü/istanbul ito BiLGi HATTI (212) 4556161 www.ito.org.tr ito yayınları için ayrıntılı bilgi Bilgi ve Doküman Yönetimi Şubesi'nden alınabilir. Tel: (212) 455 63 29 Faks: (212) 512 06 41 E. Posta: bdy@ito.org.tr Web: www.ito.org.tr TASARlM ÇAGDAŞ SANAT Tel: (212) 267 51 70-71-72 B.ASKI '\CAN AJANS REKLAM v'e MATElAACILIK Tei:(0212) 556 63 85 Faks: (0212) 556 63 52 canajans_@hotmail.com
ÖN SÖZ Kullanma oranının yüksekliği, o toplumun gelişmişlik düzeyinin de bir göstergesi olarak kabul edilen ve en önemli buluşlardan sayılan gözlüğün kullanım oranı gelişmiş ülkelerde o/o 55-60 arasında seyrederken, bu oran Türkiye'de henüz o/o ı 5'lerdedir. Öte yandan, gözlük ihtiyaç ve kalitesi konusunda büyük ölçüde bilgi eksikliği bulunan halkımızın, göz sağlığı konusunda bilinçlendirilmesi de bir yandan kamu sağlığı, güvenliği ve esenliği bir yandan da halkımızın ve ülkemizin bütçesinin etkin kullanımı bakımından son derece elzemdir. Gözlük sektörünün Türkiye' deki geçmişinin, ı 982 öncesi ve sonrası olarak iki dönemde değerlendirilmesi daha uygundur. ı 982 öncesi ithalatı çok kısıtlı, dış dünyaya kapalı sektörün, sıkı koruma altındaki yerli sanayinin tekel konumunun verdiği rehavetle son derece geri kalmış ve tüketici beğenisinden uzak bir üretim çizgisinde "ne yaparsam satarım" konumundan, ı982 sonrasındaki hızlı değişim ve gelişim süreciyle birlikte son derece farklı bir düzeye ulaşmıştır. Hastanelerde ve özel poliklinik muayenelerinde de istatistiki bilgilerin toplanamamasından dolayı, göz hastası, hastalıkları ve refraksiyon kusurları ve dağılımları hakkında bilgi derlenememekte, dolayısıyla sektör yatırımcısına yol gösterecek referans bilgi birikiminden yoksun kalınmaktadır. Bu belirsizlik, firmaların stok maliyetlerini de ciddi oranda etkilemekte, rasyonel çalışmayı ve sağlıklı bir sektör profiline ulaşılmasına bir engel teşkil etmektedir. Bu çerçevede, ülkemizin kalkınması ve ekonomimizin geliştirilmesine yönelik olarak yaptığı çalışmalar kapsamında üyelerimize ve tüm ilgililere yardımcı olmak üzere çeşitli araştırmalar, etütler ve incelemeler yapan Odamız, optik sektöründeki veri ve bilgi yetersizliğinin neden olduğu belirsizlikleri bir ölçüde ortadan kaldırmak amacıyla "Türkiye' de Gözlük Sektörü" adlı bir araştırma gerçekleştirmiştir.sözkonusu araştırınayı gerçekleştiren Etüt ve Araştırma Şubesi Avrupa Birliği Servisi Uzman Yardımcısı Müge Bulut'a teşekkür eder, araştırmanın tüm üyelerimize ve konuyla ilgili herkese faydalı olmasını dilerim. Dr. Cengiz Ersun Genel Sekreter 3
İÇİNDEJ(İLER Sayfa No 1. GÖZLÜK TARİHİ, TANIMI VE KAPSAMI... 9 1.1 Tanımı... 9 1.2 Tarihi... 9 1.2.1 Doğu'da Gözlükçülük Tarihi... 9 1.2.2 Batı'da Gözlükçülük Tarihi... 12 1.2.3 Türkiye'de Gözlükçülük Tarihi... 14 1.3 Kapsamı... 17 1.4 "Gözlük" Gümrük Tarife İstatistik Pozisyonu (GT!P)... 17 2. SEKTÖRÜN GELİŞİMİ VE POTANSİYELİ... 19 2.1 Üretim...,,.19 2.2 İthalat,...,... 20 2.3 Perakende... 20 3. SEKTÖRÜN GÜNCEL DURUMU VE PERFORMANS!... 21 3.1 Kapasite... 21 3.2 Üretim.......,... 21 3.3 Tüketim... 22 3.3.1 Türkiye'de Gözlük Kullanmanın Yetersiz Olmasının Sebepleri.. 23 3.4 Diğer Sektörlerle İlişkiler...,... 24 3.5 İstihdam... 24 s
"' "' SayfaNo 3.6 Dış Ticaret... 26 3. 7 Pazarın Büyüklüğü... :... :.... 27 3.8 Rakamlarla Gözlük Sektörü... 28 3.9 Sektörün İç Hacmi... 29 3.ıo Yurtiçi Rekabet......... 30 4. SEKTÖRDEKi KURULUŞLAR...,... 30 4.1 Kamu Sektörü... 30 4.2 Özel Sektör... :.... :... :... 3ı 4.3 Üretici, İthalatçı ve Distribütörler... 3ı 4.3.ı Türkiye'deki Gözlük Üreticileri... :.. :.~....'.. '..'.:.,... 3'ı 4.3.2 Türkiye'deki Cam Üreticileri... 32 4.3.3 Türkiye'deki Çerçeve Üreticileri... 33 4.3.4 Türkiye'deki Çerçeve ve Cam İthalatçı ve Distribütörler... 34 4.4 Meslek Ö~gütleri... 34 4.4. ı İstanbul Ticaret Odası 85 No'lu Meslek Komitesi... 34 4.4.2 Demekle~... :... :... ;. ::,.. :.'... 35 4.4.2. ı Tüm Optik ve Optometrik Meslekler Birliği Derneği... 35 4.4.2.2 Türk Oftalmoloji Derneği...... 36 4.4.2.3 Gözlük imalatçıları Derneği... 36 5. SEKTÖRDE YAPISALVE GÜNCELSORUNLAR VE BEKLENTiLER 5.ı Avrupa Birliği'ne Giriş Sürecinde Türkiye'deki Optisyenlik Eğitiminin Sorunları... 37 6
Sayfa No 5.2 Uzakdoğu'dan ithal Edilen Standart Dışı Ürünlerin Fazlalığı... 38 5.3 3958 Sayılı Meslek Yasası'nın Günün Koşullarında Yetersiz Kalması... 39 5.4 Optometri Eğitimi ve Mesleki Düzenlemelere Gerekli Önemin Verilmemesi... :... 39 5.5 Excimer Laser veya Lasik Tedavi Sürecinde Gözlük Aleyhine Yapılan Yanıltıcı Reklamlar....4 ı 6. SEKTÖRLE İLGİLİ YASAL DÜZENLEMELER... 43 6.ı 5ı93 Sayılı "Optisyenlik Hakkında Kanun"....43 6.2 Sektörü ilgilendiren DiğerYasalar...,..45 6.3 TSE'nin Çalışmaları....49 6.4 İş ve İşçi Bulma Kurumu'nun Özel Koşulları..,... 50 7. ULUSLARARASI REKABET VE İLİŞKİLER... 5ı 7. ı Gümrük Birliği... 5 ı 7.2 Optik Ürünler Puan... 5ı 7.3 Teknolojik Seviye... 52 8. SONUÇ VE DEGERLENDİRME... 52 9. EKLER... 55 7
TABLOLAR Sayfa No Tablo 1 Gözlük GTİP Numaraları... 18 Tablo 2 Yerli Gözlük Üreticilerinin Yıllara Göre Üretim ve Kapasite Adetleri... 22 Tablo 3 Gözlük lthalatı... 26 Tablo 4 Gözlük İhracatı... 27 Tablo 5 Toptan Fiyatlarla Sektörün İç Hacmi...,... 29 Tablo 6 Gözlük Camı Ve Çerçevesi İçin Kabul Edilen Fire Yüzdeleri. 48 8
1. "GÖZLÜK" TANlMI, TARiHi VE KAPSAMI 1.1 TANIMI Kullanma oranının yüksekliği, o toplumun gelişmişlik düzeyinin de bir göstergesi kabul edilen ve son asırların en büyük keşfi sayılan gözlük, gözleri dış etkilere karşı koruyan ve insanların net görememe sorununu çözen bir tedavi aracıdır. Başlangıçta estetik kaygılardan uzak sadece net görmeyi sağlayan bu araç, moda olgusuyla beraber büyük bir değişim göstermiş, eskiden ihtiyaç olarak görülen gözlüğe günümüzde bu çok önemli sağlık gereci olması niteliği yanında estetik özelliği ile de bir aksesuar olarak bakılınaya başlanmıştır. 1.2 TARiHi Gözlüğün ilk olarak nerede geliştirildiği kesin olarak bilinmemekle beraber, çok eskilerden beri Çin'de ve Avrupa'da,okumak için çerçeveye tutturulmuş büyütücü mercekler yaygın olarak kullanılmıştır. 1.2.1. Doğu'da Gözlükçülük Tarihi Ebu Ali Hasan İbn'ül-Heysem (965-1040) Optiğe önemli katkıları olan Ebu Ali Hasan lbn'ül Heysem, İslam fizikçilerinin en büyüğü sayılmaktadır. Batıda Alhazen olarak bilinen Heysem'in fiziki bilim Iere ve özellikle de optiğe yapmış olduğu katkılar, hem teori hem de pratikte yeni bir çağ açmıştır. Heysem'in optik konusundaki yapıtı Avrupa'da bu konuda yapılan çalışmaların birçoğuna temel oluşturmuştur. Optik Hazinesi adlı kitabında daha önce Yunanlılarca ileri sürülmüş olan bir düşünceyi,gözün bakılan nesneye doğru ışık ışınları yaydığı düşüncesini reddetmiş, onun yerine ışık ışınlarının bakılan nesneden göze geldiğini ileri sürmüştür. 9
Işığın çeşitli ortamlardan geçişini tam olarak inceleyen Heysem, ışığın kırılma~ sının nedeninin hava, cam ve su gibi farklı ortamlarda farklı hızlarla hareket etmesi olduğu sonucuna vararak, kırılma yasalarını keşfetmiştir. Bu fikir, ı 7. YY' da Kepler ve Descartes tarafından kullanılmıştır. Heysem ayrıcagözün çeşitli bölümlerini doğru olarak tanımlayan ve görme olgusunun bilimsel bir izahını veren ilk kişidir. İki gözle görme olgusunu açıkla~ maya çalışan Heysem, güneş ve ayın ufka yakınken daha büyük görünmesinin' doğru açıklamasını da yapmıştır. Heysem ayrıca, dışarıdan imgeleri alıp bir duvara yansıtan karanlık kutuyu geliştiren ilk kişidir. Heysem'in geliştirdigi buluş ve kanıtlar şunlardır: ı. Karanlıkta göremiyoruz. Işınlar gözden çıksaydı, karanlıkta görmeliydik. 2. Kuvvetli bir ışığa baktığımızda gözlerimiz kamaşır. Eğer ışınlar gözden çıksaydı gözlerimizin kamaşmaması gerekirdi. 3. Eğer karanlık bir odanın tavanına bir delik açarsak, biz sadece o noktayı ve gelen ışığı görürüz. Oysa ışınlar gözümüzden çıksaydı bizim her tarafı görmemiz gerekirdi. 4. Ne zaman yıldızlara baksak onları anında görürüz. Eğer ışınlar gözden çıkmış olsaydı, yıldızlarıgörmemiz için belirli bir zamanın geçmesi gerekirdi. Böyle olmadığına göre demek ki ışınlar gözden çıkmaz. Işınların gözden değil, nesneden çıktığını kanıtladıktan sonra Heysem, yansıma konusunu ele almıştır. Işığın ayna gibi parlak nesnelerde uğradığı değişimleri, yani ışığın yansımasının incelenmesi çok eskiden beri bilinen bir konudur. Nitekim E u elite ve daha sonra da Batlamyus ilk çağda bu konuyu araştırmış ve geometrik olarak incelemişlerdi. Euclite, herhangi bir deneye başvurmaksızın, ayna yüzeyine gelen ışının yüzeyle yaptığı açının, yüzeyden yansırken yaptığı açıya eşit olduğunu belirtmiştir. Bugün yansıma kanunu adını verdiğimiz bu ifadeyi daha sonra Batlamyus benimseyip doğru olduğunu deneysel olarak göstermiştir. lo
Batlamyus konuyu incelerken iki temel ilkeyi benimsemiştir: 1. Gelen ışının normal ile yaptığ~ açı, yansıyan ışının normal ile yaptığı açıya eşittir. 2. Gelen ışın, yansıyan ışın ve normal aynı düzlemde bulunur. İbnü'l-Heysem'in bu konuya katkısı ise gelen ışın ile yansıyan ışının neden eşit açılar oluşturduğunu geometrik yoldan ve nedensel olarak göstermesidir. Ona göre ışık çok yüksek bir hızla hareket eder ve ayna yüzeyine ulaştığında da,ne orada durabilir ne de yüzeye nüfuz edebilir; dolayısıyla hala orijinal hareketin yapı ve gücüne sahip olduğundan aynı ışığı aynı eğim derecesiyle yansıtacaktır. Bunun geometrik açıklaması şöyledir; ışık aynı açıyla yansımaktadır. Çünkü eğik geliş hareketi ve aynanın direnci zıt değildir. Böyle bir durumda düşme hareketi biri dik diğeri de yüzeye paralel olan iki kısımdan oluşur. Ayna yüzeyi birinciyi engellediği diğerini engellemediği için açılar eşit kalır. Çünkü yansıyan ışık, yani tersine çevrilmiş dik kısım ve değişmeden kalan paralel kısmın bileşkesi bu iki hattın düzleminde olacaktır. Yani normal ile geliş açısına eşit bir açı yapacaktır. İbnü'l-Heysem'in bu kanıtlamasında dikkati çeken en önemli yön gelen ve yansıyan ışınların biri dik diğeri ise yüzeye paralel olan iki kuvvetin etkisinde.kaldığını ve hareketin yönünün de bu kuvvetlerin bileşkesinin belirlediğini belirtmesidir. Böylece yansıma ilkesini nedensel olarak kanıtlayan İbnü'l Heysem, daha sonra kırılma konusunu da inceler. Bu konu, kendinden önce Cleomedes ve Batlamyus tarafından ele alınmıştı. Batlam yus, yansımada olduğu gibi bu konunun da temel ilkesini belirlemeye çalışmıştır. Ancak bugün kırılma yasası adı verilen yasaya ulaşamamıştır. İbnü'l Heysem de bu yasayı elde etmeyi başaramamıştır. Bu yasa çok sonraları Snell(lSS0-1626) tarafından bulunmuştur(snell Yasası). Optikteki bu kapsamlı araştırmaları sayesinde Heysem, modern optiğin babası olarak kabul edilmektedir.. 11
--~~--~ ---- Aynı tarihlerde (1 1. Asır) yaşamış büyük ilim adamı Mavsili ise, gözün anatomisi, göz kapakları, gözyaşı kanalları, saydam tabaka, damar tabaka, mercek ve göz sinirleri üzerinde büyük araştırmalar yapmış, oftalmoloji dalında_çok değerli iki eser yazmıştır. Bunların en meşhuru, ıs. YY'a kadar, göz hastalıkları konusunda en iyi ders kitabı olarak kabul edilen "Kitab-ül-Müntehat Fi İlac-ıl Ayn" "Göz Tedavisi ve Kullanılan İlaçlar Kitabı" asıl adı Ebu Kasım Arnmar olan Mavsili Katarakt Ameliyatını ilk defa gerçekleştiren hekimdir. 1.2.2. Batı'da Gözlükçülük Tarihi Avrupa'da önce İtalya'da ortaya çıkan gözlüğü, ilk kez Floransalı Alessandro Di Spina'nın geliştirdiği kabul edilmektedir. İlk gözlüklü insan resmi ise, 13S2'de Ternınaso Da Modena'nın yaptığı Provence'li Hugues'ün portresidir. 1480'de Domenice Ghırlandajo'nun bir resminde, üzerinde gözlük bulunan bir sıranın önünde görülen Aziz Hieronymus gözlük yapımedarı lancasının kurucusu olarak kabul edilmektedir. Miyopluk için kullanılan iç bükey camiara ise ilk kez Raphael'in ı S ı 7' de yaptığı Papa X. Lee'nun portresinde rastlanmaktadır. ı 784'te, Benjamin Franklin mercekleri yakın ve uzak görüşe göre ayırmış ve bunları tek bir çerçevede birleştirerek çift odaklı sistemi bulmuştur. Gözlüğün 13. YY'ın sonlarına doğru Bacon tarafından icat edildiği rivayet edilmektedir. Bu rivayete göre; Bacon buluşundan dostu Goethal'i haberdar etmişti. O da İtalya'ya yaptığı bir seyahat sırasında, bu sırrı Pisa rahiplerinden Spina'ya açmış, Salvato d' Amartİ adında bir Floransalı da gözlük kullanımını yaymıştır. 13. YY' ın son yirmi senesi içinde gözlük kullanıldığı konusunda tarih vesikaları hemfıkirdir. 14. YY'ın ortalarında ise gözlük artık iyice yaygınlaşmıştır. İlk zamanlarda gözlüğün daha ziyade lup ve pens şekilleri kullanılıyordu. Bunlarla beraber, madeni teller ve ince kayışlar ile kulaklara ve şapkaya tutturulan "besicle" adlı gözlükler de mevcuttu. Bu ilk mantürlere presbiyopluğu (yakını görmezliği) düzeltmeye yarayan konveks camlar takılırdı. Miyop camlar ıs. YY' ın sonlarında yontulmuş ve 17. YY' ın ortalarında doğru genelleşmiştir. 12
19. r. 'a ~elinceye kadar gözlükçülükte; iki yüzü sferik veya bir yüzü düz, diğer yüzü ;,ıdik camlar kullanılmaktaydı. Bu basit küresel camların ancak merkez kısımlarının net gördüğü, çevrelerinin kürelik sapma ve astigmatizma gibi kusurlardan dolayı, yaygın ve bulanık hayaller verdiği anlaşılmıştır. 19. YY'ın başlarında, Ingiliz fizik alimlerinden Wollaston, bu kusurların giderilmesi çarelerini araştırmayakoyulmuş ve 1803'te Dollond'a yaptırdığı menisk (bir tarafı konveks bir tarafı konkav) camları övmüştür. Ancak Wollaston'un neşriyatı 19. YY optisyenlerinin dikkatini çekmemiş ve bu camların yayılması için 96 yıl beklenmesi gerekmiştir. 1899'da Fransız okülistlerinden Ostwalt menisk camlar meselesini tekrar ele alarak uzun hesaplar ve deneyler sonucunda, menisk konkav camların miyoplara büyük faydalar sağladıklarına, buna karşı menisk konveks camların basit küresel camlardan pek te üstün olmadıklarına kanaat getirmiştir. 1905'te Prof. Tcherning, bükey camların ön yüzlerinin yarıçapiarını hesaplayarak astigmatizmayı azami derecede düzeltmeye çalışmış ve astigmatizmasız camların muhtelif şekillerini tayin etmiştir. 19ll'de Von Rohr hipermetroplara, miyoplara, presbiyoplara ve astigmatlara mahsus menisk camların hesaplarını yapmış ve katarakt ameliyatı geçirenler için "aspherique" camları bulmuştur. 1912'de Iena Üniversitesi, bir optik medikal kürsüsü ihdas ederek, Von Rohr'u bunun başına geçirmiştir. 1917 tarihinde de Zeiss Müessesesi, Iena'da bir gözlükçülük mektebi açmıştır. Astigmat camlar 19. YY'da bulunmuştur. 1826'ta Chamblant silindirik camları yapmıştır. Torik camlar da 1840'ta yontulmuş ve Prentice'in 1895'te yayınlanan bilimsel çalışmasından sonra revaç bulmuştur. 13
1844'te Chevalier prizmatik camları tavsiye etmiştir. Gözlük ş~kli önceleri az kullanılmaktaydı. Ancak 19,. YY'da Dollond, Rarnsden ve Adams, gibi tanınmış İngiliz optisyenlerinin çalışrnaları.sayesincle gdişmiştir. İlk gözlük ı;nont4rlerinin köprü ve saplan deriyi kestikleri için. hastç1ara eziyet verirlerdi. Sonral?-rı gözlük çerçevelerinin köprü ve sapları rahat kullamlabilir hale getirilmiş ve: pl~' ketliköprüler ve esnek pensler de yapılmıştır. 1885'te, Ernst Abbe ile Otto Schott, erimiş cama yeni elementl~rirı ~atılıilasiy~a merceğin kırma indisinin ve ayırma gücünün istenilen biçimde düzerilenebileceğini bulmuşlardır. 1910'da, tek parça çift odaklı camlar üretilmeye başlanmış ve ilk üretimler Nurnberg ve Venedik'te yapılmıştır. Bugün dünyadaki en hafif gözlük 1.5 gram' dır. 1.2.3. Türkiye'de Gözlükçülük Tarihi ;. ' : '. Türkiye'de gözlükçülük, 1940 tarihli, 39;58 Sayılı Kanlin ile yasal bir ~eslek kimliğini kazanmıştır. Qsmanlı'nin değişik ky.~ tür ortamından gelen meslek ustalarının, Cumhuriyet Dönemi'nde de gözlükçülük dalındadevamettiğini görmekteyiz; ' Önceleri İstanbul'da Eminönü ve Karaköy'de ve Anadolu'nun birkaç şehrinde bazı saatçi ve ecianelerde "Pince AU: N ez" veya "Rqnt" tipinde Avrupa menşeli çok az miktarda buluriduruhırdu.. : ' 1941 yılından sonra Sıhhatve İçtimai Muavenet Vekaleti'nce düzenlenen kurslar sonucu, edinilen ruhsatnameler ile, mesleki uygulama yaygınlaşmaya başlamıştır. Bu dönemde, mesleğin gelişimi açısından, her fırmanın bir okul olduğunu görmekteyiz. Gelişen toplum düzeyinin gereği gözlük talebinin artmasına paralel olarak yeni perakende firmalar kurulmaya başlamış ve her kesimi tamamen ithalata dayalı sektörde gözlük cam ve çerçeve toptan satıcıları oluşmuştur. Bu toptancı-ithalatçı fırmalar 1945-1955 arası İstanbul' da Sultanhamam, Sirke- 14
Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekaleti'nce düzenlenen kurslardan bir görüntü Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekaleti'nce düzenlenen kurslar sonucu edinilen ruhsatname örneği 15
ci ve Eminönü'nde kümelenmiştir. Bu firmalardan önde gelenlerden bazıları, Sultanhamam Havuzluhan' da LigorAnestidis, yine Sultanhamam Cam cı başı Han Pipo Pazarı kurucusu Yervan Ütücüyan ve bu aileden Yegiya Ütücüyan, Vade Ütücüyan, kurucusu Yordan Eumopulidis olan Faros firması halen Kuzikoğlu Ailesi'ndedir. Eminönü Celal Bey Han'da Juan Saragossi, Sava Savaidis, Yorgi T. Pangiris, Sirkeci'de Essel Gözlük Deposu, Aristodimos Emmanoilidis'in Ariko Zeiss Firması, Sirkeci Nafız Bey Han'da Kiryako,Toma Sifiropulos Kardeşler gözlük Cam ve Çerçeve Depoları'dır.. ı 941- ı 950 yılları arasında ruhsatnam eli perakende gözlük firmalarından bazıları şunlardır; ı936 tarihinde İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası kayıtlı Ankara Cad. ı43 Sirkeci Adresi'nde Fevzi Toksoy Firması bugün aynı adreste Modern Optik Yüksel Toksoy ve Ortağı Koll. Şti. olarak devam etmektedir; Ecz. Salih Necati Emgen Bahçekapı Eczanesi oğlu Rahmi Emgen tarafından ı948'de Beyoğlu ltiklal Caddesi'ne taşınmış, halen torun Çetin Emgen tarafından Emgen Firması devam etmektedir; Sirkeci Osmaniye Han'da Yusuf Sami Ünlüçerçi Oğulları Hulusi Ünlüçerçii İzmir'de torun Serdar Ünlüçerçi İnteroptik Firması İstanbul'da ayrıca Yılmaz, Necati, Erol, Metin ve Ethem Ünlüçerçi de aynı mesleği devam ettirmektedir; Beyoğlu lstiklal Caddesi'nde Yorgo Lettas Kardeşler (Yorgo, Kosta, Niko) Sirkeci Mısır Çarşısı karşısında; ı944 ruhsatnameli, halen Tüm Optik ve Optometrik Meslekler Birliği Derneği Onursal Başkanı Tevfik Aydın Firması İstanbul' da Ankara Sıhhıye' de; Mehmet Salim Diker Firması oğulları Alev ve Anıl Diker, torun Atıl Diker İstanbul'da devam etmekte; yine Ankara'da Tevfik Rıza Gözlükçü oğlu Hazım Rıza Gözlükçü; Ulus'ta torunlar Cafer, Rıza Gözlükçü ve Kadir Haluk Gözlükçü İstanbul'da mesleği sürdürmekte; Nurettin Saatçioğlu ı940 yılında Erzurum' da; oğlu Necip Saatçıoğlu İstanbul'da, Sıraç Altındağ önce Diyarbakır, halen oğulları Cem ve Fatih Altındağ ile İstanbul'da Adil Kahraman Gaziantep'te Satmanlar ise Kayseri'de mesleğin ilkleri arasında sayılmaktadır. Ayrıca Tüm Fenni Gözlükçüler Derneği Başkanlığını uzun yıllar yapmış, gözlükçübaşı Sedat Ertun da mesleğin emektarlarındandır. Tüm girdileri ithalata dayalı sektörde Milli Korunma Kanunu ile ı 956- ı 960 yılları arası büyük durgunluk yaşanmış ve imalatın ilk adımları atılmıştır. Bunlardan İzmir'de ı962 yılında Yatırımlar Holding önderliğinde Gözlük Sanayi A.Ş. kurulmuş, asetat ve selüloit gözlük çerçevesi üretimine başlamıştır. İstanbul'da ı93ı yılından beri faaliyet gösteren Barika Af~ar ve Oğulları Tarak Sanayi ı960 ı6
yılında Uygun Afşar önderliğinde selüloit hammaddesinden Luxor gözlük çerçeveleri üretimi başlamıştır. ı 972 yılından itibarenyalçın İnan, Uygun Afşar ve Argun Afşar İnan Limited Şirketi'ni kurup metal gözlük çerçevesi üretimine geçmiştir. Yine aynı yıllarda, 1962'de Pan Koli. Şti. Nazaret Zergeroğlu, Garbis Zergeroğlu ve Muharrem Cömert ortaklığıyla OP-SA adıyla faaliyete başlamıştır. Rengin, Anadol, Cel Optik, EM, OP vs. gibi pek çok firma kurulmuş ve iç tüketime yönelik çalışmışlardır. Sektörde her yönüyle yenilenme ve gelişme ı 980'li yıllardan sonra başlamış, sektörün her katmanı üretimden perakende ve laboratuar çalışma düzeyini ileri ülkeler seviyesine taşıma gayretiyle büyük aşama kaydedilmiştir. Büyük alışveriş merkezlerinin yaygınlaşması, İstanbul ilçelerinde hızlı nüfus artışı ve ticari potansiyelin gelişmesi sonucu bazı firmalar şubeleşmeye başlamış ve optik firma grupları oluşmuştur. Bu kuruluşlardan bazıları Fahri Kuz Optik, Şişli Optik, Göz Grup, Eksen Grup Mağazaları' dır. 1.3 KAPSAMI Gözlüğü; 1. Optik (Numaralı), 2. Güneş, 3. Sportif faaliyetlerde, çalışma ortamında kullanılan koruyucu gözlükler, olarak üç gruba ayırabiliriz. Gözlük mağazalarında satılan optik ve güneş gözlüklerinin çerçeveleri metal türleri, asetat, plastik, optyl ve karbon materyallerden oluşmaktadır. Koruyucu iş gözlüklerine, örnek olarak kaynak gözlükleri, iş güvenliği gereçleri temin edilen iş yerlerinde satılmaktadır. 1.4 "GÖZLÜK" GÜMRÜK TARiFE istatistik POZiSYONU (GTiP) Gözlük sektörünün Gümrük Tarife İstatistik Pozisyonu (GTİP) 90.01 ile 90.05 arasında yer almaktadır. ı7
TABLO 1 GÖZLÜK GTiP NUMARALARI 90.01 9001.30.00.00.00 Kontakt Lensler Optik lifler ve optik lif demetleri; optik lif kabloları (85.44 pozisyonundakiler hariç); yaprak veya levha halinde polarizan maddeler; her türlü maddeden mercekler (kontakt lensler dah il), prizmalar, aynalar ve diğer optik elemanlar (monte edilmemiş) (optik tarzda işlenmemiş camdan bu tür elemanlar hariç); 9001.40 Camdan Gözlük Camları; 9001.40.20.00.00 -Görme kusurunun giderilmesine mahsus olmayanlar Görme kusurunun giderilmesine mahsus olanlar; her iki }!ÜZÜ de işlenmiş olanlar; 9001.40.41.00.00 -Tek odaklılar 9001.40.49.00.00 - Diğerleri 9001.40.80.00.00 - Diğerleri 9001.50 Diğer maddelerden gözlük camları: 9001.50.20.00.00 - Görme kusurunun giderilmesine mahsus olmayanlar Görme kusurunun giderilmesine mahsus olanlar; Her iki yüzü de işlenmiş olanlar; 9001.50.41.00.00 -Tek odaklılar 9001.50.49.00.00 - Diğerleri 90.03 Gözlüklere veya Benzeri Eşyaya Ait Çerçeveler ve Bunların Aksam Parçaları: Çerçeveler; 9003.11.00.00.00 - Plastik maddelerden olanlar 9003.19 Diğer Maddelerden olanlar 9003.19.10.00.00 - Kıymetli metallerden veya kıymetli metallerle kaelama metallerden olanlar 9003.19.30.00.00 - Adi metallerden olanlar 9003.90.90.00.00 - Diğer metallerden olanlar 9003.90.00.00.00 - Aksam ve earsalar 90.04 Gözlükler ve benzerleri (görme kusurunun giderilmesine mahsus gözlükler, koru:ı:ucu gözlükler ve diğer gözlükler); 9004.10 Güneş Gözlükleri; 9004.10.10.00.00 - Oetik tarzda işlenmiş camlı olanlar 9004.10.91.00.00 - Plastik camlı olanlar 9004.10.99.00.00 - Diğerleri; 9004.90 - Diğerleri; 9004.90.10.00.11 - Optik tarzda işlenmiş camları olanlar (plastik cami ı olanlar) 9004.90.10.00.12 - Röntgen gözlükleri <elastik camlı olanlar) 9004.90.10.00.19 - Diğerleri (elastik camlı olanlar) 9004.90.90.00.12 - oetik tarzda işlenmiş camları olanlar 9004.90.90.00.19 - Röntgen gözlükleri - Diğerleri 18
2. SEKTÖRÜN GELiŞiMi VE POTANSiYELi Sektörü, 1982 öncesi ve sonrası olarak iki dönemde değerlendirmemiz doğru olur. 1982 öncesi ithalatı çok kısıtlı, dış dünyaya kapalı sektörün, sıkı koruma altındaki yerli sanayi, tekel konumunun verdiği rehavetle gerek materyal, gerek aksesuar ve de en önemlisi model bazında son derece geri kalmış ve tüketici beğenisinden uzak bir üretim çizgisinde "ne yaparsam satarım" konumundan, 1982 sonrasında birden inanılmaz bir değişim ve gelişim sürecine ulaşmıştır. Sektörün gelişme olanakları ve potansiyeli, 3 değişik konu başlığıyla değerlendirilmelidir; 1. Üretim, 2. İthalat, 3. Perakende. 2.1. ÜRETiM Cam: Mükemmel ekolojik alt yapısıyla iç talebi karşılayan yerli ve yabancı sermayeli şirketler, özellikle cam üretiminde ileri teknoloji ürünü hammadde kullanarak, tüketici ihtiyaçlarına cevap verebilecek nitelik ve yetenektedir. Çerçeve: Serbest piyasa ekonomisi ve bilgi iletişiminin yaygınlaştığı günümüzde üretim kalitesi çok yükselmiştir. Özellikle metal çerçevelerde yabancı firmalarafason üretim yapacak kadar gelişmiş durumdadır. Ayrıca, asetat modasının yükselişe geçtiği günümüzde, Avrupa'da el işçilik maliyetinin son derece pahalı olması yerli üreticileri olumlu etkilemektedir. Son yıllarda ucuz Uzakdoğu mallarının işporta ve semt pazarlarında kayıt dışı olarak piyasaya girmesi, yerli üreticiler için önemli bir sorun yaratmıştır. Stan- 19
dart dışı bu malların kalite eksikliği, perakendeci optik fırma ve tüketicileri olumsuz etkilemektedir. 2.2. ithalat Cam: Her türlü mineral ve organik cam çeşidinin üretildiği sektörde, ileri teknoloji kullanılmaktadır. Son yıllarda pazarda organik cam hakimiyeti ön plana çıkmaktadır. Ancak ucuz ve standart dışı uzak doğu üretimi antirefleli organik camlar önemli satış grafikleri çizmektedir. Çerçevesiz gözlük modası sürdükçe, kırılmayan polikarbonat camlar yakın gelecekte cam pazarının favori ürünü olacaktır. Bunların dışında, Avrupa ve Japonya'dan ünlü markaların çok görüşlü camlarında da ithalat önemli bir yer tutmaktadır. Çerçeve: Önemli bir ithal çerçeve hakimiyeti olan pazar, özellikle AB' de çerçeve üretimini ele geçiren İtalyan markalarının hakimiyeti altındadır. Ayrıca pek çok ünlü marka üretimlerini ucuz işçilik ve subvansiyon nedeniyle Uzakdoğu ve özellikle Çin' e taşıdıklarından, ithalatın yönü büyük oranda Doğu'ya çevrilmiştir. 2.3. PERAKENDE Son yıllarda hızla devreye giren alış veriş merkezleri, optik sektöründe ciddi kabuk değişimlerinin yaşanmasına sebep olmuş ve olmaktadır. Bu merkezlerdeki optik mağazalada rekabet etmek için diğer optik mağazalarında da önemli gelişmeler gözlenmektedir. Optik fırmaların vitrin, teşhir düzenlemeleri ile mağaza dekorasyonları ve gözlük hazırlanmasındaki teknolojik gelişme, makine ve müşteriye hizmet şeklinde değişmiştir. Halen pazarda görülmeyen yabancı sermayeli büyük mağaza zincirleri yakın gelecekte Türkiye' de de gündeme gelecektir. Bu büyümenin doğal sonucu olarak rekabet ortamı ve reklamlada kampanyalar dönemi de başlayacaktır. Sonuç olarak, nüfusunun maksimum% 15'i gözlük kullanan bir ülkede yaşamaktayız. Bu oran, Türk insanının göz sağlığının mükemmelliğinden değil, bu 20
konudaki bilinç ve sistem eksikliğinden kaynaklanmaktadır. Ancak, optometri eğitimi veren okulların faaliyete başlayıp yaygınlaştırılması ile gelecekte dünya ortalamaları olan% 55-60 seviyelerine çıkacaktır. Bu oranlar ise pazarda olumlu bir gelecek işaretleridir. Gözlük sanayi, 21. YY'ın en önemli sanayilerinden biri olarak kabul edilmektedir. Önemli bir sağlık gereci olmasının yanında estetik ve moda unsuru da gözlük kullanımını yaygınlaştırmaktadır. 3. SEKTÖRÜN GÜNCEL DURUMU VE PERFORMANSI 3.1. KAPASiTE Zira, bazı fır Genelde pek çok sektörde olduğu gibi istatistiki bilgi eksikliği, gözlük sektöründe de büyük bir sorun teşkil etmektedir. Üretimden ithalata, istihdamdan yatırıma dek birçok konuda doğru bilgi edinmek mümkün değildir. malar istatistiki bilgi taleplerine doğru yanıt vermemeyi tercih etmektedirler. Hastanelerde ve özel poliklinik muayenelerinde de istatistiki bilgi toplanmadığından dolayı, göz hastası, hastalıkları ve refraksiyon kusurları ve dağılımları hakkında bilgi derlenememekte, dolayısıyla sektör yatırımcısına yol gösterecek ön bilgi birikiminden yoksun kalınmaktadır. Bu belirsizlik, fırmaların stok maliyetlerini de ciddi oranda etkilemekte, rasyonel çalışmayı engellemekte, sağlıklı bir sektör profiline ulaşılamamaktadır. 3.2. ÜRETiM Günümüzde cam ve çerçeve üretiminde kapasite fazlalığı mevcuttur. Pazara hakim üreticiler belirli dönemler haricinde hala tek vardiya çalışmaktadır. Türkiye'de gözlük camı ve çerçevesi üretimi son derece sınırlı sayıda firma tarafından gerçekleştirilmektedir. Birçok firmanın üretimi de istatistiklere yansırnamaktadır. 21
TABLO 2 YERLi GÖZLÜK ÜRETiCiLERiNiN YlLLARA GÖRE ÜRETiM VE KAPASiTE ADETLERi Üretim/Kapasite 1998 1999 2000 Üretim (Adet) 761.378 758.236 653.880 Kapasite (Adet) 2.744.600 3.044.600 3.044.600 2001 2002 690.167 781.054 3.044.600 3.044.600 2003 924.552 5.354.000 Kaynak: Tüm Optik ve Optometrik Meslekler Birliği Derneği imalat Birimlerinin büyük çoğunluğu KOBİtanımında olan sektör fırmalarının AB-KOSGEB Finansman Destek Süreçleri Grubu İcra Komitesi'nin 21.05.2003 tarih, 2003/18 No'lu Kararı'na istinaden, çeşitli konu, kapsam ve unsurları içeren destek programlarından yararlanmaları gerekmektedir. Gözlük endüstrisinin katma değerinin çok yüksek olduğu herkesçe bilinmektedir. Türk ekonomisi, sadece Çin Halk Cumhuriyeti'nden yapılan ithalattan dolayı bile her yıl en az 100 milyon dolarlık bir kayba uğramaktadır. Kota, TSE mecburi standart, garanti belgesi gibi uygulamalar ithalatın hızını kesmekte başarılı olamamıştır. Ankara Ticaret Odası' nın, 2003 yılında yapmış olduğu "Çin Malları Piyasa Araştırması"na göre, gözlükçülük sektörü de Çin mallarının istilasına uğramış olup, bugün piyasadaki malların o/o 40'ı Çin Halk Cumhuriyeti'nden ithal edilmektedir. 3.3. TÜKETiM Gözlük tüketiminde arz talep dengesi arzın kendini denetlernesiyle dengede görünmekle birlikte, tüketicinin bilinçlenmesiyle talep genişlemesi yaşanacak ve üretimde çok vardiyalı rasyonel sisteme geçilebilecektir. 22
3.3.1. Türkiye'de Gözlük Kullanımının Yetersiz Olmasının Sebepleri );- Göz sağlığına birey olarak önem verilm em ektedir, );- Halkımız göz sağlığı ve gözlük kullanma konusunda yeterli düzeyde bilinçli değildir, );-Türkiye'de yaygın göz taramaları yapılamamaktadır, );- Sayıları düşük olan göz doktorları, belli merkezlerde yoğunlaşmışlardır. Gözlük konusunda% 90'ı bilinçsiz durumda olan halkın, göz sağlığı konusunda bilinçlenmesi gözlük tüketimini artıracak bir etkendir. Çünkü, gözlük tüketimi artışı insanların sosyal statülerindeki yükselme, okuma alışkanlığı, bilgisayar ve benzeri araçların kullanımlarının yaygınlaşması, özet olarak bilinçlenmeyle doğru orantılıdır. Gözlük tüketimi her yıl büyük bir artış göstermektedir. Türkiye'nin genç bir nüfusa sahip olması, sektör için büyük bir avantaj dır. Gençlerin bilgisayar ve televizyon bağımlılığı yanında gözlükteki en son modelleri takip etmeleri, tüketimi artırıcı bir etki yapmaktadır. Son yıllarda güneş gözlüklerine artan talep, sektörün gelişmesinde önemli bir rol oynamaktadır. Önceki yıllarda, gözlük camlarında menünün geniş olmaması ve kullanılan camların estetik yönden yetersiz olması, halkın gözlük kullanmaya karşı ön yargılı davranmasına neden olmaktaydı. Ancak günümüzde kullanılan ileri teknoloji sayesinde çok yüksek numaralarda bile çok ince ve estetik camlar üretilebilmektedir. Bu sayede, gözlük tüketimi halka sunulan seçeneklerin genişlemesiyle orantılı olarak artmaktadır. Ayrıca, üretici ve İthalatçıların yenilik içeren ürünlerini göz doktorlarına tanıtmaları ve bu ürünlerin reçetelere yansımasıyla tüketirnde büyük bir artış görülecektir. 23