KÜRESELLEfiME VE fi HUKUKUNDA YEN GEL fimeler Av. Dr. Erdal EGEMEN 19. yüzy l n bafllar ndan bu yana uluslararas çal flma iliflkileri, fl Hukuku nun önemli bir konusunu olufltura gelmifltir. Gerçekte de ILO etkinlikleri, uluslararas çal flma, anlaflma ve tavsiyeleri olarak gelifltirilmifl olan Uluslararas fl Hukuku nda bu tür düflünsel bir alt yap n n hayata geçirilmesi hep gündemde olmufltur. Uluslararas çal flma, bu ba lamda, ulusal çal flman n ILO taraf ndan gelifltirilen Uluslararas Anlaflma ve Tavsiyeler gibi belgelerle yasallaflt r lmas d r. Ancak, fl Hukuku nun küreselleflmesi, bir yandan dünya ekonomisinin küreselleflmesi sonucu çokuluslu sermayenin uluslararas faaliyetlerinden ve di er yandan da uluslararas ölçekte bir güç olay ndan kaynaklanan fl Hukuku konular ndan tamamen ayr d r. Baz bilim adamlar na göre, çal flma hakk geçmiflte ve bazen bugün bile, ulusal hukuk konusu olsa da, günümüz için herhalde küresel hukuk flekline dönüflmek durumundad r. Yaln zca uluslararas de il, Küresel fl Hukuku, di er bir deyimle devletlerin fl Hukuku ve devletler aras anlaflmalar de il, küresel iflletmelerdeki fl Hukukuna do ru bir gidifl söz konusu olmaktad r. Uydu, bilgisayar, telematikleri kullanan, bir co rafi s n rlamaya girmeyen ekonomik faaliyetlerin uygulama alan ulusal anlaflmalarla, ulusal hukukla çak flmad için, küresel ölçekte ele al nmas gereken baz sorunlar da yaratmaktad r. Bu tür küresel konular bafll ca üç alanda yo unlaflmaktad r: 1- Çokuluslu flirket çal flanlar n n göçü halinde ulusal s n rlar aflan ifl iliflkisi; 2- Yerel iflçilerin çokuluslu flirketler taraf ndan çal flt r lmas ve bu tür iflçilerin sendikalar ile çokuluslu flirketler aras nda iflçi-iflveren iliflkileri; 3- Çokuluslu flirketlerin küresel faaliyetleri sonucu bunlar n iflçilerinin küresel hareketlili i ve uluslararas göç sonucu oluflan s n rlar ötesi
2472 STANBUL BAROSU DERG S Cilt: 80 Say : 6 Y l 2006 ifl gücü piyasas n n çal flanlar n e itmek ve gözetmek zorunda olan Küresel fl Hukuku. fl Hukuku alan nda flu sorunlara çözüm aramak zorunlulu u do mufltur; 1) Konular n uyuflmazl s ras nda, adli yetki sorunlar, ev sahibi ülke mevzuat karfl s nda çokuluslu flirketler hakk nda d fl kaide veya iç hukuk uygulamas ; 2) S n r ötesi istiflare, bilgi edinme ve toplu pazarl k hakk, toplu sözleflmenin tabi olaca hukuk, grev, lokavt gibi toplu hareketler; 3) flgücü göçünü düzenleyen ulusal ve uluslararas kurallar da içeren uluslararas iflgücü pazar kurallar, ifl hukuku ve sosyal güvenli in s n rlar üstü niteli inin uygulanmas vb. Bu gibi hukuki konular n yan s ra küreselleflmeden kaynaklanan yeni konular bu döneme özgü di er sorunlarla da yak ndan ilgilidir: 1) malattan bilgiye, kitlesel üretimden yarat c girdilere dönen yönetim sanayi yap s ; 2) Ciddileflen uluslararas rekabet sonucu yeniden yap lanma ve iflletmelerin yeniden tasar m 3) stihdamda ademimerkeziyet ve istihdam n azgeliflmifl ülkelere ihrac. KÜRESELLEfiME VE fi HUKUKU Bat ülkelerinde son y llarda asgari çal flma standartlar n n ve etkin bir emek korumac l n n ekonomik ve sosyal aç dan yararl oldu u anlay fl gittikçe zay flamaktad r. flçilere haklar, sosyal kurulufllara destek sa layan korumac ifl hukuku, bir çok ülkede yerini piyasa ifl hukukuna b rakma e ilimindedir. Bu e ilim örgütlenmenin, kat düzenlemenin kurumsallaflman n son bulmas na yol açmaktad r. Asgari çal flma standartlar n n ve kat emek korumac l n n haks zl konusunda görüfl olarak üç neden ileri sürülmektedir. Bunlar n birincisi, ifl mevzuat n n kat l n n refah devleti iflletmelerinde verimsizli e neden olmas d r (neo klasik elefltiri). kincisi, ifl hukukunun kat nitelik kazand ran düzenlemelerinin geliflmifl sanayi ülkelerinde korumac l güçlendirdi i, bunun da bafll ca avantajlar düflük iflçilik olan geliflmekte olan ülkelerin uluslararas rekabet güçlerini azaltaca d r. Üçüncü olarak, kat düzenlemelerin, ekonomik ve sosyal aç dan önceli i olan istihdam yaratma amac n engelledi idir. Bu nedenlerle piyasa ifl hukuku küreselleflmifl kapitalist piyasa ekonomisinin ve liberal demokrasinin gereksinimlerini karfl lad ndan kal c nitelikte olaca görüflü yayg nd r. (1) Baz yazarlar ayr ca, ifl hukukunun ulusal olmaktan ç karak (1) Hepple, B.; Economic Efficienciy and Social Rights ; 1 st World Law Conference; Brussels; 1996; P; 201
Küreselleflme ve fl Hukukunda Yeni Geliflmeler Erdal Egemen 2473 dünyan n çeflitli ülkelerinde faaliyet gösteren çok uluslu iflletmelerde uygulanabilecek küresel ifl hukukuna do ru bir gidifl söz konusu oldu unu ileri sürmüfllerdir. (2) Günümüzde çok süratli teknolojik de iflim ve yo un rekabet içinde olan küresel piyasa ekonomisinde ça dafl ifl hukukunun görevleri neler olmal d r? Baz yazarla göre çok uluslu flirketlerin, düflük ücret maliyetlerine, uluslararas eflit olmayan geliflmifllik düzeyi, bölünmüfl iflgücü piyasas ve yedek iflgücü ço unlu una gereksinimi vard r. Belli bir yaflam seviyesini korumak ve gelifltirme amac nda olan geliflmekte olan ülkeler, eme in bu bölünmüfl gücünü önleyecek önlemlerden yoksun bulunmaktad r. Piyasa ifl hukukunun amac da düflük iflgücü maliyeti, vas fs z ve örgütlenmemifl iflgücüne dayal ekonomiler yaratmaktad r. Korumac ifl hukuku çok uluslu flirketlerin gücüne karfl iflletmelerde iflçilerin kararlara kat l m yolu ile yaflam standartlar na ve ekonominin iflleyiflinde olumlu bir yaklafl m içinde, iflletmenin dengeli bir biçimde geliflmesini sa lamal - d r. stihdam ve çal flma koflullar n n ekonomik gerekçesi, istihdam olanaklar ve iflgücü maliyetleri aras ndaki eflitsizliklerin pazar ekonomisini etkileyen güç iliflkilerinden kaynaklanmas olarak ileri sürülmektedir. Bu eflitsizlikler, ekonomik kaynaklar n verimsiz kullan m na ve yetersiz kalk nmaya neden olmaktad r. Ça dafl ifl hukuku bu eflitsizlikleri gidermek için gereklidir. Ça dafl ifl hukukunun görevi, toplu pazarl k bilgi edinme hakk da içinde bulunan iflçi kat l m metodlar n gelifltirmek, iflçilerin refah na ve asgari çal flma koflullar na uygun zemin oluflturmak, iflverenlerin uzun süreli iflsizlere ifl yaratmas n özendirecek mali politikalar gelifltirmek olabilir. fl hukukunun temelini oluflturan ilke, sosyal de erlerin tümünü kapsayan eflitli i sa lamaktad r. Bu ilke insanlara eflit bireyler olarak davranma zorunlulu unun da bir gere idir. Eflitlik ilkesi soyut bir kavram olarak uluslararas veya bölgesel anlaflmalarda de il, Anayasalarda yer almaktad r. Baz Anayasalarda eflitlik ortak insanl k duygusunun paylafl m olarak da gösterilmektedir. Örne in, Belçika Anayasas n n 23.maddesi herkes insanl k onuruna uygun bir yaflam sürme hakk na sahiptir ibaresi bulunmaktad r. Anayasa lar eflit insan haklar n tan mlama veya s ralamada çok farkl l k göstermektedir. (3) T.C. Anayasas n n 10. maddesi de Herkes, dil, rk, renk, cinsiyet, siyasi düflünce, felsefe, inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerde ayr m göstermeksizin kanun önünde eflittir. Hiçbir kifliye, aileye, zümreye veya s n - fa imtiyaz tan namaz. Devlet organlar ve idari makamlar bütün ifllemle- (2) Hanami, T.; Globazization, Employment and Social Clauses; 1996; P.188. (3) Hepple, B.; Economic Efficienciy and Social Rights ; 1 st World Law Conference; Brussels; 1996; P; 206
2474 STANBUL BAROSU DERG S Cilt: 80 Say : 6 Y l 2006 rinde kanun önünde eflitlik ilkesine uygun olarak hareket etmek zorundad rlar fleklinde tan mlama getirmifltir. Soyut eflitlik kavram ifl hukuku nda 4 ilke ile somut flekil al r; 1) Emek bir mal olarak kabul edilmemelidir. 2) fl iliflkisi, taraflar (iflçi-iflveren) aras nda flekilci de il de, içeri i olan bir eflitlik, di er bir anlat mla dikey eflitlik olmal d r. 3) Tüm iflçileri kapsayan koruyucu hükümler oluflturulmal d r. 4) Kad nlar, etnik az nl klar, özürlüler gibi istihdam aç s ndan dezavantajl gruplar için eflitli i sa lay c (yatay eflitlik) hükümler oluflturulmal d r. (4) Bu ilkeler bir çok ülkenin anayasalar nda da yer almaktad r. Eme in mal oldu u ilkesiyle (locatio Conductio) ifle alma ve iflten ç - karma kavram n reddeden Roma-Germen hukuk sistemi hizmet akdi kavram n gelifltirmifltir. Locatio Conductio kavram, eme in de erini hakkaniyet ilkeleri ile de il de, al m sat m s fat yla belirlenen bir mal olarak görmekteydi. Zamanla bu eflitlik varsay m n n yerini çal flan n, iflverenin kontrol yetkisine tabi olmas ilkesi alm flt r. fl hukuku eme i mülkiyet hukuku alan ndan ç kararak, eme in çal flan n kiflili inden ayr labilir bir mal olmad ilkesini oluflturmufltur. fl iliflkisi taraflar olan iflçi-iflveren aras nda flekilci de il de içeri i olan eflitlik (dikey eflitlik) ilkesini koruyucu hükümler getirmek suretiyle sa lanaca görüflünü Alman fl Hukukunun babas say lan Hugo Sinzheimer ileri sürmüfltür. Bu eflitsizlik ilkesi bazen eflitsizlik tazminat olarak da tan mlanm fl, yasa koruyucular iflçi ile iflveren aras ndaki eflitsizli i yasalarla giderici tedbirler almay yararl ve gerekli görmüfllerdir. (Örne in feshe karfl koruma yasas gibi) (5) Ayr ca bu ilke çal flanlar için çal flma standartlar oluflturulmas n n d fl nda yönetime kat lmaya zemin oluflturan sendikalaflma özgürlü ü ve toplu pazarl k haklar n yasal hükümlere ba lanmas n da içerir. Tüm iflçileri kapsayan koruyucu hükümler bir k s m anayasalarda ve ifl yasalar nda yer almaktad r. Part-t me çal flma, evde çal flma belirli ve k smi süreli çal flma, kendi hesab na çal flma gibi yeni çal flma biçimlerinin atipik olmaktan ç k p, neredeyse kural haline geldi i günümüzde, bütün iflçiler aç s ndan dikey ve yatay eflitlik bak m ndan eflde erde korunma sa lanmas ilkesi ifl hukuku aç s ndan son derece önemlidir. Bu ilke ilk kez sosyal haklar n varl - n tan yan Weimar Anayasas n n devlete bir ifl konumu gelifltirme görevi yükleyen 158. maddesinde yer alm flt r. Bu hüküm Almanya da kamu hukuku ile özel hukuk aras nda kesin s n rlamalar kald rm flt r. Bu- (4) bid; P.208 (5) bid; P.208
Küreselleflme ve fl Hukukunda Yeni Geliflmeler Erdal Egemen 2475 nunla çeflitli iflçi gruplar aras ndaki suni ayr m ortadan kald rmay amaçl yordu. Ülkemizde ve birçok dünya ülkelerinde ortaya ç kan atipik istihdam biçimleri yeknesak ifl hukuku ilkesini zedeleme tehlikesini oluflturmaktad r. Bu nedenle günümüzde ifl hukukunun önemli bir rolü de yeni istihdam biçimlerini kapsayan kavramlar oluflturmak olmal d r. Bu tür istihdam biçimlerinin ana özelli i iflçinin iflverenin emir ve denetim yetkisine tabi olmas kavram na uymamas d r. Atipik istihdam biçimlerinde iflin nerede, ne zaman ve nas l yap laca düflünülürse, sorunun nereden kaynakland kolayl kla anlafl labilir. Bu tür istihdamda ifl ile ücret aras nda karfl l kl basit bir edim söz konusu de ildir. Baz sanayi iflkollar nda iflçi-iflveren iliflkisi tabiyet ten iflbirli ine do ru bir geliflme göstermektedir. Korumac ifl hukuku günümüzde önemli iliflkilerinden biri de yeni istihdam biçimleri (atipik) kavramlar oluflturarak ve buna uygun yasa hükümlerinde de ifliklik yap lmas olmal d r. fl hukukunun esneklefltirilmesi ile ilgili genel bir de erlendirme yap ld nda ifl hukuku kurallar n n tümüyle ortadan kald r lmas, iflçi-iflveren iliflkilerinin kuraldan ar nd r lmas biçiminde alg lanmaktad r. flçinin korunmas yönündeki temel ilke ile iflletmenin istihdam ve çal flma koflullar ndaki esneklik için taraflar aras nda bir uzlaflma temeli oluflturulmal d r.