SU YÖNETİMİ SUCUL EKOSISTEMLERIN ÖNEMI sutema.org.tr
DENIZ EKOSISTEMLERININ ÖNEMI Bilimsel çalışmalardan büyük keşiflere denizlerin karmaşıklığı ve orada evrilen yaşam hakkında pek çok şey öğrenildi. Okyanus iklimi kontrol eder, karbondioksit tutar, oksijen üretir ve ısı değişimi ile hava durumu örüntülerini belirler. Dünyadaki yaşamın istikrarı sağlıklı denizlere bağlıdır. 1 Okyanusların sağladığı tedarik hizmetleri: Dünya çapında 1 milyar kişinin temel protein kaynağı olarak balığa bağımlıdır. Yaklaşık 500 milyon kişinin yaşamı gıda kaynağı olarak mercan kayalıklarına ya da tamamlayıcı gelir kaynağı olarak balıkçılık ve turizm gibi faaliyetlere dayalıdır. 30 milyon kişi ise geçim kaynağı olarak tamamen mercan kayalıkları gibi üzerinde yaşadıkları toprağa bağımlıdır. 2 Balıkçılık ve ilgili endüstriler 38 milyon insanı doğrudan ve 162 milyon insanı dolaylı olarak istihdam eder. 3 1 Assadourian, E., ve Prugh, T. (Eds), 2013. Dünyanın Durumu 2013: sürdürülebilirlik hala mümkün mü? Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 607pp. Alıntı,ç,n bkz. Bölüm 6: Sürdürülebilir Balıkçılık ve Denizler, s. 89 2 Assadourian, E., a.g.y. 3 Duffy, J. (2006). Marine ecosystem services. Retrieved from http://www. eoearth.org/view/article/154472 Küresel ölçekte denizlerimizden 2011 yılında 82.6 milyon ton ve 2012 yılında 79.7 milyon ton deniz ürünü alınmıştır. 4 Okyanusların sağladığı düzenleyici hizmetler: Gezegendeki türlerin %50 sinin yaşamına destek verir. Mercan kayalıkları ve mangrov ormanları insanların en değerli iki ekosistemini oluşturur. Örneğin kayalıkların değeri km² başına 100.000-600.000 dolar olarak, mangrov ormanları ise 200.000-900.000 dolar olarak tahmin edilmektedir. Hawaii de rekreasyon, balıkçılık ve biyoçeşitlilik gibi değerler bazında mercan kayalıklarından sağlanan doğrudan ekonomik faydanın yıllık 360 milyon dolar olduğu hesaplanmaktadır. Okyanus iklimi kontrol eder, karbondioksit tutar, oksijen üretir ve ısı değişimi ile hava durumu örüntülerini belirler. Dünya daki yaşamın istikrarı sağlıklı denizlere bağlıdır. Okyanus yüzey sularında, orta ve derin seviyelerde ve deniz çökeltilerinde karbon biriktirir. Her bir rezervuarda karbonun tutulma süresi değişir. Örneğin yüzey suları 600 gt karbonu biriktirip altı yıl boyunca tutabilirken deniz çökeltilerinde 30 milyon gt karbon 100 milyon yıl boyunca depolanabilir. 4 FAO, The State of World Fisheries and Aquaculture 2014 url: http://www. fao.org/3/d1eaa9a1-5a71-4e42-86c0-f2111f07de16/i3720e.pdf son erişim tarihi 2.9.2015
Karbonun bir kısmı sürekli olarak aynı yerde dururken bir kısmı rezervuarlar arasında günlük olarak değiş tokuş edilir. 5 Haliç, delta ve tuzcul ekosistemler su döngüsünde, suyun temizlenmesinde anahtar rol oynar. Ayrıca balıklar ve diğer türler için önemli kreş alanlarıdır. Mangrov ormanları denizel organizmalar için sığınak alanları olurken balık kaynağı tedariğidir. Ağır metal emiliminde rol oynar, fırtına ve doğal afetlerde bariyer görevi görür, erozyonu önler. Deniz çayırları; birçok deniz canlısı için yaşam alanıdır. Kıyısal çökelleri sabitlerler. 6 Okyanusların sağladığı kültürel hizmetler: Kıyı turizmi hızla büyüyen bir sektör ve birçok küçük adanın ekonomisinde büyük paya sahip. Örneğin; mercan resifleri temelli su altı dalış sporunun küresel ekonomiye 30 milyar dolar katkısı vardır. 7 Ekosistem hizmetlerinin değerini hesaplamak, hükümetlerin karar alım süreçlerini etkilemek için ekonominin araçlarını kullanması gibi, çevreyi koruma yönündeki çabaları destekleyebilir. Bu arada hükümetlerin doğanın metalaştırılmasını teşvik etmemeleri de önemlidir. 7 Duffy, J. (2006). Marine ecosystem services. http://www.eoearth.org/view/ article/154472 son erişim tarihi 2.9.2015 5 Assadourian, E., a.g.y. 6 Naber, H., Lange G.M., Hatziolos M., 2008. Valuation of Marine Ecosystem Services:Gap Analysis, 2008 url: https://www.cbd.int/marine/voluntaryreports/vr-mc-wb-en.pdf son erişim tarihi 2.9.2015
SULAK ALAN EKOSISTEMLERININ ÖNEMI Binyıl Ekosistem Değerlendirmesi ne katılan bilim insanları 2005 yılında sadece sulak alanların su arıtma, sel önleme ve diğer hizmetler sayesinde ekonomiye 200 ila 940 milyar dolar kazandırdığı hesaplandı. 1 2012 yılında karasal sulak alanlardan yakalanan ürün 11.6 milyon tona yaklaşmıştır. 2 Sulak alanların sağladığı tedarik hizmetleri: Sulak alanların insan refahını etkileyen en önemli iki faydası balık tedariği ve içme suyu elde edilebilmesidir. Sulak alanla ilişkili kıyı su balıkçılığı yerel ve ulusal ekonomi için ayrıca önemli katkılar sağlar. Kıyı sularında yapılan balıkçılık tek başına bürüt yıllık 34 milyar dolar tutarında dünya üretimine katkı sağlar. 3 Sulak alanlar tarım ve hayvancılık yapılmasına imkân sağlar. 1 Assadourian, E., ve Prugh, T. (Eds), 2013. Dünyanın Durumu 2013: sürdürülebilirlik hala mümkün mü? Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 607pp. Alıntı,ç,n bkz. Bölüm 6: Sürdürülebilir Balıkçılık ve Denizler, s. 89 2 FAO, The State of World Fisheries and Aquaculture 2014 url: http://www. fao.org/3/d1eaa9a1-5a71-4e42-86c0-f2111f07de16/i3720e.pdf 3 Millennium Ecosystem Assessment, 2005. Ecosystems and Human Wellbeing:Synthesis.Island Press, Washington, DC., 155pp. url: http://www. millenniumassessment.org/documents/document.356.aspx.pdf Son erişim Tarihi: 1-9-2015 Örneğin pirinç 3 milyar insan için temel besin kaynağıdır ve doğal ya da yapay sulak alanlarda yetiştirilir. Dünya üzerinde pirinç üretimi yapılan alan 153 Mha dır (miyonhektar). Bu da tarıma elverişli arazilerin %10 una denk gelir. 4 Hem kıyısal hem de karasal sulak alanlar su döngüsünü önemli derecede etkilerler ve böylece insanlar için içme suyu, enerji, ulaşım gibi hizmetleri sağlar. Su, insan kullanımı için göllerin, nehirlerin, turbalıkların ve derin olmayan yer altı sularının bulunduğu karasal sulak alanlardan gelir. Yer altı suları sıklıkla sulak alanlar vasıtasıyla tekrar tekrar dolarlar, bu su tedariğinde önemli bir rol oynar, yaklaşık 1.5-3 milyar insan kaynak olarak bu içme suyuna bağımlıdır. Sulak alanların sağladığı düzenleyici hizmetler: Sulak alanlar ve özellikle turbalıklar büyük çeşitli çöp ürünlerinin işlenmesinde ve toksinlerden arındırılmasında büyük bir rol oynar. Çoğu sulak alanın %80 den fazla nitrat konsantrasyonunu azalttığı bulunmuştur. 4 McCartney, M.; Rebelo, L-M.; Senaratna Sellamuttu, S.; de Silva, S. 2010. Wetlands, agriculture and poverty reduction. Colombo, Sri Lanka: International Water Management Institute. 39p. (IWMI Research Report 137). doi:10.5337/2010.230url: http://www.iwmi.cgiar.org/publications/ IWMI_Research_Reports/PDF/PUB137/RR137.pdf
Sulak alanlar havada büyük oranda bulunan sabit karbonun tutulma ve salınması vasıtasıyla küresel iklim değişikliğinde çok önemli oynar. Örneğin dünya üzerinde yaklaşık %3-4 oranında alan kaplayan turbalıklar yaklaşık olarak 540 milyar ton (gigaton) karbondioksiti tutarlar. Taşkın ovaları iklim değişikliğinin olumsuz etkilerine karşı fiziksel tampon oluşturulmasında kritik rol oynarlar. 5 Sulak alanların sağladığı kültürel hizmetler: Sulak alanlar dikkate değer estetik, eğitici, kültürel, ve ruhani fayda sağlarlar. Karasal ve kıyısal sulak alanlarda yapılan hobi balıkçılığının kayda değer geliri vardır. Örneğin Amerika da 35-45 milyon insan hobi balıkçılığı yapar ve toplamda her yıl 24-37 milyar dolar para harcanır. 6 Sulak alanların sağladığı destekleyici hizmetler: Sulak alanlardaki biyoçeşitlilik sulak alanların sağladığı diğer önemli faaliyetlerin sağlıklı işlemesini sağlar. Sulak alanların işlev ve değerlerinin anlaşılmasında etkili olan etmenlerin başında fazla sayıda hayvan ve bitki türüne yaşama ve üreme ortamı sağlaması gelmektedir. Sulak alanlar, pek çok kuş türünün yanı sıra, çok sayıda tatlı ve tuzlu su balığının da yaşam döngüsünde önemli bir yer tutmaktadır. Birçok kuş türü, hem göçleri sırasında dinlenme ve barınma yeri olarak hem de yırtıcılardan korunmak için sulak alanlardan faydalanmaktadır. Çoğu sulak alan balıklar için yumurtlama, barınma ve avlanmadan korunma ortamı olarak hizmet etmektedir. Hem karada hem suda yaşayabilen hayvan türleri için üreme ortamı olarak kullandıkları sulak alanlar, birçok memeli ve nesli azalmış ve tehlikede olan canlı türlerini barındıran ekosistemlerdir. 7 7 Meriç, T. ve Çağırankaya, S., 2013. Sulak Alanlar. Orman ve Su İşleri Bakanlığı Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü, Ankara, 160pp. url: http://www.turkiyesulakalanlari.com/wp-content/uploads/sulakalanlar-kitab%c4%b1-bask%c4%b1-onay%c4%b1-i%c3%a7in.pdf Son erişim Tarihi: 3-9-2015 5 McCartney, M.; a.g.y. 6 FAO, The State of World Fisheries and Aquaculture 2014 url: http://www. fao.org/3/d1eaa9a1-5a71-4e42-86c0-f2111f07de16/i3720e.pdf Son erişim Tarihi: 3-9-2015
TÜRKIYE DE YÖNETIMI Türkiye de su yönetimi merkezidir. Stratejik kararlar ve planlar merkezi hükümet tarafından alınır. Alınan karar ve yapılan planlar ilgili bakanlıkların uygulayıcı birimleri ve yerel idarelerce uygulanır. Türkiye idari sistemi üç seviyeden oluşmaktadır: ulusal, il ve yerel (belediye ve köyler. Türkiye de su kaynaklarının yönetimi, gelişimi ve korunması ile doğrudan ve dolaylı olarak sorumlu çeşitli kamu ve özel sektör kuruluşları rol almaktadır. Kurumsal çerçevede bu yapı, karar verme, yönetim ve kullanıcılar olmak üzere üç aşamadan oluşmaktadır. Bu süreçte Başbakanlık, Kalkınma Bakanlığı (eskinin Devlet Planlama Teşkilatı) ve Bakanlıklar karar mekanizmalarında; DSİ, Su Yönetimi Genel Müdürlüğü, Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü, İller Bankası, İl Özel İdareleri ve benzer kuruluşlar yönetim ve geliştirme; çiftçi, Su Kullanıcı Birlikleri ve diğer su tüketicileri de kullanım aşamasında yer alır. Türkiye de, 1930 lu yıllardan başlayarak, su ile ilgili çerçeve kanunlar çıkarılmış ve su yönetimi için yasal bir düzleme yerleştirilmeye çalışılmıştır. DSİ Genel Müdürlüğü 1929 yılında eski adı Nafıa Vekâleti olan Bayındırlık Bakanlığı na bağlı olarak Sular Umum Müdürlüğü adı ile Atatürk ün talimatıyla kurulmuştur. Daha sonra Umum İdaresi nin görev ve yetkileri 1954 yılında 6200 Sayılı Kanunla genişletilerek, Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü ismini almıştır. 1950 li yıllarda DSİ nin kurulmasını takiben, su yönetiminde genel yaklaşım tüm dünyada olduğu gibi Türkiye de de su varlıklarını kaynak olarak kullanmak ve geliştirmek yönünde olmuştur. Bu dönemde DSİ 25 havzada su kaynaklarının geliştirilmesine yönelik birçok proje gerçekleştirmiştir. 1980 li yıllardan itibaren nüfus artışı ve artan şehirleşme ve sanayileşmeye paralel olarak artan çevre ve su kirliliğinin önlenmesine yönelik 1983 yılında Çevre Kanunu çıkarılmış, 1988 yılında Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği kabul edilmiş ve 1991 yılında Çevre Bakanlığı kurulmuştur. 1980 lerle birlikte su kalitesi yavaş yavaş önem kazansa da su kaynaklarının geliştirilmesi yine de temel öncelik olmayı sürdürmüştür. Takip eden yıllarda su yönetimini doğrudan ve dolaylı olarak etkileyen birçok yasal düzenleme ve farklı kurumlara verilen yetki ve görevler ile Türkiye de su yönetimi oldukça karmaşık bir hal almıştır. 1 1 Muluk, Ç.B. vd. 2013. Türkiye de Suyun Durumu ve Su Yönetiminde Yeni Yaklaşımlar: Çevresel Perspektif. İş Dünyası ve Sürdürülebilir Kalkınma Derneği & Doğa Koruma Merkezi. url: http://www.dkm.org.tr/dosyalar/ YayinDosya_RnF27jIq.pdf son erişim tarihi 2.9.2015
SU YÖNETIMI Entegre Havza Yönetimi, suyun akışa geçtiği en üst noktadan durağan hale geldiği, deniz veya göle ulaştığı noktaya kadar geçtiği tüm ekosistemlerin doğal varlıkları kullanan ve yöneten tüm taraflarla birlikte yönetimini öngören bir yaklaşımdır. Entegre Havza Yönetimi ile suyun kullanımındaki ve yönetimindeki sorunlar belirlenir. Tüm havzanın temsil edildiği ve katılımcıların rollerinin ve sorumluluklarının açıkça tanımlandığı bir havza komisyonu oluşturulur. Suyu kullanan ve yöneten taraflar ortak bir havza vizyonu geliştirirler. Oluşturulan havza vizyonu ve havza komisyonu üzerinden; kaynak koruma, kullanım ve yönetim planı geliştirilir; taşkın yönetimi, kirlilik kontrolü ve biyolojik çeşitliliğin korunması gibi fonksiyonlar planlamaya entegre edilir; peyzaj restorasyonu sağlanır; alan yönetimi konusunda toplumun eğitim ve bilincini geliştirecek uygun araçlar geliştirilir. Su havzaları sadece coğrafi alanlar değil, aynı zamanda sürekliliği olan sistemlerdir. Bu nedenle, tatlı su kaynaklarının yönetimi için en uygun ölçeğin idari veya siyasi sınırlar değil havza sınırları olduğu kabul edilir 1. Entegre Havza Yönetimi bir havza içerisindeki bütün kaynak kullanımlarının entegrasyonunu hedeflediği için geleneksel su 1 Büke ve yaşayan nehirler yaşayan ege çalışma grubu, 2012. Büyük Menderes Havza Atlası. S Basım, İstanbul. 79pp. url: http://awsassets. wwftr.panda.org/downloads/atlas_web_download.pdf Son erişim tarihi:1-9-2015 yönetim anlayışından farklıdır. Entegre Havza Yönetimi, suyun akılcı ve sürdürülebilir kullanımı için hem mekânsal hem de sektörler arası planlama ve karar alma süreçlerinin entegre edilmesi ihtiyacından yola çıkar. Bu nedenle havza içerisindeki sosyal, politik, ekonomik ve kurumsal faktörlerin varlığını hesaba katarak doğal varlıkların kullanımını ve yönetimini içeren faaliyetlerin planlanması, yönetimi ve uygulama işlemi olarak tanımlanır 2. Doğal kaynakların nehir havzası ölçeğinde korunması ve yönetilmesi için gerekli araçları bütüncül şekilde ele alan, sürdürülebilirliği ve hakça paylaşımı ön plana çıkaran bir süreç ihtiyacı, Entegre Havza Yönetimi (EHY) kavramının doğmasını sağlamıştır. 3 Su kaynaklarının çevresel, sosyal ve ekonomik anlamda dengeli yönetiminin örnekleri dünya genelinde son dönemlerde görülmektedir. 1992 yılında Rio de Janerio da yapılan Çevre ve Sürdürülebilir Kalkınma Zirvesi nde sunulan Dublin Prensipleri bu ihtiyaca cevap verebilecek Entegre Su Kaynakları Yönetimi Yaklaşımı nın oluşturulmasına zemin hazırlamıştır. 2 Alpaslan, M.N.,Tanık, A., ve Dölgen, D.,2008. Türkiye de Su Yönetimi: Sorunlar ve Öneriler, Tüsiad Yayınları, n. T/2008-09/469, İstanbul, 215pp. url: http://www.tusiad.org.tr/ rsc/shared/file/su-yonetimi.pdf Son erişim tarihi:1-9-2015 3 Büke, a.g.y.