A dan Z ye İklim Değişikliği
REC Türkiye Hakkında REC Türkiye, siyasi görüşlerden ve çıkar gruplarından bağımsız, kar amacı gütmeyen, uluslararası bir kuruluş olan Orta ve Doğu Avrupa için Bölgesel Çevre Merkezi nin (REC) Türkiye deki ofisidir. REC Türkiye nin genel amacı, Türkiye nin çevre konusundaki hukuki, kurumsal, teknik ve yatırım alanlarına yönelik kapasitesini güçlendirmek, böylelikle de AB çevre müktesebatının etkili bir şekilde uygulanması sürecini hızlandırmaktır. REC Türkiye, bu hedefe ulaşabilmek için, farklı finansal kaynaklar aracılığı ile yürütmekte olduğu çalışmalar çerçevesinde, hükümetler, sivil toplum kuruluşları (STK lar), özel sektör ve diğer çevresel paydaşlar arasında işbirliğini, bilgi paylaşımını ve çevresel karar alma süreçlerine halkın katılımını desteklemektedir. Eser Adı: A dan Z ye İklim Değişikliği ISBN: 978-975-6180-43-3 Bu yayının bütün hakları saklıdır. 2015, Bölgesel Çevre Merkezi - REC Türkiye Bu yayının hiçbir kısmı herhangi bir formda izin alınmadan satılamaz ya da satılmak için çoğaltılamaz. Ancak kaynak belirtme koşuluyla, izin alınmaksızın bu yayından kısa alıntılar yapılabilir. Bu yayının ilk versiyonu, REC Türkiye nin 2006-2008 yılları arasında yürüttüğü LIFEP5-TCY/TR164 - Türkiye de İklim Değişikliği Politikalarının Tanıtılması Projesi kapsamında derlenen, geliştirilen ve sentezlenen bilgi ve belgelerin kapsamlı bir özetini oluşturmaktadır. Elinizdeki bu ikinci versiyon ise, Almanya Büyükelçiliği desteği ile hazırlanmış olup, ilk versiyonun Ocak 2009-Mayıs 2015 sürecindeki gelişmeler ışığında güncellenmiş halidir. Yayımcı Bölgesel Çevre Merkezi - REC Türkiye Mustafa Kemal Mahallesi 2142 Sokak No.18 D.11 06510 Söğütözü, Çankaya, Ankara / Türkiye Telefon: +90 (312) 491 95 30 Faks: +90 (312) 491 95 40 E-posta: info@rec.org.tr Yayına Hazırlayanlar Arif Cem Gündoğan Dursun Baş Rıfat Ünal Sayman (Güncel versiyon, 2015) Yunus Arıkan Gülçin Özsoy (İlk versiyon, 2008) Yayım Koordinatörü Rıfat Ünal Sayman Grafik Tasarım ve Uygulama İris İletişim Çözümleri Basım Ajanstürk Matbaacılık A.Ş.
A dan Z ye İklim Değişikliği "Çok geç olmadan harekete geçmek isteyenler için" Yayına Hazırlayanlar Arif Cem Gündoğan Dursun Baş Rıfat Ünal Sayman (Güncel versiyon, 2015) Yunus Arıkan Gülçin Özsoy (İlk versiyon, 2008) Mayıs 2015
İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER KISALTMALAR ÇİZELGELER LİSTESİ ŞEKİLLER LİSTESİ iii xi xii xv I. İklim Değişikliğinin Bilimsel Değerlendirmesi 1 I.1 İklim Değişikliğinin Fiziksel Temelleri 3 I.2 Gözlemlenen ve Öngörülen Değişiklikler 8 I.3 Türkiye de İklimsel Değişiklikler 18 I.4 İklim Değişikliği ile ilgili Bilimsel Çalışmalarının Kısa Tarihi 26 I.5 İklim Değişikliği Araştırmaları Neden Önemli? 27 II. İklim Değişikliğinde Politika Belirleme Süreçleri 29 II.1 Uluslararası Sürecin Tarihçesi 31 II.1.1 Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi ve Kyoto Protokolü - Temel 32 İlkeler ve Tanımlar II.1.2 Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi ve Kyoto Protokolü - Taraf Ülkeler 35 II.1.3 Uluslararası İşbirliği Sürecinde Dönüm Noktaları 40 II.2 Avrupa Birliği nin İklim Değişikliği Alanında Politika Süreci 50 II.3 Türkiye nin İklim Değişikliği Alanında Politika Süreci 54 III. İklim Değişikliği ile Mücadele: Azaltım 67 III.1 Sera Gazı Salımları, Mücadele Seçenekleri ve Maliyetler 69 III.2 Avrupa Birliği nde İklim Değişikliği ile Mücadele 86 III.3 Türkiye de İklim Değişikliği ile Mücadele 97 III.3.1 Türkiye Sera Gazı Salımları 97 III.3.2 Türkiye'nin Azaltım Politikaları 103 IV. İklim Değişikliği ile Mücadele: Uyum 105 IV.1 Uluslararası Süreçte İklim Değişikliğine Uyum Gündemi 107 IV.1.1 BMİDÇS Uyum Komitesi 108
IV.1.2 BMİDÇS sürecinde iklim değişikliğine uyum bağlamında kaydedilen önemli aşamalar 109 IV.1.3 İklim Değişikliğine Uyumda Zorluklar 118 IV.2 Avrupa Birliği nde İklim Değişikliğine Uyum 120 IV.3 Türkiye de İklim Değişikliğine Uyum 124 V. Karbon Piyasaları 135 V.1 BMİDÇS ve Karbon Piyasaları 137 V.2 Avrupa Birliği ve Karbon Piyasaları 142 V.3 Gönüllü Karbon Piyasaları 145 V.4 Türkiye ve Karbon Piyasaları 149 VI. Yeni İklim Rejimine Doğru: 2015 Paris Anlaşması 155 VI.1 2020 ye Doğru Uluslararası Süreç 157 VI.1.1 2015 Anlaşması Temel Müzakere Başlıkları: Niyet Edilen Ulusal Olarak Belirlenmiş 157 Katkılar (NUBK) ve 2015 Anlaşması Metni VI.1.2 Sera Gazı Salım Hedefleri ve Tarihsel Sorumluluk 165 VI.2 Avrupa Birliği ve 2030 İklim Vizyonu 169 VI.3 Türkiye ve 2020 İklim Vizyonu 171 SÖZLÜK 175 KAYNAKÇA 201
ÖNSÖZ Geçtiğimiz yıl, küresel ölçekte bugüne kadar kaydedilen en sıcak yıl olarak tarihe geçti. İçinde bulunduğumuz 2015 yılının daha da sıcak geçmesi bekleniyor. Bunu bir tesadüf olarak nitelendirenler muhakkak olacaktır. Keşke bir tesadüf olsaydı. Maalesef iklimler değişiyor. Uluslararası İklim Değişikliği Paneli'nin (IPCC) yaptığı bilimsel araştırmalar bunu açık bir şekilde ortaya koyuyor. Yakın gelecekte dünyamızın sıcaklığı 1900 yılına göre 2 derece artacak. Dünya ısınmaya devam ederken, buz ve kar stokları azalıyor, deniz seviyesi yükseliyor, yıkıcı etkisi olan aşırı iklim olayları artış gösteriyor. Ülkelerin ulusal politika ve planlarına iklim değişikliği ile azaltım ve uyum stratejilerini dâhil etmeleri önem kazanıyor. REC Türkiye olarak, kurulduğu 2004 yılından beri, iklim değişikliği ile mücadele konusunda paydaşlarımıza destek olmaya çalıştık. 2008 yılında yayınladığımız A dan Z ye İklim Değişikliği bu açıdan önemli yayınlarımızdan biriydi. İklim değişikliği gelişmelerin çok sık olduğu bir alan. İklim değişikliğiyle mücadelenin baş aktörleri devletler, çözüm için uluslararası görüşmelerini sürdürüyorlar. 2015 yılı iklim müzakereleri açısından kilit bir yıl. Devletler, Paris te, yeni bir iklim rejimi kuran uluslararası bir anlaşma metnini görüşüyor olacaklar. Bu nedenle rehberimizi güncelleme kararı aldık. Güncel rehberimize bir iklim değişikliği terimler sözlüğü de ekledik. Bu süreçte bize destek olan Alman Hükümetine çok teşekkür ediyoruz. İklim değişikliğinden en çok etkilenecek kırılgan bölgelerden birinde yer alan Türkiye nin; kuraklık ve aşırı hava olayları gibi iklimsel risklere maruz kalacağı biliniyor. Bu tehditler, fırsatları da beraberinde getiriyor. Bu fırsatları yakalamanın, iklimsel riskleri tespit edip, bu riskleri sistematik olarak azaltmayı sağlayacak uyum önlemleri ile mümkün olduğunun altını çizmek gerekiyor. Bunun için de bilimsel araştırmalar yapılması gerekiyor. Rehberin ana amacı iklim değişikliği ile ilgili başucu yayını olmak. İklim değişikliği ile detaylı bilgi almak, konuyla ilgili çalışma yapmak isteyenlerin başvuracağı iyi bir kaynak olmasını umuyorum. Rifat Ünal Sayman REC Türkiye Direktörü
ÖNSÖZ İklim değişikliği 21. yüzyılın başlıca küresel sorunlarından biridir. Dünyanın pek çok bölgesinde çok sayıda insanın yaşamını tehdit eden ve yıkıcı zararlara yol açan kuraklık, sel ve fırtına gibi hava koşulları doğrudan iklim değişikliğinin bir sonucudur. 2020 sonrası dönem için öngörülen yeni bir uluslararası anlaşma gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeleri kapsamak üzere bütün devletleri uluslararası iklim koruma çabalarına uygun katkı sağlamakla yükümlü kılmayı amaçlamaktadır. Bu yayın eşsiz ve güncel bir başucu rehberi olarak, iklim değişikliği konusunda ulusal ve özellikle uluslararası gelişmeler hakkında okuyucuları bilgilendirmektedir. İklim değişikliğinin yol açtığı sonuçlara uyum için alınan ulusal ve uluslararası önlemler de yayının özel bir bölümünde ilk kez bu kadar ayrıntılı olarak ele alınmaktadır. İşbirliği ortağımız Bölgesel Çevre Merkezi (REC) Türkiye tarafından ilk kez 2008 de yayınlanan rehberin güncellenmesindeki amacımız, Türkiye de iklim değişikliği sorununun daha iyi anlaşılmasına katkıda bulunmaktır. Rehberin ilk yayınlandığı tarihten bu yana hem Türkiye de hem de uluslararası alanda meydana gelen pek çok gelişme bu yayının güncelleştirilmesinde dikkate alınmış olup, geniş kitlelerin bilgisine sunulacaktır. Bu yayının Türkiye de alanındaki uzmanlara olduğu kadar, ilgili diğer pek çok paydaşa hem aydınlatıcı güncel bir bilgi kaynağı hem de kapsamlı bir rehber olarak hizmet vereceğine inancım tamdır. Rehberin güncelleştirilmesinde emeği geçen herkese teşekkür eder, ayrıca İklim Fonu ndan sağladığı cömert finansal destek için Federal Dışişleri Bakanlığı na da teşekkürü borç bilirim. Eberhard Pohl Almanya Federal Cumhuriyeti Büyükelçisi
A dan Z ye İklim Değişikliği ix KISALTMALAR AAU AB ABD AF AFOLU AKAKDO AR4 AR5 AWBM AWGKP AWG AWGLCA BINGO BM BMİDÇS CAN CBA CDM CEPS CER CF CH 4 CO 2 COP COP/MOP ÇBS ÇED ÇOB DCI DMİ/MGM DPT EAFRD EBA EBRD ECCP EDF Tahsislendirilmiş Miktar Birimi Avrupa Birliği Amerika Birleşik Devletleri Uyum Fonu Tarım, Ormancılık ve diğer Arazi Kullanımı Arazi Kullanımı, Arazi Kullanım Değişikliği ve Ormancılık IPCC 4. Değerlendirme Raporu IPCC 5. Değerlendirme Raporu Berlin Buyruğu Geçici Çalışma Komitesi Geçici Çalışma Grubu Kyoto Protokolü 3.9 Madde Geçici Çalışma Grubu BMİDÇS Bali Eylem Planı Geçici Çalışma Grubu İş Dünyası ve Özel Sektör Odaklı STK'lar Birleşmiş Milletler Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi İklim Eylem Ağı (İklim Değişikliğine) Toplum Tabanlı Uyum Yaklaşımı Temiz Kalkınma Mekanizması (Kyoto Protokolü Esneklik Mekanizması) Avrupa Politikaları Çalışma Merkezi Sertifikalandırılmış Salım Azaltımı Uyum Fonu Metan Karbondioksit Taraflar Konferansı (BMİDÇS kapsamında) Taraflar Buluşması (Kyoto Protokolü kapsamında) Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Çevresel Etki Değerlendirmesi Çevre ve Orman Bakanlığı Kalkınma İşbirliği Enstrümanı Meteoroloji Genel Müdürlüğü Devlet Planlama Teşkilatı Avrupa Kırsal Kalkınma için Tarım Fonu (İklim Değişikliğine) Ekosistem Tabanlı Uyum Yaklaşımı Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası Avrupa İklim Değişikliği Programı Avrupa Kalkınma Fonu GİRİŞ BİLİMSEL DEĞERLENDİRME POLİTİKA BELİRLEME SÜREÇLERİ AZALTIM UYUM KARBON PİYASALARI PARİS ANLAŞMASI SÖZLÜK
x A dan Z ye İklim Değişikliği EIB EMFF ENGO ENPI ERDF ERU ESF ESIF ET ETS EU ETS FAR FP7 GCCA GCF GEF ICLEI İDEP İDES İDKK IEA IES IETA INC INDC IPA IPCC IPO IPTS İTO ITUC İTÜ IYCM JI KP LDCF LDCs LEG LGMA LWR Avrupa Yatırım Bankası Avrupa Denizcilik ve Balıkçılık Fonu Çevre STK'ları Avrupa Komşuluk ve Ortaklık Enstrümanı Avrupa Bölgesel Kalkınma Fonu Salım Azaltım Birimi Avrupa Sosyal Fonu Avrupa Yapısal ve Yatırım Fonları Salım Ticareti (Kyoto Protokolü Esneklik Mekanizması) Salım Ticaret Sistemi AB Salım Ticaret Sistemi IPCC 1. Değerlendirme Raporu 7. Çerçeve Programı Küresel İklim Değişikliği İttifakı Yeşil İklim Fonu Küresel Çevre Fonu Uluslararası Yerel Çevre İnisiyatifleri Birliği Ulusal İklim Değişikliği Eylem Planı İklim Değişikliği Strateji Belgesi İklim Değişikliği Koordinasyon Kurulu Uluslararası Enerji Ajansı Çevre ve Sürdürülebilirlik Enstitüsü Uluslararası Salım Ticareti Derneği Hükümetlerarası Müzakere Komitesi Intended Nationally Determined Contributions (AB'ye) Katılım Öncesi Mali Yardım Aracı Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli Yerel Topluluklar İleri Teknoloji Çalışmaları Enstitüsü İstanbul Ticaret Odası Uluslararası Sendikalar Konfederasyonu İstanbul Teknik Üniversitesi Uluslararası İklim için Gençlik Hareketi Ortak Yürütme (Kyoto Protokolü Esneklik Mekanizması) Kyoto Protokolü En Az Gelişmiş Ülkeler Fonu En Az Gelişmiş Ülkeler En Az Gelişmiş Ülkeler Uzman Grubu Yerel Yönetimler Uzun Dalga Işınımlar
A dan Z ye İklim Değişikliği xi MDG MFF MRV N 2 O NAMA NAO NAP NAPA NUBK ODA OECD QUELRO PDD PPB PPM PPT PRECIS RCP REC RINGO RU SAR SBI SBSTA SWR TAR TBMM TTGV TUNGO TÜİK UN UNDP UNEP UNFCCC VCM VER WB WMO YOUNGO Binyıl Kalkınma Hedefleri Çok Yıllık Finansal Çerçeve (Sera Gazı) İzleme, Raporlama ve Doğrulama Azot dioksit Ulusal Şartlara Uygun Azaltım Eylemleri Kuzey Atlantik Salınımı Ulusal Uyum Planı Ulusal Uyum Eylem Planı Niyet Edilen Ulusal Olarak Belirlenmiş Katkılar Resmi Kalkınma Yardımı Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü Sayısal Sera Gazı Azaltım veya Sınırlama Yükümlülükleri Proje Tasarım Dokümanı Milyarda Parçacık Milyonda Parçacık Trilyonda Parçacık Bölgesel İklim Değişikliği Modeli (Met Office) Temsili Sera gazı Konsantrasyon Patikaları Bölgesel Çevre Merkezi Araştırma ve Düşünce Üretimi Odaklı STK'lar Yutak Alanları Kapsamında Elde Edilen Salım Azaltım Birimi IPCC 2. Değerlendirme Raporu Yürütme Yardımcı Organı Bilimsel ve Teknolojik Danışma Yardımcı Organı Kısa Dalga Işınımlar IPCC 3. Değerlendirme Raporu Türkiye Büyük Millet Meclisi Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı Sendika STK'ları Türkiye İstatistik Kurumu Birleşmiş Milletler Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı Birleşmiş Milletler Çevre Programı United Nations Framework Convention on Climate Change Gönüllü Karbon Piyasaları Gönüllü Salım Azaltımı Dünya Bankası Dünya Meteoroloji Örgütü Gençlik STK'sı GİRİŞ BİLİMSEL DEĞERLENDİRME POLİTİKA BELİRLEME SÜREÇLERİ AZALTIM UYUM KARBON PİYASALARI PARİS ANLAŞMASI SÖZLÜK
xii A dan Z ye İklim Değişikliği ÇİZELGELER LİSTESİ I.Bölüm İklim Değişikliğinin Bilimsel Değerlendirmesi Çizelge I.1 - Işınımsal zorlama faktörleri ve yeryüzü ısı dengesi 5 Çizelge I.2 - Atmosferdeki sera gazlarının birikimini arttıran insan etkinlikleri 6 Çizelge I.3 - Sera gazlarının atmosferdeki miktarları, yaşam süreleri ve küresel ısınma faktörleri 6 Çizelge I.4 - Atmosferdeki sera gazları birikimlerindeki değişimler 8 Çizelge I.5 - Çizelge I.6 - Çizelge I.7 - PRECIS Modeli sonuçlarına göre, 1961-1990 ortalamasına göre 2071-2100 döneminde Türkiye de beklenen iklimsel değişiklikler Farklı senaryo simülasyonlarına göre 1961-1990 dönemine kıyasla 2071-2099 döneminde tahmini mevsimsel yüzey sıcaklık değişimleri ( C) ve aynı dönemlere dair yağış miktarlarındaki tahmini yüzdesel değişim (%) IPCC öncesi iklim değişikliği, sera etkisi ve sera gazları konularındaki bilimsel ilerlemelerin dönüm noktaları 23 24 26 II.Bölüm İklim Değişikliğinde Politika Belirleme Süreçleri Çizelge II.1 BMİDÇS nin 3 temel ilkesi 32 Çizelge II.2 BMİDÇS ve Kyoto Protokolü nün karşılaştırılması 33 Çizelge II.3 - BMİDÇS ve Kyoto Protokolü süreçlerinde etkin olan yapılar 34 Çizelge II.4 - BMİDÇS ve Kyoto Protokolü nde ülkelerin tanımlamaları 37 Çizelge II.5 - BMİDÇS taraflarının yükümlülükleri 37 Çizelge II.6 - BMİDÇS sürecine katılan başlıca sivil toplum kuruluşları grupları, topluluklar ve temsilcileri 38 Çizelge II.7 - Uluslararası iklim değişikliği rejiminin müzakere süreçleri 41 Çizelge II.8 - İklim değişikliğine yönelik uluslararası çabalara dair 1988-2015 yılları arası bilimsel ve siyasal dönüm noktaları 47 Çizelge II.9 - Avrupa Birliği nin iklim değişikliği politika ve uygulamalarının temel özellikleri 51 Çizelge II.10 - Avrupa İklim Değişikliği Programı nda ek önlemler 52 Çizelge II.11 - AB de İklim Değişikliğine uyum ve sera gazı azaltım konularındaki temel belgeler 53 Çizelge II.12 - Türkiye nin BMİDÇS ye katılması sürecinin özeti 55 Çizelge II.13 - Çizelge II.14 - Türkiye nin BMİDÇS ye katılmasının ardından Kyoto Protokolü ne taraf olmasına dek yürütülen resmi çalışmaların özeti Türkiye nin Kyoto Protokolü ne taraf olmasının ardından iklim değişikliği politikalarında belirleyici öneme sahip gelişmeler ve metinler (2009-2015 süreci) 56 61
A dan Z ye İklim Değişikliği xiii III.Bölüm İklim Değişikliği ile Mücadele: Azaltım Çizelge III.1 - Ek-I ve Ek-I Dışı ülkelerin çeşitli göstergelerle karşılaştırılması 68 Çizelge III.2 - Sera Gazı Envanterleri ve Ulusal Bildirim Raporlarının karşılaştırılması 69 Çizelge III.3 - İklim değişikliği ile mücadele için seçenekler 79 Çizelge III.4 - İklim değişikliği ile mücadele için alınabilecek önlemlerin maliyeti ve potansiyeli 81 Çizelge III.5 - Kyoto Protokolü AB Balonu için gündeme gelen seçenekler 84 Çizelge III.6 - Kyoto Protokolü I. dönemde (2008-2012) AB15 için sera gazı salımları azaltma yükümlülükleri 85 Çizelge III.7 - Yeni AB Üyelerinin Kyoto Protokolü yükümlülükleri 86 Çizelge III.8 - Avrupa İklim Değişikliği Programı nın sera gazı salımları tasarruf öngörüleri 87 Çizelge III.9-2013-2020 AB Çaba Paylaşımı Programı hedefleri 91 Çizelge III.10 - Ulusal Sera Gazı Envanter Sistemi, Ulusal Bildirimler ve İki Yıllık Raporlar 98 Çizelge III.11-2013 yılı sera gazı salım envanteri 100 Çizelge III.12 - İDEP te yer alan sera gazı azaltımına ilişkin hedefler IV.Bölüm İklim Değişikliği ile Mücadele: Uyum Çizelge IV.1 - BMİDÇS kapsamında iklim değişikliğine uyum konusundaki hükümler 103 Çizelge IV.2 - CAF kapsamında taraflarca gerçekleştirilmesi özendirilen bazı uyum tedbirleri 107 Çizelge IV.3 - İklim değişikliğine uyum konusundaki fonlar 112 Çizelge IV.4 - Türkiye'de iklim değişikliğine uyum konusunda doğrudan sorumlulukları olan devlet kurumları 121 Çizelge IV.5 - İklim değişikliğinin Türkiye üzerinde beklenen etkileri 124 Çizelge IV.6 - Türkiye de iklim değişikliğine uyumla ilgili birincil yasal mevzuat 125 Çizelge IV.7 - Türkiye de iklim değişikliğine uyumla ilgili ikincil yasal mevzuat 126 Çizelge IV.8 - Su kaynakları yönetimi alanında uyum hedefleri 127 Çizelge IV.9 - Tarım sektörü ve gıda güvencesi alanlarında uyum hedefleri 128 Çizelge IV.10 - Ekosistem hizmetleri, biyolojik çeşitlilik ve ormancılık alanlarında uyum hedefleri 128 Çizelge IV.11 - Doğal afet risk yönetimi alanında uyum hedefleri 129 Çizelge IV.12 - İnsan sağlığı alanında uyum hedefleri 129 Çizelge IV.13 - İklim değişikliğine uyum bağlamında yatay kesen ortak konularla ilgili uyum hedefleri 129 GİRİŞ BİLİMSEL DEĞERLENDİRME POLİTİKA BELİRLEME SÜREÇLERİ AZALTIM UYUM KARBON PİYASALARI PARİS ANLAŞMASI SÖZLÜK
xiv A dan Z ye İklim Değişikliği V.Bölüm Karbon Piyasaları Çizelge V.1 - Kyoto Protokolü Esneklik Düzeneklerinin temel tanımları 133 Çizelge V.2 - AB Salım Ticareti I. Ticaret Dönemi (2005-2007) kapsamı 138 Çizelge V.3 - Gönüllü karbon ticaretinde yer alan temel aktörlerin tanımı 142 Çizelge V.4 - Gönüllü karbon ticaretinde en yaygın kullanılan standartlar 143 Çizelge V.5 - Türkiye de Gönüllü Karbon Piyasalarında geliştirilen proje sayısı, türü ve erişilen sera gazı azaltım miktarları Çizelge V.6 Türkiye de karbon ticareti uygulamalarının dönüm noktaları 147 145 VI.Bölüm Yeni İklim Rejimine Doğru: 2015 Paris Anlaşması Çizelge VI.1 - Lima Kararı - Karar X/CP.20 İklim Eylemine Yönelik Lima Çağrısı 154 Çizelge VI.2 - BMİDÇS kapsamında 2020 ye giden yoldaki güncel bazı gelişmeler 157 Çizelge VI.3-2012 sonrası dönemi yönelik müzakerelerin hukuki temelleri 158 Çizelge VI.4-2012 sonrası dönem müzakere zeminleri 161
A dan Z ye İklim Değişikliği xv ŞEKİLLER LİSTESİ I.Bölüm İklim Değişikliğinin Bilimsel Değerlendirmesi Şekil I.1 - Sera etkisi 4 Şekil I.2 - Atmosferik CO 2 oranı 1950-2012 (ppm - milyonda parçacık) 9 Şekil I.3 - Atmosferik CO 2 oranı (Mart 2015 itibari ile, ppm - milyonda parçacık) 9 Şekil I.4 - IPCC 4. Değerlendirme Raporu ve 5. Değerlendirme Raporu bulguları 10 Şekil I.5 - Şekil I.6-1850-2012 yılları arasında birleşik kara/okyanus yüzey sıcaklık ortalamasında (yıllık ve on yıllık dönemlerde gözlemlenen anomali 1901-2012 yılları arasında yüzey sıcaklık ortalamalarındaki gözlemlenen değişimin alansal dağılımı Şekil I.7- Karasal alanlarda gözlemlenen yıllık yağış miktarlarındaki değişimler (mm/yıl) 12 Şekil I.8 - Arktik deniz buzu yayılış alanındaki değişimler 12 Şekil I.9 - Kuzey Yarım Küre ilkbahar kar örtüsü alanındaki değişimler 12 Şekil I.10 - Küresel Ort. deniz düzeyi değişimleri 13 Şekil I.11 - Küresel Ort. Üst Okyanus ısı içeriği değişimleri 13 Şekil I.12 - RCP2.6 ve RCP8.5 senaryoları kapsamında yıllık ortalama yüzey sıcaklıkları ve yıllık yağış toplamlarında beklenen değişiklikler 14 Şekil I.13 - AR4 ve AR5 raporlarındaki küresel sıcaklık ortalama değişim tahminleri 15 11 11 Şekil I.14 - Yıllık ortalama yağış miktarındaki değişim - 1986-2005 e kıyasla 2081-2100 Dönemi 16 Şekil I.15 - Farklı senaryolara göre küresel deniz seviyesi ortalamasında gözlemlenmesi beklenen artışlar 16 Şekil I.16-2081-2100 döneminde Kuzey Yarımkürede Eylül ayı deniz buzullarının kaplayacağı alan 17 Şekil I.17 - Okyanus Yüzeyi ph değerindeki beklenen değişim (1986 2005 e kıyasla 2081 2100 dönemi) 17 Şekil I.18 - Türkiye iklim bölgeleri 18 Şekil I.19 - Türkiye nin 1941-2003 dönemine ait yıllık maksimum, minimum ve ortalama sıcaklık dizilerindeki değişimler 19 Şekil I.20 - Türkiye deki 70 klimatoloji istasyonunun, mevsimlik ortalama (a), maksimum (b) ve minimum (c) sıcaklıklarındaki 10 ar yıllık eğilim oranları 19 Şekil I.21 - Türkiye nin 1941-2003 dönemine ait yıllık ve mevsimlik standardize yağış dizilerindeki değişimler 20 Şekil I.22 - Kuzey Atlantik Salınımının (NAO) evreleri & Akdeniz'e etkileri 20 GİRİŞ BİLİMSEL DEĞERLENDİRME POLİTİKA BELİRLEME SÜREÇLERİ AZALTIM UYUM KARBON PİYASALARI PARİS ANLAŞMASI SÖZLÜK
xvi A dan Z ye İklim Değişikliği Şekil I.23 - Türkiye yıllık ortalama sıcaklık anomalisi 21 Şekil I.24 - Türkiye yaz mevsimi ortalama sıcaklık sapması 21 Şekil I.25 Türkiye kış mevsimi ortalama sıcaklığı 22 Şekil I.26 - Türkiye yağış anomalisi 22 Şekil I.27 - Meteorolojik karakterli doğal afetler 23 Şekil I.28 Türkiye de ortalama sıcaklık ve yağış rejimlerinde gözlemlenmesi beklenen değişimler 25 Şekil I.29 - Sosyo-ekonomik süreçler ve iklim değişikliği arasındaki etkileşim 27 Şekil I.30 - İklim Senaryoları ve Karbon Bütçesi 28 II.Bölüm İklim Değişikliğinde Politika Belirleme Süreçleri Şekil II.1 - BMİDÇS ve Kyoto Protokolü nde siyasi müzakere grupları 39 Şekil II.2 - Uluslararası iklim müzakereleri 41 Şekil II.3 - Uluslararası iklim değişikliği rejimi müzakere sürecinde kritik gelişmeler 42 Şekil II.4-1992-2013 yılları arasında BMİDÇS eksenindeki kritik gelişmeler 46 Şekil II.5 - Avrupa Birliği iklim değişikliği politika ve uygulamalarının dönüm noktaları (1990-2008) 50 Şekil II.6 - Türkiye nin iklim değişikliği alanında resmi düzeydeki çalışmalarının özeti 58 Şekil II.7 - Türkiye nin Özel Şartları 58 III.Bölüm İklim Değişikliği ile Mücadele: Azaltım Şekil III.1 - Sera Gazı Salımları 1970-2010 67 Şekil III.2-2010 yılı itibarı ile insan kaynaklı sera gazı salımlarının sektörel dağılımı (Toplam 49,5 milyar ton eş-co 2 ) 68 Şekil III.3 - Ek-I ülkelerinin; (a) 2004 yılı sera gazı salım değerleri ve 1990-2004 arası toplam salım değişimleri (milyon ton eş-co 2 ) (b) 1990-2004 dönemi sera gazı salımları 71 değişimleri (%) Şekil III.4 - Ek-I ülkelerinin 1990-2012 arası toplam salım değişimleri 73 Şekil III.5 - Kyoto Protokolü I. Yükümlülük Döneminde bağlayıcı azaltım hedefi alan ülkeler (Yeşil ile gösterilen ülkeler) (1990-2008) 74 Şekil III.6 - Kyoto Protokolü I.Yükümlülük Döneminde bağlayıcı azaltım hedefi ve gerçekleşen azaltım miktarı 75 Şekil III.7 - Küresel sera gazı salımları değişimi (1990-2010) 76 Şekil III.8 - Seçilen ülkelerde üretim ve tüketim bazlı salımlar (2009) 77 Şekil III.9 - Uluslararası Ticarete Gömülü CO 2 Salımları (kişi başına CO 2 üretim ve tüketimi, 1995 ve 2009) 78
A dan Z ye İklim Değişikliği xvii Şekil III.10 - Teknolojilere göre alınabilecek önlemler sera gazı tasarruf potansiyeli ve maliyetleri 80 Şekil III.11 - Güncellenmiş Sera gazı maliyet indirim eğrisi (2010) 81 Şekil III.12 - Seçilen alanlarda 2030 yılı sera gazı azaltım potansiyeli 82 Şekil III.13 - Öne çıkan azaltım eylemleri ve finansman ihtiyacı 83 Şekil III.14 - Avrupa Birliği nin Enerji ve İklim Planı nın temel ilkeleri 89 Şekil III.15 - AB üyelerinin 2020 yılı için (2005 yılı seviyesine göre) ETS dışı sera gazı salım limitleri Şekil III.16 - Kyoto Protokolü I. ve II. yükümlülük dönemleri ve AB-28 sera gazı salımları 93 Şekil III.17 - AB-15 sera gazı salımları 1990-2012 dönemi (AKAKDO hariç) 94 Şekil III.18 - AB-28 sera gazı salımları 1990-2012 (AKAKDO hariç) 94 Şekil III.19-1990-2012 dönemi sektörel sera gazı salımları karşılaştırması 95 Şekil III.20-2012 yılında sektörlere göre sera gazı salımlarının dağılımı 95 Şekil III.21 - Sektörlere göre toplam sera gazı salımları (milyon ton CO 2 eşdeğeri), 1990-2012 96 Şekil III.22 - Türkiye'nin sosyo-ekonomik ve karbon verilerinin tarihsel gelişimi (% değişim) 1990-2012 99 92 IV.Bölüm İklim Değişikliği ile Mücadele: Uyum Şekil IV.1 - BMİDÇS kapsamında iklim değişikliğine uyum konusu ile ilgili kurumsal yapı 104 Şekil IV.2 - BMİDÇS sürecinde iklim değişikliğine uyum alanında kaydedilen aşamalar 105 Şekil IV.3 - NAP süreci temel bileşenleri 108 Şekil IV.4 - Afet risk yönetimi ve iklim değişikliğine uyum 110 Şekil IV.5 - BMİDÇŞ sürecinde uyuma destek yapıları 111 Şekil IV.6 - BMİDÇS Sekretaryasına iklim değişikliğine uyum konusunda destek sunan yapılar 114 Şekil IV.7 - BMİDÇS'nin uyum sürecini desteklemek bağlamında oynadığı rol 115 Şekil IV.8 - Ulusal uyum stratejisi var olan/olmayan AB üye/aday devletleri 117 Şekil IV.9 - Türkiye de ortalama sıcaklık ve yağış rejimlerinde gözlemlenmesi beklenen değişimler 123 GİRİŞ BİLİMSEL DEĞERLENDİRME POLİTİKA BELİRLEME SÜREÇLERİ AZALTIM UYUM KARBON PİYASALARI PARİS ANLAŞMASI SÖZLÜK
V.Bölüm Karbon Piyasaları Şekil V.1 - Kyoto Protokolü yükümlülükleri ve esneklik mekanizmalarının beklenen katkıları 134 Şekil V.2-2014 yılı itibarı ile kayıtlı ve kayıt surecindeki CDM projeleri 135 Şekil V.3 - Dünya üzerindeki aktif, planlanan ve yakın gelecekte olası salım ticaret sistemleri 137 Şekil V.4-2008 yılı itibarı esneklik mekanizmalarının yıllık işlem hacimleri 137 Şekil V.5 - AB Salım Ticareti I. Dönem tesislerinin genel özellikleri 139 Şekil V.6 - EU ETS Perspektifi 140 Şekil V.7 - EU ETS ve Back-loading hamlesinin kontrat fiyatına etkisi 140 Şekil V.8-2014 yılı itibarı ile gönüllü karbon piyasalarındaki standartların kullanım oranları 144 Şekil V.9 - Sera gazı azaltım projelerinin genel basamakları 146 VI.Bölüm Yeni İklim Rejimine Doğru: Paris Anlaşması Şekil VI.1 - Paris e Giden Yol: BMİDÇS Tarihçesi 156 Şekil VI.2 - Kyoto Protokolü nde Doha Değişikliğini tasdik eden ülkeler 160 Şekil VI.3-1890-2000 döneminde insan kaynaklı sera gazlarının salımlarının dağılımı 162 Şekil VI.4 - Farklı yıllar itibarı ile ülkelerin ve bölgelerin küresel ısınmaya katkıları (RIVM-ACCC) 163 Şekil VI.5 - Dört farklı bileşene göre ülkelerin iklim değişikliğine sanayi devriminden bu yana şimdiye dek olan (santigrat derece cinsinden) kümülatif katkıları 163 Şekil VI.6 - AB sektörel sera gazı azaltım 2050 vizyonu (DG Climate Action) 166 Şekil VI.7 - Türkiye'nin azaltım politikasına etkiyen faktörler 169
I. İklim Değişikliğinin Bilimsel Değerlendirmesi I.1 İklim Değişikliğinin Fiziksel Temelleri I.2 Gözlemlenen ve Öngörülen Değişiklikler I.3 Türkiye de İklimsel Değişiklikler I.4 İklim Değişikliği ile ilgili Bilimsel Çalışmalarının Kısa Tarihi I.5 İklim Değişikliği Araştırmaları Neden Önemli?
A dan Z ye İklim Değişikliği 3 I. İklim Değişikliğinin Bilimsel Değerlendirmesi I.1 İklim Değişikliğinin Fiziksel Temelleri Gezegenimizin en karmaşık yapılarından birisi olan iklim sistemi; atmosfer, kara yüzeyleri, kar ve buzullar, okyanus ve diğer su kütleleri ve canlılar arasındaki karşılıklı etkileşimden oluşur. Bu sistemde yaşanan değişiklerin daha iyi anlaşılması için; hava durumu, iklim, iklim değişkenliği ve iklim değişikliği kavramlarının farklarının bilinmesi gereklidir. İklim Nedir? İklim, en basit ifade ile, yeryüzünün herhangi bir yerinde uzun yıllar boyunca yaşanan ya da gözlemlenen tüm hava koşullarının ortalama durumudur. İklim sistematik olarak değerlendirilirken zaman ve mekan ölçeğindeki değişiklikler, gözlemlenen uç değerler ve değişkenlik dikkate alınır. Geniş anlamı ile iklim, belirli süre içerisinde belirli bir alandaki hava koşullarının ve atmosfer bileşenlerine ilişkin gözlemlenen sayısal değerlerin (ortalamalar ve değişkenlikler) istatistiksel olarak nitelendirilmesidir. Genellikle bu ortalama durum belirlenirken 30 yıllık gözlem değerleri dikkate alınır. Hava durumu ve iklim kavramları arasındaki temel fark, zaman ve mekan ölçütüdür. Hava durumu, görece küçük bir bölgedeki atmosfer koşullarının (yağmur, sıcaklık, rüzgar hızı) kısa süreli durumudur. İklim Değişikliği Nedir? İklim değişikliği, iklimin ortalama durumunda ve/veya değişkenliklerinde onlarca yıl ya da daha uzun süren yaşanan istatistiksel olarak anlamlı değişimler olarak tanımlanabilir. Belirli bir bölgede çok sık gözlemlenmeyen aşırı hava olaylarının (yüksek sıcaklık, aşırı yağış) şiddetindeki ve sayısındaki uzun bir zaman dilimi boyunca görülen belirgin artış, iklim değişikliği etkilerine işaret edebilir. İklim sistemi doğası gereği değişkenlik göstermektedir. Örneğin, aynı bölgede yaşanan kış mevsimi ortalama sıcaklığının yıllar arasında değişiklik göstermesi gibi. İklim değişkenliği olarak ifade edilebilecek bu durum uzun dönemde gözlemlenen ortalamalardaki sapmaları içerir. Daha bilimsel bir ifadeyle, iklim değişkenliği ya da iklimsel değişebilirlik, tekil hava olayları dışarıda tutulmak koşuluyla tüm zaman ve alan ölçeklerinde iklimin ortalama durumu, standart sapmaları ile uç olayların oluşumu gibi istatistiklerindeki değişimler olarak tanımlanır. 1 İklim değişkenliği kısa zaman dilimlerinde gerçekleşen (aylar, mevsimler ve yıllar) değişimleri gözetir. Değişkenlik (variability) ve değişim/değişiklik (change) ifadeleri birbirine karıştırılmamalıdır. 1 IPCC, 2013: Annex III: Glossary, https://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg1/wg1ar5_annexiii_final.pdf Türkeş,2013 http://cografya.ege.edu.tr/22_1_1_turkes.pdf GİRİŞ BİLİMSEL DEĞERLENDİRME POLİTİKA BELİRLEME SÜREÇLERİ AZALTIM UYUM KARBON PİYASALARI PARİS ANLAŞMASI SÖZLÜK
4 A dan Z ye İklim Değişikliği İklim değişikliği, gezegenimizdeki doğal iç süreçler ve dış zorlama etmenleri ile atmosferin bileşimindeki ya da arazi kullanımındaki insan kaynaklı (antropojenik) değişiklikler nedeniyle oluşabilir. Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi iklim değişikliğini şöyle tanımlamaktadır: Karşılaştırabilir zaman dilimlerinde gözlenen doğal iklim değişikliğine ek olarak, doğrudan veya dolaylı olarak küresel atmosferin bileşimini bozan insan faaliyetleri sonucunda iklimde oluşan bir değişiklik. Sera Etkisi Nedir? İklim değişikliğinin temel nedeni, gezegenimizdeki ışınım dengesinin değişime uğramasıdır. Bu değişimin tespiti uzun süreli veriler ışığında daha anlaşılabilir hale gelmektedir. Ortalama koşullarda, yerküre/atmosfer sistemine giren kısa dalgalı güneş enerjisi ile sistemden yansıyan uzun dalgalı ışınımının bir dengede olması beklenmektedir. Yerküre/atmosfer sisteminin yapısı içerisinde belirli miktarlarda bulunan ve doğal sera gazları olarak adlandırılan bazı gazlar (örneğin su buharı, CO 2, CH 4, N 2 O ve O 3 ), Güneş'ten gelen kısa dalga ışınıma karşı geçirgen, buna karşılık geri yansıyan uzun dalgalı ışınıma karşı çok daha az geçirgen bir yapıya sahiptir. Bu etkileşim sonucu, sera gazları dünyadan yansıyan ısı enerjisini tutarak, gezegenimizin sera gazlarının hiç var olmadığı bir duruma göre daha fazla ısınmasını sağlar. Sera etkisi olarak adlandırılan ve yüz milyonlarca yıldan beri gezegenimizin ısı dengesini düzenleyen bu doğal etkileşim sayesinde ortalama gezegen sıcaklığı, sera etkisi olmayan duruma göre yaklaşık 33 C daha yüksektir. Bu doğal etkileşim ve denge olmasaydı, gezegenimiz üzerinde yaşamdan bahsetmek belki de mümkün olmayacaktı. Şekil I.1 sera etkisini şu şekilde açıklamaktadır: Şekil I.1 Sera etkisi (IPCC, 2013) SWR: Kısa Dalga Işınımlar LWR: Uzun Dalga Işınımlar
A dan Z ye İklim Değişikliği 5 İklim değişikliği hem doğal süreçler sonucu hem de insan faaliyetleri kaynaklı olarak gerçekleşmektedir. Güneş ten gezegenimize ulaşan ışınımlar ve gezegenimizden yansıyanlar arasındaki bu dengeyi değiştiren herhangi bir etmen, iklim sistemini de etkilemektedir. Bu etmenler, kimi zaman doğal süreçlerle kimi zaman da insan faaliyetleri nedeniyle ortaya çıkmaktadır. Gezegenimizin ışınım dengesi üç temel ışınımsal zorlama etmeni yüzünden değişebilir. Işınımsal zorlamaların artması halinde gezegenimizin ısı enerjisi ortalamasında artış (ortalama sıcaklıkların artması), ışınımsal zorlamaların azalması halinde gezegenimizin ısı enerjisi ortalamasında azalma (ortalama sıcaklıkların azalması) beklenir. Çizelge I.1 bu süreçleri özetlemektedir. Çizelge I.1 Işınımsal zorlama faktörleri ve yeryüzü ısı dengesi (REC Türkiye, 2008) Işınımsal Zorlama Faktörleri Örnek Süreçler Yerküre Isı Dengesine Etkisi Isı Artışı:+ Isı Azalması: - Güneş'ten gelen ışınımların oranının değişmesi Gezegenimizin yapısı ve Güneş çevresindeki yörüngesinde meydana gelen değişimler (Milankoviç döngüsü veya VSOP) Güneş aktivitelerinde meydana gelen değişiklikler (patlamalar) + + / - Atmosferdeki bulutluluk oranının artması - Dünya dan yansıyan ışınımların oranının değişmesi Dünya dan uzaya yansıyan uzun dalga boylu ışınımların oranının değişmesi Özellikle orman yangınları ve volkanik faaliyetler nedeniyle atmosferdeki aerosol birikiminin artması İnsan kaynaklı faaliyetlerde kullanılan fosil yakıtlar nedeniyle atmosferde aerosol birikiminin artması Orman alanlarının tarım, konut ya da sanayi etkinliklerine yer kazandırmak için dönüştürülmesi veya yok edilmesi Güneş ışınlarını doğrudan geri yansıtma özelliğine sahip buzul alanlarının eriyerek azalması Stratosferdeki ozon tabakasının incelmesine neden olan kloroflorokarbon gazlarının (CFC ler) artması Orman yangınları ve volkanik faaliyetler nedeniyle atmosferde sera etkisi yaratan gazların birikiminin artması İnsan kaynaklı faaliyetlerde kullanılan fosil yakıtlar nedeniyle atmosferde sera etkisi yaratan gazların birikiminin artması - - + + + + + Gezegenimizdeki ekosistemin bir parçası olan insanın, diğer tüketici canlılarla beraber atmosfere saldığı doğal sera gazları, başta bitkiler olmak üzere, üretici canlıların etkinlikleri ile atmosferden uzaklaştırılmaktadır. Bu açıdan bakıldığında, insanların biyolojik etkinlikleri sonucu doğal sera etkisi üzerinde herhangi olumsuz bir etki yaptıklarından söz edilememektedir. Ancak, insanlar biyolojik faaliyetleri dışında kalan faaliyetlerinde (örneğin tarımsal, ekonomik vb.) atmosferdeki sera gazlarının birikimini daha da arttırarak, doğal sera etkisi üzerinde net bir etki yaratmaktadırlar. Çizelge I.2 bu süreçleri özetlemekte, Çizelge I.3 ise farklı sera gazlarının sektörel kaynaklarını, miktarlarını, yaşam sürelerini ve küresel ısınma faktörlerini açıklamaktadır. GİRİŞ BİLİMSEL DEĞERLENDİRME POLİTİKA BELİRLEME SÜREÇLERİ AZALTIM UYUM KARBON PİYASALARI PARİS ANLAŞMASI SÖZLÜK
6 A dan Z ye İklim Değişikliği Çizelge I.2 Atmosferdeki sera gazlarının birikimini arttıran insan etkinlikleri (REC Türkiye, 2008) Atmosferdeki Sera Gazı Miktarının Değişmesine Neden Olan Temel Faktörler Doğal Sera Gazlarının Salımlarındaki Artışlar Endüstriyel Sera Gazlarının Salımlarındaki Artışlar Sera Gazı Yutak Alanlarının Azalması Bu Faktörleri Ortaya Çıkaran Temel Etkenler Barınma, ulaşım, elektrik üretimi gibi sektörlerde fosil yakıt olarak adlandırılan kömür, petrol, doğal gaz gibi yakıtların tüketilmesi sonucunda milyonlarca yıldır yerin altında bulunan karbon moleküllerinin, atmosferdeki O 2 ile birleşerek doğal sera gazlarına dönüşmesi ve atmosfere karışması Tarım ve atık yönetimi gibi sektörlerdeki faaliyetler sonucu doğrudan veya dolaylı olarak yeni doğal sera gazlarının oluşması 20. yy de geliştirilen sanayi ürünlerinin üretimi veya tüketimi sırasında ortaya çıkan ve doğal sera gazlarından çok daha fazla ışınımsal zorlama faktörüne sahip sera gazlarının atmosfere salınması Orman alanlarının tarım, konut, sanayi, enerji amaçlı çalışmalar için dönüştürülerek veya yok edilerek, sera gazlarının absorbe edileceği yutak alanların azaltılması Çizelge I.3 Sera gazlarının atmosferdeki miktarları, yaşam süreleri ve küresel ısınma faktörleri (IPCC, 2013) Sera Gazı 1765 2000 2050* 2050* Atmosferde kalış süresi Küresel Isınma Faktörü* Salım Kaynağına Örnek Karbondioksit, CO 2 (ppm - milyonda parçacık) 278 369 443 541 Yüzyıllar boyu atmosferde kalabilir 1 Fosil yakıt kullanımı, elektrik üretimi, ulaşım, ısınma ve ormansızlaştırma Metan, CH 4 (ppm - milyonda parçacık) 0,722 1,751 1,452 2,74 12.4 yıl 28 Tarım, atıklar ve fosil yakıt kullanımı Azot Dioksit, N 2 O (ppm - milyonda parçacık) 0,273 0,316 0,342 0,367 121 yıl 265 Gübre kullanımı HFC'ler, PFC'ler, SF 6 (ppt - trilyonda parçacık) 0 81 599 839 HFC'ler: 2 gün ila 242 yıl arası PFC ler: 1 gün ila 50.000 yıl arası HFC ler: 1 ila 12.400 arası PFC ler: 2 ila 11.100 arası Soğutma SF 6 : 3.200 yıl SF 6 : 23.500 Ozon tabakasını tahrip edici parçacıklar (ppt - trilyonda parçacık) 0 999 567 652 CFC ler: 45 ila 1.020 yıl arası CFC ler: 4.660 ila 13.900 arası Soğutma
A dan Z ye İklim Değişikliği 7 Işınımsal zorlamaların artması: Kuvvetlenmiş Sera Etkisi Sera gazlarının atmosferdeki oranının insan kaynaklı faaliyetler sonucunda artması, gezegenimizin uzun dalgalı ışınım yoluyla soğuma etkinliğini zayıflatarak onu daha fazla ısıtma eğilimi yaratan pozitif ışınımsal zorlamanın oluşmasına yol açmaktadır. Yerküre/atmosfer ortak sisteminin enerji dengesine yapılan pozitif katkı, kuvvetlenmiş sera etkisi olarak adlandırılır. Bu etki ile, gezegenimizin ortalama sıcaklıklarında yaşanan artış küresel ısınma olarak adlandırılmaktadır. Kuvvetlenen sera etkisinden kaynaklanan küresel ısınma miktarının büyüklüğü ise, her sera gazının birikimindeki artışın boyutuna, bu gazların ışınımsal özelliklerine (bir diğer değişle, küresel ısınma potansiyellerine), bu gazların atmosferde kalış (ya da yaşam) sürelerine ve atmosferdeki varlıkları sürmekte olan öteki sera gazlarının doğal birikimlerine bağlıdır. GİRİŞ BİLİMSEL DEĞERLENDİRME POLİTİKA BELİRLEME SÜREÇLERİ AZALTIM UYUM KARBON PİYASALARI PARİS ANLAŞMASI SÖZLÜK
8 A dan Z ye İklim Değişikliği I.2 Gözlemlenen ve Öngörülen Değişiklikler Bu bölümde, temel olarak Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli (IPCC) tarafından yayımlanan iklim değişikliği alanında çalışmaların derlendiği; IPCC 4. Değerlendirme Raporu (AR4) ve 2014 yılında tamamlanan IPCC 5. Değerlendirme Raporu (AR5) bulguları özetlenmiştir. IPCC Nedir? Temel Görevleri ve Katkıları Nelerdir? Hükümetlerarası İklim değişikliği Paneli (IPCC), Birleşmiş Milletler bünyesinde faaliyet gösteren, Dünya Meteoroloji Örgütü (WMO) ve Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) tarafından 1988 de kurulmuş bir organdır. IPCC nin kuruluş amacı iklim değişikliği, nedenleri, etkileri ve bu etkilerle mücadele yöntemleri (azaltım/uyum) gibi konularda bilimsel çalışmaları düzenli aralıklarla değerlendirmek ve Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi (BMİDÇS) sürecindeki tüm aktör ve paydaşlara bulgular hakkında bilgilendirme yapmaktır. IPCC bu fonksiyonlarını özellikle 5 yılda bir hazırladığı değerlendirme raporları vasıtası ile yerine getirmektedir. İlk değerlendirme raporunu (FAR) 1990 yılında, ikincisini (SAR) 1996 yılında, üçüncüsünü (TAR) 2001 yılında, dördüncüsünü (AR4) 2007 yılında ve sonuncusu olan 5. Değerlendirme Raporunu (AR5) da 2014 yılında tamamlamıştır. Dördüncü Değerlendirme Raporundan bu yana üç ayrı çalışma grubu, farklı alanları kapsayan raporlar üretmektedir. Bunlar şu şekilde özetlenebilir: 1. Çalışma Grubu Raporu (WGI): İklim değişikliğinin bilimsel temelleri ve nedenlerine odaklanmaktadır. 2. Çalışma Grubu Raporu (WGII): İklim değişikliğinin çevresel, sosyal ve ekonomik boyutlarına; sosyoekonomik sistemler üzerindeki olası etkilerine; ayrıca ilgili bölgesel ve sektörler arası konulara odaklanmaktadır. 3. Çalışma Grubu Raporu (WGIII): İklim değişikliğinin olumsuz etkilerinin en aza indirgenmesi için iklim değişikliği ile olası mücadele yöntemlerine (azaltım/uyum) odaklanmaktadır. Ayrıca bu grupların çalışmalarının bir sentezi olarak Politika Yapıcılar için Özet raporları da oluşturulmaktadır. Sanayi Devrimi nden bu yana gerek insan kaynaklı sera gazı salımları ve doğal süreçler sonucunda atmosferdeki doğal sera gazlarının birikimlerindeki değişimler (5. Değerlendirme raporundaki verilerle de desteklenerek) Çizelge I.4 te gösterilmektedir. Çizelge I.4 Atmosferdeki sera gazları birikimlerindeki değişimler (IPCC,2007 ve 2014) Sanayi Devrimi Öncesi 2005 Yılı 1750-2005 Artış 2011 Yılı 1750-2011 Artış CO 2 278 ppm 379 ppm %35 391 ppm %40 CH 4 715 ppb 1774 ppb %148 1803 ppb %150 N 2 O 270 ppb 319 ppb %18 324 ppb %20
A dan Z ye İklim Değişikliği 9 5. Değerlendirme Raporu (AR5) kapsamında sera gazlarının birikimine yönelik bulgular arasında en dikkat çekici nokta; özellikle Karbondioksit (CO 2 ), Metan (CH 4 ) ve Azot Dioksit (N 2 O) gazlarının atmosferdeki birikimlerinin son 800.000 yıllık dönemde hiç olmadığı kadar yüksek bir düzeye ulaşmış olduğudur. Bu sera gazları içerisinde, küresel iklim değişikliğine katkısı en büyük sera gazı olan ve atmosferdeki birikimi sanayi öncesine göre %40 oranında artan Karbondioksit gazı, temel olarak fosil yakıtların kullanımı ve net arazi kullanım değişikliklerinden kaynaklanmaktadır. Atmosferdeki karbondioksit oranının sanayi devrimi öncesinde 278 ppm (milyonda parçacık) iken günümüzdeki ölçümler bu rakamın 400 ün hemen üzerine çıktığını belirtmektedir. Amerikan Okyanus ve Atmosfer İdaresi (NOAA) tarafından yayımlanan verilere göre kayıtların tutulmaya başlandığı 1958 yılından beri ilk defa atmosferdeki ortalama CO 2 seviyesi 400 ppm'e ulaştı (Şekil I.2 ve Şekil I.3). Şekil I.2 Atmosferik CO 2 oranı 1950-2012 (ppm - milyonda parçacık) IPCC, 2014 Şekil I.3 Atmosferik CO 2 oranı (Mart 2015 itibari ile, ppm - milyonda parçacık) Mart 2015: 400.83 ppm Mart 2014: 398.10 ppm Aylık Küresel Ortalama CO 2 miktarı Aylık Ortalama CO 2 değeri Ortalama mevsimsel döngü hesaba katıldıktan sonra CO 2 değeri ppm Yıl 2007 yılında yayınlanan 4. Değerlendirme Raporunda (AR4), küresel sera gazı salımlarında yaşanacak artışlar sonucunda, küresel ortalama sıcaklık artışının, 2000 öncesindeki artış hızının 2 katına çıkarak her on yılda 0,2 C artabileceği, küresel salımların 2000 yılı itibarı ile sabitlenmesi halinde bile, küresel ortalama sıcaklık artışının her on yılda 0,1 C artabileceği öngörülmüştü. Bu çerçevede, mevcut uygulamalar çerçevesindeki en iyimser ve en kötümser senaryolar dikkate alındığında, 2100 yılı sonu itibarı ile küresel ortalama sıcaklıkların, Sanayi Devrimi öncesiyle karşılaştırıldığında, 2,7 C ile 5,8 C arasında artabileceği tahmin ediliyordu. Yağış rejimleri açısından bakıldığında, 21. yüzyılın ikinci yarısına kadar, yağışların, kışın orta ve yüksek kuzey enlemlerde ve Antarktika da, yazın ise, güney ve doğu Asya da artması; bölgesel olarak ele alındığında, Doğu Akdeniz havzası ve Orta Doğu için, yağışlarda, su kaynaklarında ve akımlarda gelecek yüzyıl için önemli azalmalar beklenmekteydi. 4. Değerlendirme Raporu yayınlandıktan sonra günümüze dek yaşanan gelişmelerin ve bilimsel çalışmaların derlendiği; 2014 yılında tamamlanan IPCC 5. Değerlendirme Raporunda (AR5) ortaya konan iklim değişikliğine dair bulgular ve iklim sisteminde gözlemlenen değişiklikler Şekil I.4 te özetlenmiştir. GİRİŞ BİLİMSEL DEĞERLENDİRME POLİTİKA BELİRLEME SÜREÇLERİ AZALTIM UYUM KARBON PİYASALARI PARİS ANLAŞMASI SÖZLÜK
10 A dan Z ye İklim Değişikliği Şekil I.4 IPCC 4. Değerlendirme Raporu ve 5. Değerlendirme Raporu bulguları 2 2007 Yılı Bulguları 2013 Yılı Bulguları Sıcaklık Raporun yayımlandığı 2007 yılından önceki 1995-2006 yılları, 1850 den beri ölçülen en sıcak (küresel yüzey sıcaklığı) 12 yıl olarak kayıtlara geçti. Sıcaklık 1850 den bu yana kaydedilen küresel yüzey sıcaklığı değerleri, son 30 yılda artış gösteren bir eğilimle en yüksek seviyelerini gördü. Deniz Seviyesi Gözlemlenen deniz düzeyi yükselmesi oranı 1961-2003 arasında 1,8 mm/yıldan 1993-2003 arasında 3,1 mm/yıla yükselmiştir. Kar Miktarı ve Buzullar Sıcaklık artışı ile birlikte tutarlılık gösterecek şekilde karla kaplı alanlar azalmakta, buz kalkanları ve buzullar kütle kaybetmektedir. Kuzey Yarım Küre Kuzey Yarım Küre'de son 50 yılda gözlemlenen ortalama sıcaklıklar son 1300 yılın en yüksek seviyesine ulaştı. Okyanuslar 1961 den beri yapılan gözlemlere göre, ortalama küresel okyanus sıcaklığı 3000 metre derinliklere kadar artış gösterdi. Okyanuslarda biriken enerjinin %80 inden fazlası ısınmayla bağlantılıdır. Deniz Seviyesi 19. yüzyıl ortasından beri gözlenmiş olan deniz düzeyi yükselme oranı (hızı), önceki 2000 yıllık dönemdeki ortalama yükselme oranından daha büyüktür. Kar Miktarı ve Buzullar Grönland ve Antarktika buz kalkanları kütle kaybetmeye devam etmekte, buzullar küçülmeyi sürdürmektedir. Kuzey Yarım Küre Kuzey Yarım Küre de 1983-2012 yılları arasındaki 30 yıl, son 1400 yıldaki en sıcak 30 yıl olarak tespit edildi. Okyanuslar 1971-2010 döneminde okyanuslarda biriken enerjinin %90 dan fazlası okyanuslardaki ısınmayla bağlantılıdır. Üst okyanus (0-700 metre) 1971-2010 döneminde kesin olarak ısınmışken, 1870 ler ve 1971 arasında olasılıkla ısınmıştır. IPCC 5. Değerlendirme Raporu (AR5) Bulguları Önceki raporlar ile tutarlılık içerisinde olan IPCC AR5 e göre, gezegenin enerji dengesini sarsan ve iklim değişikliğine yol açan süreçler doğal ve antropojenik (insan kaynaklı) olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Bu enerji dengesi üzerindeki ışınımsal zorlamaların toplamı pozitiftir ve bu durum gittikçe artan ısınma trendini açıklamaktadır. Her ne kadar raporda volkanik kökenli aeresoller ve güneş aktivitelerinden kaynaklı ışınımsal değişimlerin net ışınımsal dengeye negatif katkı yaptığı belirtilse de, bunların net etkilerinin insan kaynaklı sera gazlarının yarattığı etkiye nazaran belirgin olmadığı vurgulanmaktadır. IPCC 5. Değerlendirme Raporunda, iklim değişikliğinin ve küresel sıcaklıklardaki artış eğiliminin kesin ve tartışmasız birer bilimsel gerçek olduğu açık bir şekilde ifade edilmiştir. Özellikle 20.yy nin ikinci yarısından günümüze gözlemlenen değişimlerin geçtiğimiz on binlerce yıldır gözlemlenmemiş bir düzeyde olduğu kabul edildi. 2 http://www.livescience.com/40019-global-warming-evidence-2007-report-compared-to-2013-infographic.html
A dan Z ye İklim Değişikliği 11 IPCC 5.Değerlendirme Raporu Terminolojisi 5. Değerlendirme Raporu ve önceki raporlar bulguların kesinliğine ilişkin sonuçlarını açıklarken iki ölçüm kullanıyor: güvenilirlik ve olasılık/ihtimal. 3 Güvenilirlik (Confidence), bir açıklama, veri dizisi veya projeksiyonun niteliksel değerlendirilmesindeki bilimsel kanıt ve sonuç üzerindeki bilimsel uzlaşıya dayalı değerlendirmeyi ifade eder. Güvenilirlik, bilimsel kanıtlar hakkındaki kalite, tür ve hemfikirlik düzeyini temel alır. Bazı bulgulara dair düşük bir güvenilirlik düzeyi öngörülerin gerçekleşmeyeceği anlamına gelmez. Bu durum, değişimin nasıl olacağı konusunda yeterli kanıt ve/veya uzlaşı olmadığı anlamına geliyor. (Raporda kullanılan güvenilirlik ifadeleri: Çok Yüksek Güvenilirlik, Yüksek Güvenilirlik, Orta Güvenilirlik, Düşük Güvenilirlik, Çok Düşük Güvenilirlik) Olasılık (Likelihood), bazı bilimsel açıklama veya öngörüler hakkındaki bilimsel kesinliğin ölçüsünü ifade eder. Örneğin, Yüksek ihtimalle en az % 90 ihtimalle anlamına geliyor. (Raporda kullanılan olasılık ifadeleri: %95 < Çok Yüksek İhtimalle/Olasılıkla, %90 <Yüksek İhtimalle/Olasılıkla, %66 <İhtimalle/Olasılıkla) Kara/okyanus yüzey sıcaklık ortalamalarında gözlemlenen değişimler 1850 den bu yana kaydedilen küresel sıcaklık verilerine göre 1983-2013 yıllarını kapsayan dönem (olasılıkla) son 1400 yılın en sıcak 30 yıllık dönemi oldu (Şekil I.5). Raporda, küresel ortalama kara/okyanus yüzey sıcaklıklarının 1880-2012 döneminde yaklaşık 0,85 C arttığı ve ayrıca 1901-2012 yıllarını kapsayan dönemdeki artışın 0,89 C olarak gerçekleştiği ortaya kondu (Şekil I.6). Atmosferin en alt tabakası olan Troposfer in ise 20.yy ın sonlarından bu yana kesin olarak ısındı. Şekil I.5 1850-2012 yılları arasında birleşik kara/ okyanus yüzey sıcaklık ortalamasında (yıllık ve on yıllık dönemlerde gözlemlenen anomali (IPCC, 2013) Şekil I.6 1901-2012 yılları arasında yüzey sıcaklık ortalamalarındaki gözlemlenen değişimin alansal dağılımı (IPCC,2013) 3 - http://tema.org.tr - http://www.ipcc.ch/pdf/supporting-material/uncertainty-guidance-note.pdf GİRİŞ BİLİMSEL DEĞERLENDİRME POLİTİKA BELİRLEME SÜREÇLERİ AZALTIM UYUM KARBON PİYASALARI PARİS ANLAŞMASI SÖZLÜK
12 A dan Z ye İklim Değişikliği Yağış olaylarında gözlemlenen değişiklikler İnsan kaynaklı etkiler, olasılıkla 1960 yılından bu yana küresel su döngüsünü etkilemiştir. Bu etkiler, atmosferdeki su buharı artışına ve küresel ölçekte karalar üzerinde gözlemlenen yağış rejimi değişimine katkıda bulunmuştur (orta güvenilirlik). Verilerin yeterli ve uzun dönemli olduğu Kuzey Yarımküre karalarında gözlemlenen yağışlar 1901 den bu yana artmıştır (1951 öncesi orta güvenilirlik, sonrası yüksek güvenilirlik düzeyinde) (Şekil I.7). Şekil I.7 Karasal alanlarda gözlemlenen yıllık yağış miktarlarındaki değişimler (mm/yıl) (IPCC, 2013) Buzul bölgelerinde gözlemlenen değişimler Grönland ve Antarktika daki kara buzullarının toplam kütlesinde son 20 yıldır azalma meydana geldi. Karasal buzullar (dağ, vadi ve takke buzulu gibi) yerkürenin hemen her bölgesinde azaldı. Permafrost tabakasının yüzey sıcaklığında 1970 lerden beri artış gözlendi. Arktik deniz buzunun kapladığı alanlar ve Kuzey Yarımkürede ilkbaharda karla kaplı alanlar azalmasını sürdürmektedir (yüksek güvenilirlik) (Şekil I.8 ve Şekil I.9). Şekil I.8 Arktik deniz buzu yayılış alanındaki değişimler (IPCC, 2013) Şekil I.9 Kuzey Yarım Küre ilkbahar kar örtüsü alanındaki değişimler (IPCC, 2013)
A dan Z ye İklim Değişikliği 13 Denizler ve Okyanuslarda gözlemlenen değişimler Küresel ortalama deniz düzeyi 1901-2010 yılları arasındaki dönemde yaklaşık 19 cm yükseldi. 19.yy den bu yana gözlemlenen küresel deniz seviyesi yükselmesi oranı son iki bin yıllık dönemde gözlemlenen oranlardan daha büyüktür (yüksek güvenilirlik). Özellikle 1970 li yılların başından bu yana yaşanan deniz seviyesi artışının %75 lik kısmından, okyanuslardaki termal genleşme ve iklim değişikliği sebebi ile yaşanan buzul kütlesi kayıpları sorumludur. İklim sisteminde biriken enerji artışını dengelemekte rolü kritik olan okyanuslar - özellikle yüzeye yakın bölüm- 1971-2010 yıllarını kapsayan dönemde kesin olasılıkla ısınmıştır. Ayrıca, buharlaşmanın egemen ve tuzluluk oranının fazla olduğu bölgelerdeki tuzluluk oranı daha da artmıştır (Şekil I. 10 ve Şekil I.11). Şekil I.10 Küresel Ort. Deniz Düzeyi değişimleri (IPCC, 2013) Şekil I.11 Küresel Ort. Üst Okyanus Isı İçeriği değişimleri (IPCC, 2013) Aşırı Hava Olayları 4 IPCC 5.Değerlendirme raporuna göre ortalama sıcaklıklardaki artış ve enerjinin dağılımındaki düzensizlik artışı kaynaklı aşırı iklim olaylarının şiddetinde ve sıklığında, sıcak ve soğuk hava dalgalarının sayılarında ve şiddetinde, ıslak ve kuru dönemler ile ıslak ve kuru bölgeler arasındaki farklarda artışlar yaşanmıştır. Bu artışın 1950 den beri gözlemlendiği ve yüksek olasılıkla, küresel ölçekte soğuk gün ve gecelerin sayısının azaldığı, sıcak gün ve gecelerin sayısının arttığı tespit edilmiştir. Avrupa, Asya ve Avustralya nın geniş bölgelerinde sıcak hava dalgalarının sıklığı olasılıkla (%66-100) artarken; kuvvetli yağış olaylarının sıklığı ya da şiddeti olasılıkla Kuzey Amerika ve Avrupa da artmıştır. Öngörülen Değişiklikler: İklim Projeksiyonları IPCC 5.Değerlendirme Raporunda, fiziksel bulguların yanı sıra sürekli olarak geliştirilen ve iyileştirilen iklim modelleri doğrultusunda sera gazı salımlarına dair farklı senaryolar ve bunlara bağlı sıcaklık artışındaki değişim, yağış miktarındaki değişim, buzullardaki değişim, okyanus yüzeyi ph değerindeki değişim ve deniz seviyesindeki artışa ilişkin tahminler ortaya konmuştur. 4 Belirli bir bölgede ve belirli bir zaman aralığında gözlemlenen uzun dönem iklim parametreleri ortalamaları göz önüne alındığında uç değerlere sahip nadir gözlemlenen olaylar. GİRİŞ BİLİMSEL DEĞERLENDİRME POLİTİKA BELİRLEME SÜREÇLERİ AZALTIM UYUM KARBON PİYASALARI PARİS ANLAŞMASI SÖZLÜK