KÝMYASAL TEPKÝMELER Daha önce bileþiklerin formüllerle gösterildiðini ve bu þekilde bir gösterimin bilimsel anlamda kolaylýk saðladýðýný öðrenmiþtik. Formüllerin bizlere saðladýðý baþka faydalarda vardýr. Bir bileþiðin formülüne baktýðýmýzda o bileþiðin yapýsýnda hangi elementlerin olduðunu anlayabiliriz. Örneðin; KN 3 (potasyum nitrat) bileþiðini ele alalým. Bu bileþikte 3 element sembolü var. K, N ve elementleridir. Buna göre, KN 3 bileþiðinin yapýsýnda potasyum, azot ve oksijen elementleri bulunur diyebiliriz. Bir bileþiðin formülüne baktýðýmýzda o bileþiðin bir molekülünde hangi elementten kaç atomun bulunduðunu da anlayabiliriz. Formüllerde element sembollerinin altýndaki rakam bileþiðin bir molekülünde o elementten kaç atom bulunduðunu gösterir. Örneðin; H (su) bileþiðini ele alalým. Suyun yapýsýnda hidrojen (H) ve oksijen () elementleri bulunur. H sembolünün altýnda bulunmaktadýr. Bu bize bir su molekülünün yapýsýnda hidrojen atomu olduðunu gösterir. H formülünde nun altýnda sayý bulunmamaktadýr. Bileþik formüllerinde 1 yazýlmaz. Bu durumda suyun bir molekülünde bir oksijen atomu bulunur. UYARI Bileþiðin formülünde parantez içinde bir atom grubu bulunuyorsa parantezin altýndaki rakam parantez içindeki elementlerin atom sayýlarý ile çarpým durumundadýr. Yani parantez içindeki elementlerin atom sayýlarý bulunurken sembolün altýndaki sayý ile parantezin altýndaki sayý çarpýlýr. UYARI Bir bileþiðin önünde bir katsayý varsa o bileþikteki element sayýlarý bulunurken katsayý ile elementin altýndaki sayý çarpýlýr. Bileþikte parantez içinde atom grubu varsa bileþiðin baþýndaki katsayý önce parantez altýndaki sayý ile çarpýlýp sonra elementin altýndaki sayý ile çarpýlarak elementin atom sayýsý bulunur. Örneðin; Fe (S 4 ) 3 teki element atomlarý sayýsýný bulalým: Fe: x = 4 Baþ katsayý Elementin altýndaki sayý S: x 3 x 1 = 6 Baþ Parantezin Elementin katsayý altýndaki altýndaki sayý sayý : x 3 x 4 = 4 Baþ Parantezin Elementin katsayý altýndaki altýndaki sayý sayý Kimyasal lay Kimyasal Tepkime 6. sýnýf Fen ve Teknoloji dersinde maddenin uðrayabileceði deðiþimleri ikiye ayýrmýþtýk. Bunlar fiziksel deðiþmeler ve kimyasal deðiþmelerdi. Gelin önce bunlarý hatýrlayalým. Fiziksel Deðiþme Maddenin dýþ yapýsý ile ilgili özelliklerin (görünüm, büyüklük, þekil, renk gibi) deðiþtiði ancak iç yapýsý yani atomlarýnýn baðlanma düzeninin deðiþmediði olaylar fiziksel deðiþme olarak adlandýrýlýr. Fiziksel deðiþmelerde deðiþime uðrayan madde baþka bir maddeye dönüþmez. Örneðin camýn kýrýlmasýný ele alalým. Cam kýrýlmadan önce ve kýrýldýktan sonra her bir parça ayný özelliðe sahiptir. Sadece kýrýlma öncesi ve sonrasý camýn büyüklüðü ve þekli deðiþiktir. Kimyasal Deðiþme Maddenin iç yapýsýnýn deðiþtiði, atomlar arasýndaki baðlarýn koparak yeni baðlarýn oluþtuðu, atomlarýn baðlanma düzeninin deðiþtiði olaylara kimyasal deðiþim denir. Kimyasal deðiþime uðrayan madde baþka bir maddeye dönüþür. 75
Ýki madde arasýndaki etkileþim sonucu kimyasal bir deðiþim olduðu renk deðiþiminden, gaz çýkýþýndan, ýsý çýkýþýndan, çökelme olmasýndan anlaþýlabilir. Örneðin bir kaðýt parçasý yakýldýðýnda kimyasal deðiþime uðrar. Bu olay sýrasýnda ýsý açýða çýkar ve yanan kaðýdýn rengi deðiþir. Ya da bir elmayý ortadan böldüðümüzde iç kýsmý baþlangýçta beyazdýr. Bir süre sonra beyaz olan yerler kararmaya baþlar. Elmanýn yapýsýndaki maddeler havanýn etkisiyle kimyasal deðiþime uðrar. Bu dönüþüm bize renk deðiþikliði þeklinde yansýr. Bir asit çözeltisinin içine metal parçasý atýlýrsa hem kabarcýklar þeklinde gaz çýkýþý gözlenir hem de asit çözeltisi ýsýnýr. Yani kimyasal deðiþme hem gaz çýkýþý þeklinde hem de ýsý çýkýþý þeklinde gözlenir. Kimyasal deðiþimler kimyasal tepkime denklemi veya kimyasal reaksiyon denklemleri þeklindeki eþitliklerle ifade edilir. Kimyasal tepkime denklemleri reaksiyona giren ve reaksiyondan çýkan maddeleri bir arada gösteren eþitliklerdir. Örneðin Bir sodyum atomu (Na) ile bir klor (Cl) atomu reaksiyona girerek bir molekül sodyumklorür (tuz) NaCl oluþturur. ifadesi; Na + Cl NaCl tepkimesiyle ifade edilebilir. Bu tepkime denklemi bize Na ve Cl nin reaksiyona girdiðini, ok ( ) oluþtuðu anlamýna, NaCl ise ürünü yani tepkime sonucunda oluþaný gösterir. Kimyasal reaksiyon denklemlerinde okun solunda kalan maddeler reaksiyona girenleri, saðýndaki maddeler ise reaksiyon sonucu oluþan maddeleri yani ürünleri gösterir. Örneðin aþaðýdaki tepkimeyi inceleyelim. C + C + H + ýsý Bu tepkimede C ve reaksiyona giren maddeleri, C ve H ise giren maddelerin etkileþimi sonucu açýða çýkan maddeleri gösterir. Bu tepkimede ürünlerin arasýnda bir de ýsý olduðuna dikkat ediniz. Isýnýn ürünler tarafýnda olmasý tepkime sonucunda bir de ýsý enerjisi açýða çýktýðýný gösterir. Eðer ki bir kimyasal tepkimede ýsý girenler tarafýnda ise bu o tepkimenin gerçekleþebilmesi için dýþarýdan ýsý almasý gerektiði anlamýna gelir. 76 Na + Cl NaCI Bu tepkimede C atomlarýný ve atomlarý ile gösterirsek tepkime denklemi aþaðýdaki gibi olacaktýr. Þimdi þuna dikkat ediniz:, H atomlarýný tarafýndan ile yani C ile H arasýnda ve ile yani iki atomu arasýnda bað varken ürünlerde ile yani C ile atomlarý arasýnda ve ile yani ve H atomlarý arasýnda bað bulunmaktadýr. Bu bilgilere dayanarak aþaðýdaki sonuca ulaþabiliriz. SNU Kimyasal tepkimeleri birde kütle açýsýndan inceleyelim. C ( ) molekülünün kütlesi 16 gram, ( ) molekülünün kütlesi 3 gram, C ( ) molekülünün kütlesi 44 gram ve H ( ) molekülünün kütlesi 18 gramdýr. Bu verilerden faydalanarak girenlerdeki kütleyi bulalým. Molekül Sayısı 1 Giren maddelerin toplam kütlesi 80 gramdýr. Ayný iþlemi bir de ürünler için yapalým. Molekül Sayısı 1 + + C C H Kimyasal tepkimelerde girenlerdeki atomlar arasýndaki baðlar koparak yeni baðlar oluþur. Molekül Molekül 1 Molekülün Kütlesi 1 Molekülün Kütlesi Toplam Kütle 16 g = 16 g 3 g = x3=64 g + 80 g Toplam Kütle 44 g = 44 g 18 g = x18=36 g + 80 g in toplam kütlesi 80 gramdýr. in toplam kütlesi ile ürünlerin toplam kütlesinin eþit olduðuna dikkat ediniz. Buna kütlenin korunumu denir.
Aþaðýda verilen tepkimenin nasýl denkleþtirildiðini inceleyiniz. C + C + H tepkimesini denkleþtirelim. Tepkimedeki en kalabalýk atom grubu C tür. Bu bileþiðin katsayýsý 1 alýnýr. 1C + C + H Hidrojen ve oksijenin denkleþtirilmesi en sona býrakýlacak. yüzden karbondan baþlayalým. tarafýndaki karbon sayýsý 1x= tanedir. tarafýndaki karbonlarýn sayýsýnýn olmasý için C nin katsayýsý alýnýr. 1C + C + H C:1x= x1= Karbonlar denkleþtirildi. Þimdi de hidrojeni denkleþtirelim. tarafýnda 1x4=4 tane hidrojen atomu vardýr. tarafýnda hidrojen H da tane olarak bulunuyor. H nun katsayýsý olarak alýnýrsa hidrojenler eþitlenmiþ olur. 1C + C + H H:1x4=4 x=4 Geriye bir tek oksijenlerin denkleþtirilmesi kaldý. de C nin ve H nun yapýsýnda oksijen var ve bu bileþiklerin katsayýlarýný belirledik. C de x = 4 tane H da x 1 = tane olmak üzere ürünlerde toplam 6 tane oksijen atomu bulunur. de bulunuyor. Bunun oksijen atomlarý sayýsýnýn 6 olmasý için katsayýsý 3 alýnýr. 1C + 3 C + H :3x=6 (x)+(x1)=6 Bu durumda tepkime denkleþtirilmiþ olur. Kimyasal tepkimelerde 1 katsayýsý yazýlmaz. Tepkimenin son hali C + 3 C + H þeklindedir. 78 UYARI Bazý sorularda reaksiyon denkleþtirilmiþ olarak verilir ve bileþik istenir. Bu tür sorularda atomlar sayýlarak eksik olan atomlar tespit edilir. Bunlardan yola çýkarak bileþiðin formülü bulunur. Bunun için aþaðýdaki örneði inceleyiniz. CS +3 C + X tepkimesi denktir. Buna göre, X ile gösterilen bileþiðin formülünü bulalým. Giren ve ürünlerdeki atom sayýlarýný bulup karþýlaþtýralým. C: 1x1=1 1x1=1 S: 1x= : 3x=6 1x= Görüldüðü gibi ürünler tarafýnda tane S ve 4 tane atomu eksik. Yani X in yapýsýnda tane S ve 4 tane atomu olmalý. X in katsayýsý olduðundan bileþik S olmalýdýr. UYARI Bazý sorularda tepkimeye giren ve çýkan maddelerin molekül sayýlarý yani baþ katsayýlarý grafikte verilir. Bu tür sorularýn çözümü için aþaðýdaki örneði inceleyiniz. NT Tepkimelerdeki baþ katsayýlar o maddelerin tanecik veya molekül sayýsýdýr. Tanecik sayýlarý azalan maddeler tepkimeye giren, artan maddeler ise üründür.
Yanma için; 1. ksijen. Yanacak madde 3. Belirli bir tutuþma sýcaklýðý gereklidir. Bu üç þart ayný anda saðlandýðýnda yanma tepkimesi baþlar. Yanma tepkimelerinin durdurulmasýna söndürme, yanma tepkimesinin durmasýna sönme denir. Bir yanma tepkimesini durdurmak için yanma için gerekli faktörlerin ortadan kaldýrýlmasý gerekir. Örneðin yanan bir þeyin üstüne ýslak kilim örtmek hem tutuþma sýcaklýðýný azalttýðý hem de oksijenle temasý kestiði için yanma olayýný durdurur. Yangýn tüplerinde kurubuz adý verilen yüksek basýnç altýnda karbondioksit (C ) gazý bulunur. Bu madde yanan bir cismin üzerine sýkýldýðýnda soðuk olduðu için tutuþma sýcaklýðýný ortadan kaldýrýr ve havayla temasý keserek oksijeni azaltýr. Böylece yanma tepkimesi durdurulmuþ olur. Buna göre, iyi bir yangýn söndürücü aþaðýdaki özelliklere sahip olmalýdýr. 1. ksijen ile tepkime vermemelidir. Yani yanma tepkimesi vermemeli, yanmamalýdýr.. Havadan daha yoðun olmalýdýr. Havadan daha yoðun olursa yanan cismin üstünü kapatarak oksijenle temasý engeller. 3. Çevreye zararlý olmamalýdýr. ÇÖZÜMLÜ YRUM 1. MgC 3 bileþiðinin yapýsýnda aþaðýdaki elementlerden hangisi bulunmaz? A) Magnezyum B) Kobalt C) ksijen D) Karbon. NaHC 3 formülü ile gösterilen bileþik için; l. Yapýsýnda 5 farklý atom bulunur. ll. Bir molekülünde 3 tane karbon atomu bulunur. lll. Bir molekülünde eþit sayýda sodyum ve hidrojen atomu bulunur. ifadelerinden hangileri yanlýþtýr? A) Yalnýz I B) Yalnýz III C) I ve II D) II ve III 3. (N ) 3 P 4 (amonyum fosfat) bileþiði ile ilgili; l. Yapýsýnda 3 farklý tür atom bulunur. ll. Bir molekülünde 4 tane oksijen atomu bulunur. lll. Bir molekülünde 3 tane azot ve 4 tane hidrojen atomu bulunur. ifadelerinden hangileri doðrudur? A) Yalnýz II B) I ve II C) II ve III D) I, II ve III 80
Kimya Konu Anlatýmlý Soru Bankasý ÇÖZÜMLER 1. Bileþiðin formülünde Mg, C ve sembolleri bulunuyor. Sembollerin bir büyük harften veya bir büyük bir küçük harften oluþtuðunu hatýrlayýnýz. Mg magnezyumun, C karbonun, ise oksijenin sembolüdür. Formülde kobalt bulunmaz. Doðru yanýt B seçeneðidir.. NaHC 3 formülü ile gösterilen bileþiðin bir molekülünde 1 tane sodyum (Na) atomu, 1 tane hidrojen (H) atomu, 1 tane karbon (C) atomu ve 3 tane oksijen () atomu bulunur. Yani bileþiðin yapýsýnda 4 tür atom bulunur. Karbon 3 deðil 1 tanedir ve sodyum ile hidrojenin atom sayýlarý eþittir. Doðru yanýt C seçeneðidir. 3. Verilen bileþiðin yapýsýnda N, H, P ve olmak üzere 4 tür atom bulunur. atomunun altýndaki rakam 4 olduðuna göre, bileþiðin bir molekülünde 4 tane oksijen atomu bulunur. N atomu parantez içinde ve altýnda rakam yok. Parantezin altýndaki rakam 3 olduðuna göre 3x1=3 tane azot atomu bulunur. H atomu da parantez içinde ve altýndaki rakam 4 tür. Parantezin altýndaki rakam 3 olduðuna göre, bileþiðin bir molekülünde 3x4=1 tane hidrojen (H) atomu bulunur. Doðru yanýt A seçeneðidir. 4. Tepkime olmadan önceki kütle ile tepkimeden sonraki kütle birbirine eþit olduðuna göre girenlerin kütlesi ile ürünlerin kütlesi birbirine eþittir. Bu da bize kimyasal tepkimelerde kütlenin korunduðunu gösterir. Doðru yanýt D seçeneðidir. 5. Kimyasal tepkimelerde kütle korunur. Yani girenlerin kütlesi ile ürünlerin kütlesi birbirine eþittir. H nin kütlesine m diyelim; CH + H CH 6 39 m 45 Doðru yanýt C seçeneðidir. 6. Reaksiyona C H 6 ve oksijen girip C ve H oluþmuþtur. Grafiðe bakýldýðýnda 15 gram C H 6 harcandýðýnda 7 gram H ve 44 gram C oluþmuþtur. Bu durumu aþaðýdaki tepkime denklemi ile gösterebiliriz. CH6 + ksijen C + H 15g X 44 g 7g in kütlesi ürünlerin kütlesine eþit olacaðýna göre aþaðýdaki eþitlikten faydalanarak oksijen miktarýný (x) bulabiliriz. 15 + x = 44 + 7 15 + x = 71 x = 71-15 x = 56 gram Doðru yanýt C seçeneðidir. 7. Tepkime denklemi basitçe X + H + S þeklindedir. X maddesi tepkime baþlarken 0 gram tepkime bittiðinde 3 gramdýr. halde X ten 0-3 = 17 gram tepkimeye girmiþtir. maddesi tepkime baþlarken 4 gram, tepkime bittiðinde ise hiç kalmamýþtýr. Yani nin tamamý tepkimeye girmiþtir. H ve S tepkime baþlarken hiç yok, tepkime bittiðinde ise 9 gram ve? kadardýr. Bu bilgilerden ve kütlenin korunumundan faydalanarak? ni bulalým. X + + H S 17g 39 + m = 45 m = 45 39 m = 6 gram 4 g 9g? 17 + 4 = 9 +? 41 = 9 +? 41-9 =? 3 =? Doðru yanýt D seçeneðidir. 83
Kimya Konu Anlatýmlý Soru Bankasý 11 Aþaðýdaki tren vagonlarýnýn üzerinde yazan isimler sihirli tünellerden geçtikten sonra deðiþmektedir. Siz de kimyasal reaksiyonlarýn denkleþtirilmesi kuralýna uyarak X, Y ve Z vagonlarýný belirleyip en aþaðýya kendi treninizi oluþturun. A. C H 6 B. X Na C. HCl Y D. E. C Z X Y Z 89
1 Fahri ve Cezmi Tepkime Marketin reyon sorumlularýdýr. Bu iki arkadaþ markette dönüþümlü çalýþmaktadýrlar. Fahri markete yeni gelen tepkimelerin parçalarýný tezgâha dizmeye baþlamýþtýr. Fahri nin çalýþma süresi dolduðunda tepkimelerin aþaðýda verildiði kadarýný tamamlamýþtýr. Cezmi tepkimelerin eksik kalan parçalarýný Yeni Gelen kýsmýndan alýp Tepkime Rafý ndaki uygun yerlere koymalýdýr. Cezmi ye yardým eder misiniz? Tüm tepkimeleri tamamladýktan sonra Yeni Gelen kýsmýnda artan parçalarý en üsttekinden baþlayarak yan yana dizin. Bakalým ne çýkacak. (Tepkimelerdeki her bir harf bir atomun sembolünü göstermektedir.) TEPKİME RAFI BŞ +... BX + AŞ N (PÜ) 3 +6ŞA...+3PÜŞ ZÇER+A A(ÇER) +... A(RI) +KÜ AÜ +... DCM 3... + CM... + 3N 3NB + F... +3N B N + AN EK +... + K KEL + IR R KE+... K B 5 LB + 3L KL + 3... R CF 4 + ASR A CF 4 +... 1 YENİ GELEN KRI BA AX Z 3 4 5 6 ŞA RI 7 8 9 10 11 1 Z E NA 3 EK A Ll 13 14 15 16 17 18 KÜ PÜ N R S DM DE N 19 0 1 3 4 B L GE B A F B 3 ÇER 90
Kimya Konu Anlatýmlý Soru Bankasý 1. Aþaðýda verilen ifadeler doðru ise karþýsýndaki kutucuða D, yanlýþ ise Y harfi yerleþtiriniz. a. Paslanma olayý kimyasal tepkime denklemi ile ifade edilebilir. b. Ca 3 (P 4 ) bileþiðinin bir molekülünde 3 tane oksijen atomu bulunur. c. Hücrelerimizde enerji elde edilmesi bir yavaþ yanma olayýdýr. d. Kimyasal tepkimelerde toplam kütle ve toplam elektron sayýsý korunur. c. Bu tepkimede bir miktar C 16 gram oksijenle yandýðýnda 11 gram karbondioksit ve 9 gram su oluþuyor. Buna göre, yanan C kaç gramdýr? 3. Molekül sayısı 3 H S 4 Al 1 a. Yukarýdaki grafiðe göre, X ile gösterilen maddenin formülü nedir? (10 Puan) b. X in yapýsýnda hangi elementler bulunur? (10 Puan) 4. Aþaðýdaki sorularý cevaplayýnýz. a. Yanma nedir? Yanma için gerekli faktörleri belirtiniz. H X Zaman e. Yandýðýnda C, S ve H oluþturan maddenin yapýsýnda karbon, sodyum ve hidrojen bulunur. b. Yanma tepkimesi türlerini belirterek her tepkime türü için iki örnek veriniz. (10 Puan). C + C + H a. Yukarýdaki tepkimeyi denkleþtiriniz. (0 Puan) b. Tepkimenin türü nedir? 5. Yangýn söndürücü olarak kullanýlacak maddelerin özelliklerini belirtiniz. 6. Yanan yere kurubuz (C ) sýkýlarak yangýnýn söndürülmesi sýrasýnda, yanma için gerekli faktörlerden hangileri ortadan kaldýrýlýr? 93
KNU KAVRAMA SRULARI 1. Aþaðýda verilen olaylardan kimyasal tepkime denklemi ile ifade edilebilecekleri iþareti ile iþaretleyiniz. Maddelerin... ile verdikleri tepkimelere yanma tepkimeleri denir. Yanan maddenin elementlerinin... oluþur. Suyun donmasý Demirin paslanmasý Þekerin suda çözünmesi Mumun erimesi Alevin gözle görülebildiði ýsýnýn hissedilebildiði yanma tepkimeleri..., alevin gözle görülemediði yanma tepkimeleri ise... olarak adlandýrýlýr. Yanma tepkimesinin olabilmesi için; Buharýn yoðuþmasý Bitkilerin fotosentez olayý Solunum ile enerji üretilmesi Karbonun yanmasý Ýki elementin bileþik oluþturmasý 1........ 3.... faktörlerinin bir arada bulunmasý gerekir.. K 4 Fe(CN) 6 formülü ile gösterilen bileþiðin bir molekülünde; hangi elementten kaçar atom bulunur? Belirleyiniz. 4. Kimyasal tepkimelerde giren maddelerin kütlesi ürünlerin kütlesine eþittir. Yani kütle her zaman korunur. Kimyasal tepkimelerde kütlenin korunduðunu kanýtlayan bir deney düzeneði tasarlayýnýz. 3. Aþaðýda verilen ifadelerdeki boþluklarý uygun þekilde doldurunuz. Kimyasal tepkime denklemleri ile... deðiþimler ifade edilir. 5. 0 g X ile 1 g Y artansýz olarak tepkimeye girdiðinde 10 g Z ve... gram T oluþmaktadýr. a. Yukarýdaki ifadede boþ býrakýlan yere ne yazýlmalýdýr? Kimyasal tepkimelerde atom cinsi,..., ve... her zaman korunur. 94
1. ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME-7 l. Tuz 3. Atay büyük bir sevinçle öðretmeninin yanýna koþup bilimsel bir hata bulunduðunu söylemiþtir. Bu durumu kanýtlamak amacýyla aþaðýdaki deneyi gerçekleþtirmiþtir. II. I. Bir odun parçasını tarttım. lii. Yukarýdaki iþlemlerden hangileri bir kimyasal reaksiyon denklemi ile ifade edilebilir? A) Yalnýz I B) Yalnýz II C) I ve II D) II ve III II. lii. dunu ağzı açık bir kapta yaktım. Bütün odun yandıktan sonra kalan külleri tarttım. Küller odundan hafif çıktı. halde her kimyasal reaksiyonda kütle korunmaz sonucuna ulaştım. Bu bilimsel hatayı düzeltmeliyiz.. Ders: Kimya l. Atom türü Il. Toplam kütle lll. Atom sayısı lv. Hacim Kimyasal reaksiyonlarda bu nicelikler her zaman korunur. Atay ýn bu anlattýklarýný dinleyen fen ve teknoloji öðretmeni aþaðýdaki yorumlardan hangisini yapmýþtýr? A) Aferin Atay, bu buluþun çok büyük bir hatayý düzeltecek. B) Zaten dediðin gibi bir kural yok. Yani kütle her zaman korunmaz. C) Kütle her zaman korunur. Bunu görebilmen için ll. basamakta kapalý bir kap kullanman gerekirdi. Çünkü sadece kül deðil dumanda oluþtu. D) Kütle her zaman korunur. Ancak bu kural yanma reaksiyonlarý için geçerli deðildir. Necmettin yaptýðý sunumda dört özellik verip yukarýdaki cümleyi kurmuþtur. Bu sunumda Necmettin in yaptýðý bilimsel hata aþaðýdakilerden hangisidir? A) Bu özellikler hiçbir zaman korunmaz. B) Sadece kütle her zaman korunur. C) Hacim her zaman korunmayabilir. D) Atom sayýsý her zaman korunmaz, deðiþir. 108