Eğitimin Hukuksal Temelleri Doç. Dr. Adnan BOYACI 1
2/61
Kurallar İnsanların bir arada ve düzen içinde yaşayabilmeleri için toplumsal kurallar ortaya çıkmıştır. Din, ahlak, görgü ve hukuk kuralları olarak ayrılan bu kurallar, insanların birbirleriyle ve devletle olan ilişkilerini düzenleyen kuralardır. Modern devletlerde idarenin yapısı ve işleyişi hukuk kurallarına dayanır. Bu durum hukuk devleti ilkesiyle ifade edilir. Hukuk devleti, vatandaşlara temel hak ve özgürlükleri tanıyan, yürütme organlarının ve idare makamlarının hukuka bağlılığını sağlamak suretiyle vatandaşlara hukuki güvenlik getiren devlettir. 3/61
İçerik Hukukun Temel Kavramları Eğitimin Anayasal Yeri (Tarihi Bakış) Türk Milli Eğitim Sisteminin Temel İlkeleri 4/61
Hukukun Temel Kavramları Yetkili bir merci tarafından konulmuş olan ve yürürlükte bulunan hukuk kurallarının tümüne birden mevzuat adı verilmektedir. Temel Kavramlar: Anayasa, yasa, tüzük, yönetmelik, kararname, yönerge ve genelge. Bu sıralama soyuttan somuta doğrudur ve sıralamada altta bulunan kural üstte bulunan kurala aykırı olamaz. 5/61
Hukukun Temel Kavramları Anayasa: Anayasa, bir devletin kuruluşunu, örgütlenişini, temel organlarının işleyişini ve birbirleriyle olan ilişkilerini, devlet iktidarının el değiştirmesini düzenleyen ve kişilerin hak ve özgürlüklerini güvence altına alan kurallar bütünüdür. 6/61
Hukukun Temel Kavramları Kanun (Yasa): Anayasanın yetkili kıldığı organ tarafından yazılı bir şekilde ve bu ad altında tespit edilmiş bulunan genel, sürekli ve soyut hukuk kurallarıdır. Kanunu çıkartacak olan yetkili organı her devletin anayasası belirlemektedir. Türkiye Cumhuriyeti nde kanun koymak, değiştirmek ve kaldırmak yetkisi Türkiye Cumhuriyeti 1982 Anayasasında 87. maddesi ile hükümete ve Türkiye Büyük Millet Meclisi ne verilmiştir. 7/61
Eğitim ile ilgili bazı yasalar 430 sayılı Tevhid-i Tedrisat Kanunu 1739 sayılı Milli Eğitim Temel Kanunu 222 sayılı İlköğretim ve Eğitim Kanunu 2916 sayılı Özel Eğitime Muhtaç Çocuklar Kanunu 3797 sayılı Milli Eğitim Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun 8/61
Hukukun Temel Kavramları Kanun Hükmünde Kararname Anayasanın 91. maddesi gereğince Bakanlar Kurulu tarafından, Türkiye Büyük Millet Meclisi nin verdiği yetkiye dayanılarak çıkarılmaktadır. Temel haklar, kişi hakları ve ödevleri ile siyasi haklar ve ödevler hakkında (sıkıyönetim ve olağanüstü haller dışında) kanun hükmünde kararname düzenlenememektedir. Sıkıyönetim ve olağanüstü hallerde, Cumhurbaşkanının Başkanlığında toplanan Bakanlar Kurulunun kanun hükmünde kararname çıkarmasına ilişkin hükümler saklıdır. 9/61
Eğitimle ilgili Kanun hükmünde kararnameler Amacı özel eğitim gerektiren bireylerin, Türk Milli Eğitiminin genel amaçları ve temel ilkeleri doğrultusunda, genel ve mesleki eğitim görme haklarını kullanabilmelerini sağlamaya yönelik esasları düzenlemek olan Özel Eğitim ile İlgili Kararname (6/6/1997) verilebilir. 10/61
Tüzük Kanunlardan sonra gelen en güçlü hukuki metinlerdir. Tüzükler Bakanlar Kurulu tarafından kanunlarda konulan genel nitelikteki kuralları açıklamak ve böylelikle onların daha kolaylıkla uygulanabilmesini sağlamak amacıyla çıkarılmaktadır. Tüzükler, Kanuna aykırı olmamak şartıyla ve Danıştay ın incelemesinden geçirildikten sonra çıkartılmaktadır. Tüzükler, Cumhurbaşkanınca imzalandıktan sonra kanunlar gibi yayımlanmaktadır. 11/61
Eğitimle ilgili çıkarılan tüzükler Milli Eğitim Bakanlığı Teftiş Kurulu Tüzüğü Tebligat ve Türk Bayrağı Tüzüğü. 12/61
Yönetmelik Bir (veya birkaç) bakanlık veya bir kamu kuruluşu tarafından, bu kuruluşun görev alanındaki kanun ve tüzüklerin uygulanmasını sağlamak amacıyla çıkartılan hukuk metinleridir. Yönetmelik çıkarmak yasama ve veya yargılama tasarrufu olmayıp sadece idari nitelikte bir işlemdir. Yönetmelikler kanuna aykırı olamayacakları gibi, tüzüğe aykırı hükümleri taşımaları da mümkün değildir. Üniversitelerin kayıt ve sınav yönetmelikleri, Yüksek öğrenim kredi ve yurtlar kurumu burs- kredi yönetmeliği ve Öğretmen Atama ve Yer Değiştirme Yönetmenliği eğitim ile ilgili kurumların çıkarmış olduğu yönetmeliklere örnek olarak verilebilir. 13/61
Kararname Anayasada düzenlenmemiş, geleneksel bir işlem türüdür. Belirli makamların (Bakanlar kurulu veya bir bakan+başbakan) aldığı kararların yazılı şekle dökülmüş halidir. Kısacası, kararname, belli makamların kararlarının yazılı şekline verilen isimdir. Öğretmen atamaları bilinen türüdür. Üst düzeydeki memurların (müsteşar, genel müdür vb) atamaları da kararnamelerle olmaktadır. 14/61
Yönerge Çok belirgin bir konuda yetkili amirin, uygulamanın nasıl yapılacağını göstermek için yaptığı düzenlemedir. Başka bir deyişle bir işin nasıl yapılacağını gösteren metindir. Yönergelere örnek olarak; İlköğretim ve Orta Öğretim Kurumları Spor Yarışmaları Yönergesini, Milli Eğitim Bakanlığı Bayrak Törenleri Yönergesini ve Kütüphane haftası kutlama yönergesi verilebilir. 15/61
Genelge Yasa ve yönetmeliklerin uygulanmasına yol göstermek, herhangi bir konuyu aydınlatmak, dikkat çekmek üzere ilgililerine gönderilen yazıdır. Milli Eğitim Bakanlığı da kendisine bağlı kurumları ilgilendiren bazı emir ve duyuruları genelgelerle duyurmaktadır. Örneğin: Disiplin Hükümlerinin uygulanması konulu genelge vb. 16/61
Tanzimat tan Günümüze Anayasalarımızda Eğitim Devletin temeli olarak açıklanan anayasanın Türk tarihindeki ilk örneği, bugünkü anlamda bir anayasa olmamasına rağmen, 1808 yılında imzalanan Sened-i İttifak tır. 17/61
Anayasalarımızda Eğitim Sened-i İttifak (1808) Tanzimat Fermanı (Gülhane Hatt-ı Hümayunu)(1839) Islahat Fermanı (1856) Kanun-i Esasi (1876) Teşkilatı Esasiye Kanunu(1921) 1924 Anayasası(Teşkilat-ı Esasiye) 1961 Anayasası 1982 Anayasası 18/61 18
Sened-i İttifak (1808) Sened'in bir giriş, 7 şart ve 1 zeyl bölümü vardır. Giriş bölümünde Osmanlı devlet düzeninin bozulduğu, devlet otoritesinin sarsıldığı ve bu durumun taraflarca gözlemlendiği, devletin kuvvetlenmesi gayesiyle bu toplantının yapıldığı ve sonunda bu anlaşmaya varıldığı yazılıdır. Osmanlı İmparatorluğu nun ilk anayasal belgesidir. Bu belgede sadrazamın da yönetime katılacağı hükmü yer almıştır. Bu hükümle, devlet yetkililerinin paylaşılması konusunda küçük bir adım atılmıştır. 19/61 19
Tanzimat Fermanı (Gülhane Hatt-ı Hümayunu) (1839) Tüm vatandaşların can, mal ve namus güvenliğinin sağlanması, Yargılamada açıklık, hiç kimse yargılanmadan idam edilemeyecek (Hukuk devleti özelliğini yansıtır), Vergide adalet, Erkeklere dört yıl mecburi askerlik, Rüşvetin ortadan kaldırılması, Herkesin mal ve mülküne sahip olması, bunu miras olarak bırakabilmesi.(özel mülkiyet güvence altına alındı. Müsadere kaldırıldı) Fermanda verilen bütün sözlerin tamamen yerine getirilememesine rağmen bu çabalar, çağdaşlaşmaya ve cumhuriyet fikrine ön ayak olmuştur. 20/61
Eğitim ile ilgili bir madde bulunmamasına rağmen bu dönemde özellikle örgün eğitim alanında büyük çabalar gösterildiğini örneğin, birçok okulun açıldığını, Medrese dışındaki örgün eğitimde ilk-orta-yüksek şeklinde bir derecelendirmeye gidildiğini ifade etmektedir. 21/61 21
Islahat Fermanı (1856) Fermanlar, hukuk devletine geçişin ilk adımıdır. İlk defa padişahın yetkilerini sınırlayan hukuki bir belge ortaya konulmuştur. 1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi Türk olsun olmasın Osmanlı tebaasının ve yabacıların özel okul açma konusunu düzenlemiştir. Eğitim konusu tek bir madde ile ele alınmıştır: Gayri Müslim azınlıklara kendi eğitim kurumlarını kurma, Müslüman okullarına girme hakkı ve eğitimde bağımsızlık gibi yeni imtiyazlar sağlanmıştır. 22/61 22
Kanun-i Esasi-1876 Bugünkü anlamda ilk anayasa ise (İlk Osmanlı Anayasası) 23 Aralık 1876 da ilan edilen Kanun-i Esasi dir. 1878 yılında resmen yürürlülükten kaldırılmamakla beraber, fiilen uygulamadan kaldırılan Kanun-i Esasi İkinci Meşrutiyet in ilanıyla bazı değişikliklerle 1909 da tekrar yürürlülüğe girmiştir. 23/61
Kanun-i Esasi (1876) Fransız ve Belçika Anayasalarından etkilenerek hazırlanmıştır. Eğitim ile ilgili maddelerden biri; 15. Madde: Öğretim işini (konusunu) herkes özgürce yapabilir, belirli kanuna uymak şartıyla her Osmanlı genel ve özel öğretim yapmaya izinlidir. 24/61 24
Teşkilatı Esasiye Kanunu (1921) Daha sonra Kurtuluş Savaşında 21 Ocak 1921 de Teşkilatı Esasiye Kanunu yürürlüğe girmiştir. Kanun-i Esasiyi yürürlükten kaldırılmamakla birlikte, bu anayasa ile egemenliğin kayıtsız şartsız millete ait olduğu kabul edilmiştir. 25/61
Teşkilatı Esasiye Kanunu (1921) Bu anayasa ile egemenlik kayıtsız şartsız millete ait olduğu kabul edilmiştir. 1921 Anayasası Türkiye Cumhuriyeti Anayasaları içinde tek yumuşak anayasadır ve niteliği çoğunluk aranmadan yapılmış olmasıdır. 26/61 26
1924 Anayasası (Teşkilat-ı Esasiye) 87. maddesindeki ifade ile ilköğretimi bütün Türkler için mecburi ve devlet okullarında parasız yapılmıştır. 80. maddede ise eğitim-öğretimin devletin denetiminde olduğu ifade edilmiştir. 27/61 27
1961 Anayasası 19. Madde: din eğitim ve öğretimi, ancak kişilerin kendi isteği ve küçüklerin de kanuni temsilcilerinin isteğine bağlıdır. 21. Madde: Herkes, bilim ve sanatı serbestçe öğrenme, öğretme, açıklama, yayma ve bu alanlarda her türlü araştırma hakkına sahiptir. Çağdaş bilim ve eğitim esaslarına aykırı eğitim ve öğretim yerleri açılamaz. 28/61 28
Eğitimle İlgili Bazı Temel Yasalar Tevhid-i Tedrisat: Öğretimin birleştirilmesi anlamına gelmektedir. Eğitim sistemindeki çok başlılığı sona erdirmek amaçlanmıştır. Çağın gerisinde kalan medreseler, Farklı kültürlerin öğretildiği ve insanlara kendi ülkesinde yabancılık yaşatan yabancı okullar, Doktor, mühendis,öğretmen vb. yetiştirmek için Osmanlı Devleti tarafından açılan yeni okullar Farklı okulları tek bir sistemde birleştirme amacıyla Tevhid-i Tedrisat 3 Mart 1924 tarihinde 430 sayılı kanunla çıkarılmış ve 63 sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır. 29/61
Temel Yasalar Milli Eğitim Temel Kanunu (24/06/1973): 1973 yılında 1739 Sayı ile kanun olarak çıkarılmıştır. 1. Madde: Bu kanun, Türk milli eğitiminin düzenlenmesinde esas olan amaç ve ilkeler, eğitim sisteminin genel yapısı, öğretmenlik mesleği, okul bina ve tesisleri, eğitim araç ve gereçleri ve Devletin eğitim ve öğretim alanındaki görev ve sorumluluğu ile ilgili temel hükümleri bir sistem bütünlüğü içinde kapsar. 30/61
Uluslararası Belgelerde Eğitim 1. BM İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi (Beyannamesi): Türkiye nin 1 Nisan 1949 tarihinde imzaladığı İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi 10 Aralık 1948 de Birleşmiş Milletler tarafından Paris te kabul edilmiştir. Asıl amacı insanların temel hak ve özgürlüklerini güvence altına almak olan ve otuz maddeden oluşan bu bildirgenin eğitim-öğretimle ilgili olan 26 maddesi bulunmaktadır. 31/61
Uluslararası Belgelerde Eğitim 2. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi: İnsan Hakları Evrensel Bildirgesinde bulunan hakları topluca güvence altına almak için Avrupa Konseyi üyelerinin 4 Kasım 1950 de imzaladıkları ancak 3 Eylül 1953 de yürürlülüğe giren bir sözleşmedir. Amacı, insan haklarının korunması ve geliştirilmesidir. Türkiye bu sözleşmeyi 10 Mart 1954 de imzalamıştır. 32/61
Uluslararası Belgelerde Eğitim 3. Çocuk Hakları Sözleşmesi: Temeli İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi olan Çocuk Hakları Sözleşmesi 20 Kasım 1959'da Birleşmiş Milletler Genel Kurulu'nda kabul edilmiştir. Çocuk Hakları Sözleşmesi tarihte en geniş kabul gören insan hakları belgesidir. İlk kez 20 Kasım 1989 da BM Genel Kurulu nda oy birliği ile onaylanan sözleşme bugün ikisi hariç (Amerika Birleşik Devletleri ve Somali) 191 ülke tarafından onaylanmıştır. Türkiye Sözleşme yi 14 Eylül 1990 da imzalamıştır. Çocuk Hakları Sözleşmesi üzerinde uluslararası planda mutabakata varılmış, üzerinde pazarlık yapılması mümkün olmayan standartlar ve yükümlülükleri içermektedir. Belge, nerede doğduklarına, kim olduklarına; cinsiyetlerine, dinlerine ya da sosyal kökenlerine bakılmaksızın bütün çocukların haklarını tanımlamaktadır. 33/61
Türk Millî Eğitiminin Temel İlkeleri Milli Eğitim Temel Kanunu nda yer bulan Türk Milli Eğitiminin Temel İlkeleri (1739 S.K., 1973) I. Genellik ve Eşitlik: Madde 4. Eğitim kurumları dil, ırk, cinsiyet ve din ayrımı gözetilmeksizin herkese açıktır. Eğitimde hiçbir kişiye, aileye, zümreye veya sınıfa imtiyaz tanınamaz. II. Ferdin ve Toplumun İhtiyaçları: Madde 5. Millî eğitim hizmeti, Türk vatandaşlarının istek ve kabiliyetleri ile Türk toplumunun ihtiyaçlarına göre düzenlenir. 34/61
Temel İlkeler III. Yöneltme: Madde 6. Fertler, eğitimleri süresince ilgi, istidat ve kabiliyetleri ölçüsünde ve doğrultusunda çeşitli programlara veya okullara yöneltilerek yetiştirilirler. Millî eğitim sistemi, her bakımdan, bu yöneltmeyi gerçekleştirecek biçimde düzenlenir. Yöneltmede ve başarının ölçülmesinde rehberlik hizmetlerinden ve objektif ölçme ve değerlendirme metotlarından yararlanılır. IV. Eğitim Hakkı: Madde 7. İlköğretim görmek her Türk vatandaşının hakkıdır. İlköğretim kurumlarından sonraki eğitim kurumlarından vatandaşlar ilgi, istidat ve kabiliyetleri ölçüsünde yararlanırlar. 35/61
V. Fırsat ve İmkân Eşitliği: Madde 8. Eğitimde kadın, erkek herkese fırsat ve imkân eşitliği sağlanır. Maddî imkânlardan yoksun başarılı öğrencilerin en yüksek eğitim kademelerine kadar öğrenim görmelerini sağlamak amacıyla parasız yatılılık, burs, kredi ve başka yollarla gerekli yardımlar yapılır. Özel eğitime ve korunmaya muhtaç çocukları yetiştirmek için özel tedbirler alınır. 36/61
VI. Süreklilik: Madde 9. Fertlerin genel ve meslekî eğitimlerinin hayat boyunca devam etmesi esastır. Gençlerin eğitimi yanında, hayata ve iş alanlarına olumlu bir şekilde uymalarına yardımcı olmak üzere, yetişkinlerin sürekli eğitimini sağlamak için gerekli tedbirleri almak da bir eğitim görevidir. 37/61
VII. Atatürk İnkılâp ve İlkeleri ve Atatürk Milliyetçiliği: Madde 10. Eğitim sistemimizin her derece ve türü ile ilgili ders programlarının hazırlanıp uygulanmasında ve her türlü eğitim faaliyetlerinde Atatürk inkılâp ve ilkeleri ve Anayasa da ifadesini bulmuş olan Atatürk milliyetçiliği temel olarak alınır. Millî ahlâk ve millî kültürün bozulup yozlaşmadan kendimize has şekli ile evrensel kültür içinde korunup geliştirilmesine ve öğretilmesine önem verilir. Millî birlik ve bütünlüğün temel unsurlarından biri olarak Türk dilinin eğitimin her kademesinde, özellikleri bozulmadan ve aşırılığa kaçılmadan öğretilmesine önem verilir; çağdaş eğitim ve bilim dili hâlinde zenginleşmesine çalışılır ve bu maksatla Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu ile iş birliği yapılarak Millî Eğitim Bakanlığınca gerekli tedbirler alınır. 38/61
VIII. Demokrasi Eğitimi: Madde 11. Güçlü ve istikrarlı, hür ve demokratik bir toplum düzeninin gerçekleşmesi ve devamı için yurttaşların sahip olmaları gereken demokrasi bilincinin, yurt yönetimine ait bilgi, anlayış ve davranışlarla sorumluluk duygusunun ve manevî değerlere saygının, her türlü eğitim çalışmalarında öğrencilere kazandırılıp geliştirilmesine çalışılır; ancak, eğitim kurumlarında Anayasa da ifadesini bulan Atatürk milliyetçiliğine aykırı siyasî ve ideolojik telkinler yapılmasına ve bu nitelikteki günlük siyasî olay ve tartışmalara karışılmasına hiçbir şekilde meydan verilmez. 39/61
IX. Laiklik: Madde 12. Türk millî eğitiminde laiklik esastır. Din kültürü ve ahlâk öğretimi ilkokul ve ortaokullar ile lise ve dengi okullarda okutulan zorunlu dersler arasında yer alır. 40/61
X. Bilimsellik: Madde 13. Her derece ve türdeki ders programları ve eğitim metotlarıyla ders araç ve gereçleri, bilimsel ve teknolojik esaslara ve yeniliklere, çevre ve ülke ihtiyaçlarına göre sürekli olarak geliştirilir. Eğitimde verimliliğin artırılması ve sürekli olarak gelişme ve yenileşmenin sağlanması bilimsel araştırma ve değerlendirmelere dayalı olarak yapılır. Bilgi ve teknoloji üretmek ve kültürümüzü geliştirmekle görevli eğitim kurumları gereğince donatılıp güçlendirilir, bu yöndeki çalışmalar maddî ve manevî bakımdan teşvik edilir ve desteklenir. 41/61
XI. Planlılık: Madde 14. Millî eğitimin gelişmesi iktisadî, sosyal ve kültürel kalkınma hedeflerine uygun olarak, eğitim-insan gücü- istihdam ilişkileri dikkate alınmak suretiyle, sanayileşme ve tarımda modernleşmede gerekli teknolojik gelişmeyi sağlayacak meslekî ve teknik eğitime ağırlık verecek biçimde planlanır ve gerçekleştirilir. Eğitim kurumlarının yer, personel, bina, tesis ve ekleri, donatım, araç gereç ve kapasiteleri ile ilgili standartlar önceden tespit edilir ve kurumların bu standartlara göre optimal büyüklükte kurulması ve verimli olarak işletilmesi sağlanır 42/61
XII. Karma Eğitim: Madde 15. Okullarda kız ve erkek karma eğitim yapılması esastır. Ancak eğitimin türüne, imkân ve zorunluluklara göre bazı okullar yalnızca kız ve yalnızca erkek öğrencilere ayrılabilir. 43/61
XIII. Okul ile Ailenin İş Birliği: Madde 16. Eğitim kurumlarının amaçlarının gerçekleştirilmesine katkıda bulunmak için okul ile aile arasında iş birliği sağlanır. Bu maksatla okullarda okul-aile birlikleri kurulur. Okul-aile birliklerinin kuruluş ve işleyişleri Millî Eğitim Bakanlığınca çıkarılacak bir yönetmelikle düzenlenir. 44/61
XIV. Her Yerde Eğitim: Madde 17. Millî eğitimin amaçları yalnız resmî ve özel eğitim kurumlarında değil, aynı zamanda evde, çevrede, iş yerlerinde, her yerde ve her fırsatta gerçekleştirilmeye çalışılır. Resmî, özel ve gönüllü her kuruluşun eğitimle ilgili faaliyetleri, Millî eğitimin amaçlarına uygunluğu bakımından Millî Eğitim Bakanlığının denetimine tâbidir. 45/61