TÜRKİYE CUMHURİYETİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI AİLE İRŞAT VE REHBERLİK BÜROLARININ YETİŞKİN DİN EĞİTİMİNE KATKISI (ADANA İLİ ÖRNEĞİ) Ömer ÖZDEMİR YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA / 2013
TÜRKİYE CUMHURİYETİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI AİLE İRŞAT VE REHBERLİK BÜROLARININ YETİŞKİN DİN EĞİTİMİNE KATKISI (ADANA İLİ ÖRNEĞİ) Ömer ÖZDEMİR Danışman: Prof. Dr. Zeki Salih ZENGİN YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA / 2013
Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğüne; Bu çalışma, jürimiz tarafından Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalında YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir Başkan: Prof. Dr. Zeki Salih ZENGİN (Danışman) Üye: Prof. Dr. Asım YAPICI Üye: Prof. Dr. Muhammet YILMAZ ONAY Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim elemanlarına ait olduklarını onaylarım. / /2013 Prof. Dr. Azmi YALÇIN Enstitü Müdürü NOT: Bu tezde kullanılan ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ndaki hükümlere tabidir.
i ÖZET AİLE İRŞAT VE REHBERLİK BÜROLARININ YETİŞKİN DİN EĞİTİMİNE KATKISI (ADANA İLİ ÖRNEĞİ) Ömer ÖZDEMİR Yüksek Lisans Tezi, Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Zeki Salih ZENGİN Temmuz 2013, 125 Sayfa Bu çalışma ile Diyanet İşleri Başkanlığına bağlı Adana Aile İrşat ve Rehberlik Bürosunun yetişkin din eğitimine katkısını incelemeye çalıştık. Bu çerçevede 2008-2009 yıllarında büroya iletilen sorular ile sorulara verilen cevapları içeren danışılan ve kayıt altına alınan karteksler içerisinden 500 tanesi üzerinde yaptığımız değerlendirmede her ana başlık altında çarpıcı bulduğumuz karteksleri örnek olarak verdik. Tespitlerimize göre bürodan hizmet alma şekli bakımından en sık görüşme şekli olarak % 66,8 oranıyla telefonla görüşme tercih edilmiştir. Büroya en çok başvuranlar cinsiyet bakımından % 97,4 ile bayanlardan oluşmaktadır. Bürodan daha çok 20-59 yaş arası bireyler dinî danışma ve rehberlik hizmeti almıştır. Büroya danışanların mesleklerine baktığımızda ise % 60,8 ile ev hanımlarının çoğunlukta olduğunu görmekteyiz. Büroya danışanlar, medeni durumları bakımından incelendiğinde evlilerin oranının %80 olduğu ortaya çıkmıştır. Danışanların eğitim durumları göz önüne alındığında % 36,2 ile ilkokul mezunlarının çoğunluğu teşkil ettiği ve büroya danışılan soru ve sorunlar konularına göre tasnif edildiğinde ise % 25,4 ile birinci sırada fıkhi soruların yer aldığı tespit edilmiştir. Ayrıca büroda kayıt altına alınan kartekslerden elde ettiğimiz sonuca göre aile kurumunun çok ciddi sarsıntı yaşadığını, aile bireyleri arasında anlaşmazlıkların, kopmaların yaşandığı, aile içi geçimsizlik ve aile içi şiddetin de toplumumuzda azımsanmayacak derecede olduğu tespit edilmiş ve bu kötü gidişata karşı başta resmî kurumlar olmak üzere tüm sivil toplum örgütlerinin özveriyle çalışması gerektiği kanaatine varılmıştır. Anahtar Kelimeler: Aile, Yetişkin Eğitimi, Yetişkin Din Eğitimi, Psikolojik Danışma, Dinî Danışma ve Rehberlik
ii ABSTRACT THE CONRIBUTION OF FAMILY GUIDANCE AND CONCELLING OFFICES ON THE ADULT RELIGIOUS EDUCATION (CASE OF ADANA CITY) Ömer ÖZDEMİR Master Thesis, The Department of Philosopy and Religios Sciences Supervisor: Prof. Dr. Zeki Salih ZENGİN July 2013, 125 Pages With this study, were searched the contribution of Adana Family Information and Guidance Office which is affiliated to Presidency of Religious Affairs on adult religious education. In this context, we exemplified striking information form sundereach main topic on the evaluationover 500 (fivehundreds) information form sthroughall information forms which includes recorded questions and answers transmitted to Office between the years 2008-2009. According to our identification with regard to receiveservices the most preferred form of communication is phone by percentage of 66,8. Themost of the people who applies to Office are women by percentage of 97,4. The people who took religious and guidance service are mostly between 20 and 59 years old. When you look the job of appliers the most of them are house wife by percentage of 60,8. If, the appliers are investigated as their marital status plenty of them are married by percentage of 80. When we take into account educational status of appliers a great majority of them are graduated from primary school by percentage of 36,2. If the questions and problems are classified by subject, most of them about Islamic laws in the great majority by percentage of 25,4. Besides, according to result of coming information forms foundation of family experiences severe concussion and, there are disagreement and separation between family members. At the same time, family dissension and violence are quite common in our society. Consequently, all official institutions and non-governmental organizations should make an effort to try overcome all these problems. KeyWords: Family, Adult Education, Adult Religious Education, Psychological Consultation, Religious Consultation and Guidance.
iii ÖNSÖZ Aile, toplumun devamını sağlayan; bireylerin, kimlik ve kişiliklerinin oluşmasında, toplumsallaşıp çevresine faydalı hâle gelmelerinde alternatifi olmayan öncelikli ve en önemli kurumlardan birisi olarak tanımlanabilir. Toplumun çekirdeği olan aile, insanlık tarihinin başlangıcından beri hep var olmuştur. İnsanoğlunun olduğu her yerde aile de var olmuştur. Zira tarihte ailenin olmadığı bir cemiyete rastlamak mümkün değildir. Aile toplumun temelini oluşturmaktadır. Bu temele olan ilgi ve alaka ne kadar sağlam olursa o cemiyet da o kadar sağlam olur; ancak artan ahlaki yozlaşma, internet ve televizyonun yanlış kullanımı ve medyanın aile düzen ve huzurunu bozmaya yönelik yapmış olduğu olumsuz yayınlar, toplumun en temel taşı olan aileyi ve aile huzur ve saadetini ciddi manada tehdit etmektedir. Ayrıca aile içi şiddetin, madde bağımlılığına yakalanan çocukların ve boşanma ile biten evliliklerin gün geçtikçe artması, toplumda aile yapısının tehdit altında olduğuna işaret etmektedir. Son yıllarda artan aile içi şiddet, hızla artan boşanmalar buna bağlı olarak toplumun çekirdeği olan ailenin dağılması ve parçalanması üzerine, birçok kamu kurum ve kuruluşu ve çok sayıda duyarlı sivil toplum örgütleri, bu konuya duyarlı bazı radyo, televizyon ve diğer medya araçları aile kurumunun devamı, yıkılan yuvaların yıkılmasına mani olma ve aile bireylerini bilinçlendirme konusunda çalışmalar yapmıştır. Diyanet İşleri Başkanlığı da kurumsal olarak kanunla kendisine verilen yetki çerçevesinde konuya duyarsız kalmamıştır. Bu bağlamda Diyanet İşleri Başkanlığı, toplumun temelini oluşturan aile kurumunun iyileştirilmesi, korunması, muhafazası, ayakta kalması amacıyla bazı adımlar atmıştır. Bu adımların en önemlilerinden biri aile kurumunun muhafazası ve güçlendirilmesi amacıyla Diyanet İşleri Başkanlığının 2002 yılında Aile İrşat ve Rehberlik Bürolarının açılmasına karar vermesidir. İlk olarak 2003 yılında 6 ilde Aile İrşat ve Rehberlik Büroları açılmış daha sonra 2006 yılında 18, 2007 de 11, 2008 de 14, 2009 da 3, 2010 yılında 15 ilde ve bazı büyük ilçelerde açılan bürolarla birlikte Aile İrşat ve Rehberlik Bürolarının sayısı gittikçe artmaktadır. Bu çalışma ile Aile İrşat ve Rehberlik Büroları ve faaliyetleri, yetişkin din eğitimi bakımından etkinlikleri ve bu konudaki yeterlilikleri, sorunlarının neler olduğu, sorunların giderilmesi noktasında neler yapılabileceği ortaya konulmaya çalışıldı. Yine
iv bu çerçevede Aile İrşat ve Rehberlik Bürolarının taşra teşkilatında ne derecede faaliyet gösterebildikleri ve eksikliklerinin neler olduğu tespit edilmeye çalışıldı. Öncelikle çalışmamın başından beri maddi ve manevi destek ve yardımlarını esirgemeyen değerli hocam ve danışmanım Sayın Prof. Dr. Zeki Salih ZENGİN e teşekkür etmeyi zevkli bir borç bilirim. Ayrıca jüri üyesi olarak tezle ilgili yapıcı eleştiri ve geri bildirimlerde bulunan değerli hocalarım Prof. Dr. Asım YAPICI ve Prof. Dr. Muhammet YILMAZ a, araştırmam konusunda her türlü desteği verip, gerekli bilgi ve belgeleri esirgemeyen Adana il müftü yardımcısı Saliha BİLGİÇ Hanımefendi ye, Adana Aile İrşat ve Rehberlik Bürosu çalışanlarına, çalışma esnasında fikirlerinden istifade ettiğim değerli dostum Arş. Gör. İrfan ERDOĞAN a ve her daim maddi-manevi desteğini gördüğüm değerli eşime teşekkür ederim. Ömer ÖZDEMİR ADANA - 2013
v İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET... i ABSTRACT... ii ÖNSÖZ...iii KISALTMALAR LİSTESİ... xi TABLOLAR LİSTESİ... xii ŞEKİLLER LİSTESİ... xv EKLER LİSTESİ... xvi BÖLÜM I GİRİŞ 1.1.Konunun Belirlenmesi ve Sınırlandırılması... 1 1.2.Çalışmanın Amacı ve Önemi... 1 1.3.Yöntem... 3 BÖLÜM II TEMEL KAVRAMLAR 2.1. Aile ve Eğitim... 4 2.1.1.Ailenin Tanımı... 4 2.1.2.Ailenin Eğitim Açısından Önemi ve Yeri... 5 2.2.Yetişkin Eğitimi... 9 2.2.1.Yetişkin Eğitiminin Amacı, Mahiyeti ve Yetişkin Eğitiminin Ortaya Çıkış Nedenleri... 9
vi 2.2.2.Yetişkin Eğitiminin Tarihî Gelişimi... 11 2.2.3.Yetişkin Eğitiminin Temel İlkeleri:... 12 2.3.Yetişkin Din Eğitimi... 14 2.3.1.Yetişkin Din Eğitiminin Tanımı, Amacı ve Mahiyeti... 14 2.3.2.Ülkemizde Yetişkin Din Eğitimini Olumsuz Yönde Etkileyen Faktörler... 16 2.4.Rehberlik, Psikolojik Danışma ve Dini Danışmanlık... 17 2.4.1.Rehberlik ve Psikolojik Danışma Kavramları... 17 2.4.2.Dinî Danışmanlık ve Rehberlik Kavramları... 21 2.4.3.Dinî Danışma ve Rehberlik İhtiyacı... 23 2.4.4.Dinî Danışmanlığın Temel Özellikleri... 24 2.4.5.Danışmanın Görüşmelerde Dikkat Etmesi Gereken Hususlar... 26 BÖLÜM III DİYANET İŞLERİ BAŞKANLIĞI İL VE İLÇE MÜFTÜLÜKLERİ AİLE İRŞAT VE REHBERLİK BÜROLARI 3.1.Aile İrşat ve Rehberlik Büroları... 28 3.1.1.Tarihçesi... 28 3.1.2. Aile İrşat ve Rehberlik Bürolarının Kuruluş Esasları ve Faaliyetlerin Düzenlenmesi... 30 3.1.3. Aile İrşat ve Rehberlik Bürolarının Amaçları, Görevleri ve Büroda Görev Alacak Personel Özellikleri... 30 3.2. Adana Aile İrşat ve Rehberlik Bürosu ve Faaliyetleri... 32 3.2.1. Adana Aile İrşat Ve Rehberlik Bürosunun Topluma Yönelik Yapmış Olduğu Faaliyetler... 33
vii BÖLÜM IV BULGU VE DEĞERLENDİRMELER 4.1.Adana Aile İrşat ve Rehberlik Bürosuna Danışanların Özellikleri... 36 4.1.1. Danışanların Görüşme Şekline Göre Dağılımı... 36 4.1.2.Danışanların Cinsiyete Göre Dağılımı... 37 4.1.3. Danışanların Yaşa Göre Dağılımı... 38 4.1.4. Danışanların Mesleğe Göre Dağılımı... 40 4.1.5. Danışanların Medeni Duruma Göre Dağılımı... 41 4.1.6. Danışanların Eğitim Durumuna Göre Dağılımı... 42 4.1.7.Danışılan Sorunun İçeriği... 43 4.2.Adana Aile İrşat ve Rehberlik Bürosuna Danışılan Soru ve Sorunlar... 45 4.2.1. Aile İçi Problemler İle İlgili Gelen Sorular... 48 4.2.1.1. Aile İçi Şiddet... 49 4.2.1.2. Ailede Gelin Kaynana İlişkilerinden Çıkan Problemler... 51 4.2.1.3.Kardeşler Arası Problemler... 53 4.2.1.4.Yaşlılar ve Bakımları... 54 4.2.1.5.Miras Paylaşımından Kaynaklanan Sorunlar... 56 4.2.1.6.Anne-Baba İle İlişkiler... 57 4.2.2.Sağlık İle İlgili Gelen Sorular... 58 4.2.2.1.Doğum Kontrol Yöntemleri: Spiral Taktırmak, Kordon Bağlatma vb... 58 4.2.2.2.Kordon Bağlatma... 59 4.2.2.3.Tüp Bebek... 60 4.2.2.4.Kürtaj... 61 4.2.2.4.1.Anne Sağlığından Dolayı Kürtaj...61 4.2.2.4.2.Geçim Endişesinden Dolayı Kürtaj..62
viii 4.2.2.4.3.Eş Baskısından Dolayı Kürtaj...63 4.2.2.4.4.Geçimsizlik Sebebiyle Kürtaj...64 4.2.3. Evlilik ve Nikâh Konusu İle İlgili Gelen Sorular... 65 4.2.3.1.Ailenin İzni Olmadan Nikâh Kıyma... 66 4.2.3.2.Gönülsüz Yapılan Evlilikler ve Olumsuz Sonuçları... 67 4.2.3.3.Gayriresmî Beraberlik... 68 4.2.3.4.Evlilikte Eş Seçme... 69 4.2.3.5.Dinî Nikâh ve Resmî Nikâh Arasındaki Fark... 70 4.2.4. Boşanma Konusu İle İlgili Gelen Sorular... 71 4.2.4.1.Nişanlılık Döneminde Dinî Nikâh ve Boşanma Problemi... 72 4.2.4.2.Boşanma Sonrası Tekrar Görüşmenin Hükmü... 74 4.2.4.3.Büyünün Boşanmaya Sebep Olduğuna İnanma... 75 4.2.4.4.Sarhoşken Boşamanın Hükmü... 76 4.2.4.5.Dinî Boşanmadan, Resmen Boşanma Durumu... 77 4.2.4.6.Kadınının Sözlerinin Boşanmada Hükmü... 78 4.2.4.7.Resmî Boşanmadan Sonra Dinî Nikâhın Durumu... 79 4.2.4.8.Boşandıktan Sonra Boşanılan Eş İle Görüşmenin Hükmü... 80 4.2.4.9.Boşanma Şekilleri (Telefonda Boşanma)... 81 4.2.4.10.Evlilikte Denkliği Dikkate Almamanın Olumsuz Sonuçları... 82 4.2.5. İbadet Konusunda Gelen İle Sorular... 83 4.2.5.1.Yemin ve Adak... 83 4.2.5.2.Eşin İbadetine Müdahale... 84 4.2.5.3.Vesvese... 85 4.2.5.4.Abdest ve Gusül İle İlgili Sorular... 86 4.2.5.5.Namaz... 87 4.2.5.6.Hac... 88
ix 4.2.5.7.Kadınlara Özel Hâller... 89 4.2.5.8.Zekât... 90 4.2.5.9.Büyü... 91 4.2.5.10.Başörtüsü Yerine Peruk Takma... 92 4.2.6. Sosyal Problemler İle İlgili Gelen Sorular... 93 4.2.6.1.Komşular Arası İlişki... 93 4.2.6.2.Akrabalar Arası İlişki... 95 4.2.6.3.Ekonomik Problemler... 96 4.2.6.4.Maddi Çaresizliğin Sebep Olduğu Sıkıntılar... 97 4.2.6.5.Alevi-Sünni Evliliği... 98 4.2.7. Cinsel Sorunlar İle İlgili Gelen Sorular... 99 4.2.7.1.Ensest İlişkiler... 100 4.2.7.2.Evlilik Dışı İlişkiler... 101 4.2.8. Psikolojik Sorunlar İle İlgili Gelen Sorular... 102 4.2.8.1.Gençliği Gayrimeşru Yolda Sarf Etmenin Neticesinde Gelen Psikolojik Bunalım... 103 4.2.8.2.İnanç ile İlgili Şüphelerden Kaynaklanan Psikolojik Sorunlar... 104 4.2.9. Gelen Fıkhi Sorular... 105 4.2.9.1.Çok Evlilik (Teaddüd-i Zevcat)... 105 4.2.9.2.Ateist Biriyle Evlenmenin Hükmü... 106 4.2.10. Aile Hayatı İle İlgili Gelen Sorular... 107 4.2.10.1.Aynı Evde Kişinin Mahremi ile Beraber Bulunması... 108 4.2.10.2.Eşini Aldatma ve Çocuklarının Nafakalarını Karşılamama... 109
x BÖLÜM V SONUÇ VE ÖNERİLER 5.1.Sonuç..110 5.2.Öneriler...112 KAYNAKÇA... 115 EKLER... 120 ÖZGEÇMİŞ... 125
xi KISALTMALAR LİSTESİ AİRB : Aile İrşat ve Rehberlik Büroları AÜİFD : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi C. : Cilt c.c. : Celle Celâluhu Çev. : çeviren DİB : Diyanet İşleri Başkanlığı Ed. : Editör Hz. : Hazreti PDR : Psikolojik Danışma ve Rehberlik S. : Sayı s. : Sayfa TÜİK :Türkiye İstatistik Kurumu Yay. : Yayınları vb. : Ve benzeri vd. : Ve diğerleri vs. : Vesaire
xii TABLOLAR LİSTESİ Sayfa Tablo 1: Danışanların Görüşme Şekline Göre Dağılımı... 36 Tablo 2: Danışanların Cinsiyete Göre Dağılımı... 37 Tablo 3: Danışanların Yaşa Göre Dağılımı... 38 Tablo 4: Danışanların Mesleğe Göre Dağılımı... 40 Tablo 5: Danışanların Medeni Duruma Göre Dağılımı... 41 Tablo 6: Danışanların Eğitim Durumuna Göre Dağılımı... 42 Tablo 7: Danışılan Sorunun İçeriği... 43 Tablo 8: Aile İçi Şiddet... 50 Tablo 9: Ailede Gelin Kaynana İlişkilerinden Çıkan Problemler... 52 Tablo 10: Kardeşler Arası Problemler... 53 Tablo 11: Yaşlılar ve Bakımları... 55 Tablo 12: Miras Paylaşımından Kaynaklanan Sorunlar... 56 Tablo 13: Anne-Baba İle İlişkiler... 57 Tablo 14: Doğum Kontrol Yöntemleri: Spiral Taktırmak, Kordon Bağlatma vb... 58 Tablo 15: Kordon Bağlatma... 59 Tablo 16: Tüp Bebek... 60 Tablo 17: Anne Sağlığından Dolayı Kürtaj... 61 Tablo 18: Geçim Endişesinden Dolayı Kürtaj... 62 Tablo 19: Eş Baskısından Dolayı Kürtaj... 63 Tablo 20: Geçimsizlik Sebebiyle Kürtaj... 64 Tablo 21: Ailenin İzni Olmadan Nikâh Kıyma... 66 Tablo 22: Gönülsüz Yapılan Evlilikler ve Olumsuz Sonuçları... 67 Tablo 23: Gayriresmî Beraberlik... 68 Tablo 24: Evlilikte Eş Seçme... 69
xiii Tablo 25: Dinî Nikâh ve Resmî Nikâh Arasındaki Fark... 70 Tablo 26: Nişanlılık Döneminde Dinî Nikâh ve Boşanma Problemi... 73 Tablo 27: Boşanma Sonrası Tekrar Görüşmenin Hükmü... 74 Tablo 28: Büyünün Boşanmaya Sebep Olduğuna İnanma... 75 Tablo 29: Sarhoşken Boşamanın Hükmü... 76 Tablo 30: Dinî Boşanmadan, Resmen Boşanma Durumu... 77 Tablo 31: Kadınının Sözlerinin Boşanmada Hükmü... 78 Tablo 32: Resmî Boşanmadan Sonra Dinî Nikâhın Durumu... 79 Tablo 33: Boşandıktan Sonra Boşanılan Eş İle Görüşmenin Hükmü... 80 Tablo 34: Boşanma Şekilleri (Telefonda Boşanma)... 81 Tablo 35: Evlilikte Denkliği Dikkate Almamanın Olumsuz Sonuçları... 82 Tablo 36: Yemin ve Adak... 83 Tablo 37: Eşin İbadetine Müdahale... 84 Tablo 38: Vesvese... 85 Tablo 39: Abdest ve Gusül İle İlgili Sorular... 86 Tablo 40: Namaz... 87 Tablo 41: Hac... 88 Tablo 42: Kadınlara Özel Hâller... 89 Tablo 43: Zekât... 90 Tablo 44: Büyü... 91 Tablo 45: Başörtüsü Yerine Peruk Takma... 92 Tablo 46: Komşular Arası İlişki... 94 Tablo 47: Akrabalar Arası İlişki... 95 Tablo 48: Ekonomik Problemler... 96 Tablo 49: Maddi Çaresizliğin Sebep Olduğu Sıkıntılar... 97 Tablo 50: Alevi-Sünni Evliliği... 98
xiv Tablo 51: Ensest İlişkiler... 100 Tablo 52: Evlilik Dışı İlişkiler... 101 Tablo 53: Gençliği Gayrimeşru Yolda Sarf Etmenin Neticesinde Gelen Psikolojik Bunalım... 103 Tablo 54: İnanç ile İlgili Şüphelerden Kaynaklanan Psikolojik Sorunlar... 104 Tablo 55: Çok Evlilik (Teaddüd-i Zevcat)... 105 Tablo 56: Ateist Biriyle Evlenmenin Hükmü... 106 Tablo 57: Aynı Evde Kişinin Mahremi ile Beraber Bulunması... 108 Tablo 58: Eşini Aldatma ve Çocuklarının Nafakalarını Karşılamama... 109
xv ŞEKİLLER LİSTESİ Sayfa Şekil 1: Danışanların Görüşme Şekline Göre Dağılımı... 36 Şekil 2: Danışanların Cinsiyete Göre Dağılımı... 37 Şekil 3: Danışanların Yaşa Göre Dağılımı... 38 Şekil 4: Danışanların Mesleğe Göre Dağılımı... 40 Şekil 5: Danışanların Medeni Duruma Göre Dağılımı... 41 Şekil 6: Danışanların Eğitim Durumuna Göre Dağılımı... 42 Şekil 7: Danışılan Sorunun İçeriği... 43
xvi EKLER LİSTESİ Sayfa Ek-1: Adana Müftülüğü Aile İrşat ve Rehberlik Bürosu Görevlileri İle Yapılan Büro Değerlendirme Formu... 120 Ek-2: Adana Müftülüğü Aile İrşat ve Rehberlik Bürosu Danışma Karteksi... 124
1 BÖLÜM I GİRİŞ 1.1.Konunun Belirlenmesi ve Sınırlandırılması Bu çalışma Diyanet İşleri Başkanlığı Adana İl Müftülüğüne bağlı Adana Aile İrşat ve Rehberlik Bürosunu, faaliyetlerini ve yetişkin din eğitimine katkısını ele almaktadır. Araştırma, Diyanet İşleri Başkanlığı ile Adana Aile İrşat ve Rehberlik Bürosundan elde edilen bilgi ve belgeler çerçevesinde yapılabilmiştir. Bu çerçevede bürodan elde ettiğimiz 2008 ve 2009 yılları arasında büroya iletilen sorular ile sorulara verilen cevapları içeren danışılan ve büro görevlileri tarafından kayıt altına alınan karteksler incelenmiştir. 2010 yılından sonra kayıt altına alınan karteksler yalnızca Diyanet İşleri Başkanlığı personeline açık elektronik ortamda kayıtlı olması hasebiyle 2010 ve 2010 yılından sonraki karteksler araştırmaya tabi tutulamamıştır. İncelenen karteksler büro görevlileri tarafından tasnif edilen büroya danışan bireylerin; danışma şekli, danışanın cinsiyeti, yaşı, mesleği, medeni durumu, eğitim durumu ve danışılan sorunun içeriği bakımından incelenip bu çerçevede değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Büroya danışan bireylerin kimlik ve iletişim bilgileri, danışma ilişkisinin gizlilik esasına binaen kayıt altına alınmadığından büroya danışan bireylere ulaşıp büro hizmetleri hakkında görüş ve düşüncelerini almak mümkün olmamıştır. Ayrıca büroya danışılan soru ve sorunları soru ve sorunun içeriğine göre tasnif edip, on ana başlık altında toplayıp, içlerinden toplumumuzun dinî danışma ve rehberliğe olan ihtiyacını göstermesi noktasında çarpıcı gördüğümüz karteksleri örnek olarak verdik. 1.2.Çalışmanın Amacı ve Önemi Ülkemizde dinî danışma ve rehberlik alanında yapılan çalışmalar Batı dakilere göre çok fazla bir geçmişe sahip değildir. Son yıllarda bu alanda yapılan çalışmaların yeterli olmasa da sayıca artmaya başladığı söylenebilir. Bildiğimiz kadarıyla bu alanda yapılmış akademik çalışmaların başında Nurullah Altaş ın Dinî Danışmanlığın Teorik Temelleri adlı makalesi ile Hastanelerde Dinî Danışmanlık Hizmetleri isimli makalesi ve Üzeyir Ok un Dinsel Danışmanlığın
2 Teorik Çatısı adlı yüksek lisans tezi (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1997), Nevin Meriç in İstanbul Müftülüğü ne gelen sorular üzerine yapmış olduğu Gündelik Hayat ve Fetvalar isimli çalışmaları bulunmaktadır. Ayrıca Aile İrşat ve Rehberlik Büroları hakkında Zehra Yıldız ın Diyanet İşleri Başkanlığı Aile İrşat ve Rehberlik Bürosuna gelenlerin psiko-sosyal zeminini araştırdığı Diyanet İşleri Başkanlığı Aile İrşat ve Rehberlik Bürosuna Gelenlerin Psiko-Sosyal Zemini (Kırşehir Örneği) adlı yüksek lisans tezi(erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011) ve Tuba Kevser Şahin in Türkiye deki dinî danışmanlık hizmetlerini konu alan Dinî Danışmanlık Bağlamında Aile İrşat ve Rehberlik Bürosu Faaliyetleri isimli lisansüstü tezi (Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010) bulunmaktadır. Bunlarla birlikte Saadet Çiftkat ın din eğitiminde danışma ve rehberlik hizmetlerinin önemi ve gereğini ortaya koymaya çalıştığı Diyanet İşleri Başkanlığı Bünyesindeki Aile İrşat ve Rehberlik Hizmetlerinin Din Eğitimi Açısından Değerlendirilmesi (Elazığ İli Örneği) isimli yüksek lisans tezlerinin(selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011) dışında konuyla ilgili yapılan birçoğu makale niteliğinde olan az sayıda çalışma bulunmaktadır. Yukarıda belirtilen çalışmalar dinî danışmanlık ile Aile İrşat ve Rehberlik Bürolarını farklı yönleriyle ele almıştır. Yapılan bu çalışmanın Aile İrşat ve Rehberlik Bürolarını yetişkin din eğitimi bakımından ele alan ilk çalışma olması hasebiyle ayrı bir öneme sahip olduğu düşünülmektedir. Yaptığımız çalışmanın şimdiye kadar yeterince araştırılmamış, bununla birlikte güncel ve araştırılması gereken önemli bir konu olduğunu düşündüğümüz Aile İrşat ve Rehberlik Büroları üzerine yapılan birkaç çalışmadan biri olması hasebiyle önemli olduğu kanaatindeyiz. Ayrıca çalışma ile Aile İrşat ve Rehberlik Bürolarının sorunlarının neler olduğu, bu sorunlarının giderilmesi konusunda nelerin yapılabileceği tespit edilmeye çalışıldı. Bununla birlikte ailenin ve toplumun korunmasına yönelik ne gibi faaliyetlerin yapılabileceği, büroların nasıl daha verimli olabilecekleri konusunda elde ettiğimiz tespit ve sunmuş olduğumuz önerilerin de bu alana katkı sağlaması bakımından çalışmanın önemli olduğu düşüncesindeyiz.
3 1.3.Yöntem Araştırmamamızda öncelikle nitel araştırma yöntemi kullanılmıştır. Araştırmada Diyanet İşleri Başkanlığına bağlı Adana daki Aile İrşat ve Rehberlik Bürosu nda 2008 ve 2009 yıllarında tutulan kayıtlar, veriler göz önünde tutulmuş, ayrıca konu ile ilgili açıklamalar yapma ve bilgiler elde etmememize katkı sağlayan çalışmalar da değerlendirmeye alınmıştır. Bununla birlikte çalışmanın yapıldığı büro ziyaret edilmiş, büroda çalışan görevlilerle de yüz yüze görüşmeler de yapılmıştır. Çalışmanın giriş kısmında aile kurumunun tanımı, önemi ve değeri ele alındı, ayrıca çalışma ile ilgili olan yetişkin eğitimi, yetişkin din eğitimi, rehberlik, psikolojik danışma ve rehberlik, dinî danışma ve rehberlik kavramları da ele alındı. Ardından Aile İrşat ve Rehberlik Büroları değerlendirilerek, bugün gelinen noktada bu kurumların aileye ve topluma ne derecede faydalı olabildiği sorgulanmıştır. Kurulan Aile İrşat ve Rehberlik Bürolarının din eğitimi bakımından verimliliğinin ne düzeyde olduğu, eksikliklerin neler olduğu, bu eksikliklerin giderilmesi noktasında nelerin yapılabileceği Adana ilindeki Aile İrşat ve Rehberlik Bürosunda yapılan çalışmalarla tespit edilmeye çalışıldı. Ayrıca uygulamaların pedagojik açıdan değerlendirilmesi de yapıldığından çalışma sırasında ciddi bir literatür taraması yapılmış, yetişkin eğitimi, yetişkin din eğitimi, rehberlik, psikolojik danışma ve rehberlik, dinî danışma ve rehberlik ile ilgili yapılmış çok sayıda çalışmadan yararlanılmıştır. Yapılan çalışma sonucunda elde edilen bilgiler yorumlama, açıklama ve değerlendirmeye tabi tutularak birtakım öneriler sunulmuştur.
4 BÖLÜM II TEMEL KAVRAMLAR 2.1. Aile ve Eğitim 2.1.1.Ailenin Tanımı Aile hakkında pek çok tanım yapılmış olmakla birlikte, genel olarak bu tanımların aile kurumunu farklı yönleri ve özellikleri açılarından ele aldıkları ve birbirlerini tamamlar nitelikte olduğu görülmektedir. Bazı öne çıkan tanımlar şu şekildedir: Kelime anlamı olarak aile, karşılıklı olarak birbirini seven, muhafaza eden, maddi ve manevi olarak birbirine yardım eden anlamlarına gelmektedir. Aynı zamanda aile, bireylerinin sığındıkları ve içerisinde her noktadan huzur ve saadeti buldukları mekânı hatıra getirmektedir. Sosyolojik anlamda ise aile; karı-koca, çocuklar ve yakın akrabalardan oluşmuş bir kurumu ifade etmektedir (Özbek, 2010, s.319). Aile, toplumun devamını sağlayan; bireylerin, kimlik ve kişiliklerinin oluşmasında, toplumsallaşıp topluma faydalı bireyler hâline gelmelerinde alternatifi olmayan, öncelikli ve en önemli kurumlardan birisi olarak tanımlanmaktadır. Toplumun çekirdeği olan aile, insanlık tarihinin başlangıcından beri hep var olmuştur. İnsan toplumunun olduğu her yerde aile de var olmuştur. Tarihin bazı dönemlerinde ve bazı toplumlarda aile, şekil ve fonksiyon bakımından farklıklar göstermiş olsa da tarihte hemen hemen bütün zaman ve toplumlarda aile varlığını hep devam ettirmiştir (Sekam, 2010, s.1). Ayrıca aile, hepimizin bağlı olduğu, içinde huzur ve sükûneti bulduğumuz, sevdiklerimizle, saydıklarımızla bir hayatı paylaştığımız bir yuvadır. Toplumun; bir arada, dayanışma içinde yaşadığı kutsal bir kurumdur. Her zamanda ve her toplumda vazgeçilmeyen yegâne huzur ortamıdır (Ağca, 1993, s.2). Toplumun temel taşı olarak nitelendirilen aile, sosyal değerler, gelenek, görenek ve kanunların öngördüğü biçimde kadın ve erkeğin hayatlarını birleştirmek amacıyla yaptıkları sosyal sözleşme sonucu oluşturdukları evrensel ve sosyal bir sistemdir. Birbirinden farklı ilgi, istek ve ihtiyaçlara sahip iki insanın birlikteliğini içeren bu sistem, bireyin gelişmesi ve kendini gerçekleştirmesinde etkili, toplumsal kural ve yasalarla şekillendirilmiş özel bir beraberliktir (Ersanlı & Kalkan, 2008, s.1).
5 Aynı zamanda bireyin toplumla teması, doğuşuyla katıldığı ailesi aracılığıyla ve ailesinde başlamaktadır. Çocuk ile ailesi arasında başlayan etkileşim çocuğun o topluma uygun bir üye oluşuna imkân sağladığı gibi, bireyin ailesi tarafından eğitimöğretime tabi tutulması da toplumun sürekliliğine katkı sağlamaktadır. Yaygın olarak bilindiği üzere aile, bireyin kişiliğinin inşa olduğu yer ve toplumun temel yapıtaşıdır. Dolayısıyla, eğer bir toplumda aile kurumu kendisinden beklenen işlevleri yerine getiremez hâle gelmeye başlamışsa orada problemli bireylerin ve ciddi toplumsal problemlerin görülmesi kaçınılmaz olmaktadır. Toplumun temeli olan aile, her toplumda ve her zaman bir erkek ve bir kadının evlenme kararıyla/anlaşmalarıyla başlamıştır. Muhakkak toplumsal bir meşruiyete dayanan söz konusu beraberlik öncelikle ailenin fizyolojik işlevini söz konusu meşru şartlarda yerine getirmesine imkân sağlamaktadır. Buna ilaveten, psikolojik tatmin, kültür aktarımı, koruyuculuk, toplumsallaştırma, ekonomik dayanışma ve eğitim işlevleri, herhangi bir öncelik sırası olmaksızın aile ortamında ve aile tarafından yerine getirilmektedir. Oldukça önemli ve karmaşık karakterli bu işlevleri nedeniyle, aile kurumunda gerçekleşebilecek olumsuz durumlar doğrudan ve kolaylıkla öncelikle bireylere, aileye ve daha sonra da toplumsal yapıya yansımaktadır (Sekam, 2010, s.1). 2.1.2.Ailenin Eğitim Açısından Önemi ve Yeri İnsan yeryüzündeki varlıkların en üstünü ve en mükemmeli olarak yaratılmış olmasına rağmen, doğuştan ne bedensel, ne de ruhsal güçlerini tam olarak kullanabilecek yeterlilikte değildir. Allah sizi analarınızın karnından, (siz) hiçbir şey bilmez bir hâlde iken çıkardı. (Nahl, 16/78) mealindeki ayeti kerime, insanın doğuştaki bu acizliğini ifade etmektedir. Hayvan dünyaya geldiği anda hemen hemen hayatının devamına lazım olan bütün kabiliyetleri kendisine verilmiş olarak yaratılır. Buna karşılık insan ise hayvanın aksine dünyaya geldikten aylar sonra ancak konuşmayı, emeklemeyi ve yürümeyi öğrenebilir. Dolayısıyla insan hazır olmayan kabiliyetlerini geliştirip kişilik sahibi, her yönüyle tam donanımlı bir insan olabilmek için uzun bir çaba göstermek ve başkalarından yardım almak durumunda kalır. İnsanın kendi kabiliyetlerini kendi kendine geliştirmesi tam anlamıyla mümkün değildir. Bu nedenle iyi bir eğitim alması gerekir. İnsanın eğitime, eğitilmeye olan ihtiyacı hayatının sonuna kadar devam eder. İnsanın kabiliyetleri iyi bir eğitim ve öğretimle gelişir. İnsan bu yönüyle başta ailesi olmak üzere diğer fertlerin yardımına her
6 zaman muhtaçtır. İnsanın eğitiminde en önemli yere ve etkiye sahip olan da şüphesiz aile ortamıdır. Bu sebeple insan, hayatının sonuna kadar öğrenmek, başkalarının tecrübelerinden istifade etmek ve kısaca hayat boyu kendini yetiştirmek ve geliştirmek zorundadır (Hökelekli, 2011, s.208-209). Hayat boyu öğrenmek ve kendini geliştirmek zorunda olan insanın eğitiminde birçok kurum (aile, okul, kur an kursu ve diğer formal ve informal eğitim kurumları) ve şahıs (anne-baba, öğretmen, imam ve kişinin sevdiği herhangi bir kişi) rol oynayabilir; fakat burada en önemli rolün aile ve başta anne-baba olmak üzere diğer aile fertlerine ait olduğu söylenebilir. Aile; bireyin kişiliğinin oluşması, gelişmesi, sosyalleşme, kültür aktarımı, yeteneklerin belirlenmesi ve yönlendirilmesi, ahlaki tutum ve davranışların kazandırılması, sorumluluk anlayışının kazandırılması, dinî duyguların uyandırılması, uygulanması ve dinî bilgilerin ve alışkanlıkların kazandırılması yoluyla eğitim görevini yerine getirir. Bu bağlamda eğitimin en iyi gerçekleştirileceği öncelikli yer ailedir denilebilir. İnsanlar, temel inanç ve değerlerini yeni nesillere ilk önce aile aracılığı ile aktarır. Birey, ilk dinî ve ahlaki bilgi ve tutumları önce ailesinden öğrenir. Çocuğun eğitimi her şeyden önce temel ruhî ihtiyaçlarının karşılanmasına bağlıdır. Bunlar sevgi, disiplin ve özgürlüktür. Bu üç ihtiyaç, birbiriyle sıkı sıkıya bağlantılıdır ve birlikte karşılanır. Çocuğun bedensel, ruhsal ve sosyal gelişimi sevgi dolu sıcak bir ortamda yetişmesine bağlıdır. Böyle bir ortamı sağlayan ilk ve temel topluluk kuşkusuz ailedir. Herkes, ailesinin bedensel özellikleri gibi, düşüncelerini, inançlarını, tutumlarını da taşır. Çünkü bütün bunları çoğu zaman bilinçsizce, ailenin hayatından, uygulamalarından alır (Aydın, 2012, s.289). Aynı zamanda çocukların yetiştirilmesi bakımından aile konusunda çalışma yapan araştırmacıların genel görüşü; çocuğun beden ve ruh sağlığı açısından dengeli yetiştirilmesi ve olgunlaşmasında en ideal ortamın yine aile olduğudur. Ailenin, çocuğun eğitimi üzerindeki etkisi oldukça büyüktür. Şayet çocuk ailede gerekli ve yeterli eğitimi almadıysa, ileride bu durumun telafisi çok da kolay olamamaktadır. Hatta anne ve babanın çocuğun hayatından çekilmesi, çocuğun tüm dünya ile ilişkisini kesmesine, küsmesine ve ileride tamiri mümkün olmayacak sıkıntıların meydana gelmesine sebep olabilir. Nitekim Fransa da Dr. Spitz tarafından 123 çocuk üzerinde yapılan araştırmalar, anne yoksunluğunun, çevreye ilgisizliğe, bedensel ve ruhsal gelişim bozukluklularına sebep olduğunu ortaya çıkarmıştır. II.