TÜRK STANDARDI TURKISH STANDARD

TÜRK STANDARDI TURKISH STANDARD TS 1258 Ekim 1983 ICS 91.140.60 1. Baskı TEMİZ SU TESİSATI HESAP KURALLARI Rules for Calculation for Installation Water Supply on Building TÜRK STANDARDLARI ENSTİTÜSÜ Necatibey Caddesi No.112 Bakanlıklar/ANKARA

Bugünkü teknik ve uygulamaya dayanılarak hazırlanmış olan bu standardın, zamanla ortaya çıkacak gelişme ve değişikliklere uydurulması mümkün olduğundan ilgililerin yayınları izlemelerini ve standardın uygulanmasında karşılaştıkları aksaklıkları Enstitümüze iletmelerini rica ederiz. Bu standardı oluşturan Hazırlık Grubu üyesi değerli uzmanların emeklerini; tasarılar üzerinde görüşlerini bildirmek suretiyle yardımcı olan bilim, kamu ve özel sektör kuruluşları ile kişilerin değerli katkılarını şükranla anarız. Kalite Sistem Belgesi İmalât ve hizmet sektörlerinde faaliyet gösteren kuruluşların sistemlerini TS EN ISO 9000 Kalite Standardlarına uygun olarak kurmaları durumunda TSE tarafından verilen belgedir. Türk Standardlarına Uygunluk Markası (TSE Markası) TSE Markası, üzerine veya ambalâjına konulduğu malların veya hizmetin ilgili Türk Standardına uygun olduğunu ve mamulle veya hizmetle ilgili bir problem ortaya çıktığında Türk Standardları Enstitüsü nün garantisi altında olduğunu ifade eder. TSEK Kalite Uygunluk Markası (TSEK Markası) TSEK Markası, üzerine veya ambalâjına konulduğu malların veya hizmetin henüz Türk Standardı olmadığından ilgili milletlerarası veya diğer ülkelerin standardlarına veya Enstitü tarafından kabul edilen teknik özelliklere uygun olduğunu ve mamulle veya hizmetle ilgili bir problem ortaya çıktığında Türk Standardları Enstitüsü nün garantisi altında olduğunu ifade eder. DİKKAT! TS işareti ve yanında yer alan sayı tek başına iken (TS 4600 gibi), mamulün Türk Standardına uygun üretildiğine dair üreticinin beyanını ifade eder. Türk Standardları Enstitüsü tarafından herhangi bir garanti söz konusu değildir. Standardlar ve standardizasyon konusunda daha geniş bilgi Enstitümüzden sağlanabilir. TÜRK STANDARDLARININ YAYIN HAKLARI SAKLIDIR.

İÇİNDEKİLER 0 - KONU, TANIM, KAPSAM... 5 0.1 - KONU... 6 0.2 - TANIMLAR... 8 0.2.1 -Temiz su Tesisatının Hesaplanması... 9 0.2.2 - Toplam Su ihtiyacı... 11 0.2.3 - En Çok Kullanma Miktarı... 13 0.2.4 - Kullanma eşzaman Etkeni... 15 0.2.5 - Yük Birimi (YB)... 19 0.2.6- Akma Basıncı... 21 0.2.7 - Temiz su Şebekesi Basıncı... 23 0.2.8 - En Elverişsiz Kullanma Yeri (Noktası)... 25 0.2.9 - En Elverişsiz Kullanma Yeri Yüksekliği... 27 0.2.10 - En Elverişsiz Hat (Kritik Hat)... 32 0.2.11 - Boru Toplam Basınç Kaybı (Pa)... 34 0.2.12 - Özel Donatı Basınç Kayıpları... 36 0.2.13 Etkin Basınç (Pa)... 38 0.2.14 - Ortalama Basınç Kaybı... 42 0.2.15 - Bağımsız Boru Parçası... 44 0.2.16 İşletme Alt Basıncı... 46 0.2.17 - İşletme Üst Basıncı... 48 0.3- KAPSAM... 50 1 - HESAPLAMA KURALLARI... 52 1.1 - KONUTLARDA SU İHTİYACI (GEREKSİNMESİ)... 53 1.2 - KONUT DIŞI YAPILARDA SU İHTİYACI... 55 1.3 - TEMİZSU DEPOLAMA İHTİYACI... 57 1.4 - KULLANMA YERLERİ SAYISININ BULUNMASI... 61 1.4.1 - Konutlarda Kullanma Yer Sayısı... 62 1.4.2 - Konut Dışı Yapılarda Kullanma Yeri Sayısı... 68 1.5 - TEMİZSU TESİSATININ HESAPLANMASINA İLİŞKİN KURALLAR... 107 1.5.1 - Toplam Su ihtiyacı... 108 1.5.2 - Kullanma Yerleri Su ihtiyacı... 110 1.5.3 - En Çok Kullanma Miktarı... 112 1.5.4 - Temiz su Kesilmelerine Karşı Depolama... 114 2 - KULLANMA YERLERİNE TAKILACAK DONATILARIN ANMA ÇAPLARI (DN)... 117 3 - BORU ÇAPLARINI HESAPLAMA ESASLARI... 131 3.1 - SU VERDİSİNİN HESABI... 135 3.2 - DEĞİŞİK KULLANMA YERLERİ İÇİN HESAPLAMAYA ESAS AKMA BASINÇLARI... 208 3.3 - SU SAY AĞINDAKİ BASINÇ KAYIPLARI... 211 3.4 - ŞEBEKE BASINCI... 219 3.5 - BORULARDAKİ BASINÇ KAYIPLARININ HESABI... 222 3.6 - BORU ÇAPLARININ HESABI... 257 4 - DOLAŞIM TESİSATI HESABI... 317 4.1 - BORU ÇAPININ BELİRLENMESİ... 318 4.2 - DOLAŞIM BASINCI YETERLİLİĞİNİN KONTROLÜ... 338 4.3 - Bağımsız Boru Parçalarındaki Verdilerin Hesabı... 343 4.4 - Doğal Akım Etkin Basıncın Hesabı... 347 4.5 - ZORLAMALI DOLASIMLI TESİSATTA HESAPLAMA... 385 5 - SICAKSU HAZIRLAYICISI BÜYÜKLÜĞÜNÜN HESABI... 397 5.1 - MERKEZİ SICAKSU HAZIRLAYICILARI (BOYLERLER) BÜYÜKLÜĞÜNÜN HESABI... 399 6 - SICAKSU HAZIRLAYICILARINA AİT GÜVENLİK VANASI ÇAPININ SEÇİMİ... 448 7 - BASINÇLANDIRMA TESİSATI HESABI... 451 7.1 - BASINÇ YÜKSELTME- POMPASI TESİSATININ DÜZENLENMESİ... 454 7.2 - BASINÇLANDIRMA (HİDROFOR) TESİSATI (TS 1911)... 474 7.3 - BASINÇLANDIRMA POMPASI... 550

TEMİZ SU TESİSATI HESAP KURALLARI ( RULLES FOR CALCULATION FOR INSTALLATION WATER SUPPLY ON BUDLDING ) 0 - KONU, TANIM, KAPSAM 0.1 - KONU Bu standard, yapılardaki temiz su tesisatının hesaplanma kurallarına dairdir. 0.2 - TANIMLAR 0.2.1 -Temiz su Tesisatının Hesaplanması Temiz su tesisatının hesaplanması, sayaçtan veya bağımsız sistemlerde kaynaktan başlayarak kullanma yerlerine kadar olan temiz su boru ve donatılarının ölçü, sayı ve kullanma suyu verdi, basınç vb. belirlenmesidir. 0.2.2 - Toplam Su ihtiyacı Toplam su ihtiyacı bir yapıda litre olarak 24 saatlik su miktarıdır. 0.2.3 - En Çok Kullanma Miktarı En çok kullanma miktarı, yapıda su tüketiminin en çok olduğu anda litre olarak bir saatte kullanılan su miktarıdır. 0.2.4 - Kullanma eşzaman Etkeni Kullanma eşzaman etkeni, temiz su tesisatının bir noktasında var olabilecek verdiyi bulmak üzere, aynı anda kullanma sayısına ve kullanma şekline bağlı olduğu kabul edilen katsayıdır. NOT - Temiz su tesisatı hesaplarında, kullanma eşzaman etkeninin aynı büyüklükte veya aynı büyüklüğe dönüştürülmüş (n) sayıda kullanma yerinin beslendiği bir boru için n olduğu kabul edilir. 0.2.5 - Yük Birimi (YB) Yük birimi, temiz su kullanma yerli çeşitlerinin temiz su tesisatında oluşturduğu yükü belirtmek üzere, birim olarak kabul edilen anma büyüklüğü 10 mm lik bir musluğun veya bir boşaltma vanasının 0,25 l/s ye eşit olan verdisidir. 0.2.6- Akma Basıncı Akma basıncı, suyun kullanma yerinden istenilen bir hızla akmasını sağlamak için, kullanma yeri çıkısında bulunması gereken basınçtır (Birimi Pa.dır. 1Pa 1,02-10 -5 kgf/cm 2 0.962.10-5 bar) 0.2.7 - Temiz su Şebekesi Basıncı Temiz su şebekesi basıncı, hesabı yapılacak boru tesisatının başlangıcındaki su basıncıdır. 0.2.8 - En Elverişsiz Kullanma Yeri (Noktası) En elverişsiz kullanma yeri, tesisat üzerinde bulunduğu noktadan başlayarak tesisat başlangıç noktasına kadar boru hattı üzerinde toplam basınç kayıplarının en büyük olduğu kullanma yeridir. En elverişsiz kullanma yeri genellikle, tesisat başlangıç noktasına göre düşey doğrultuda en yüksekte ve boru hattı üzerinden ölçülmek koşuluyla yatay doğrultuda en uzakta bulunan, aynı zamanda bu özeliklerdeki kullanma yerlerinden en çok su akıtan musluktur. (TS 6) 1) 0.2.9 - En Elverişsiz Kullanma Yeri Yüksekliği En elverişsiz kullanma yeri yüksekliği, hesabı yapılacak temiz su tesisatının başlangıç noktası ile en elverişsiz kullanma yeri arasındaki yükseklik farkıdır (Birimi m dir). 1) Bu standardda atıf yapılan Türk Standartlarının numaraları metnin sonunda verilmiştir. 1

0.2.10 - En Elverişsiz Hat (Kritik Hat) En elverişsiz hat, en elverişsiz kullanma yerini, tesisatın başlangıç noktasına bağlayan boru hattıdır. 0.2.11 - Boru Toplam Basınç Kaybı (Pa) Boru toplam basınç kaybı hesabı yapılacak boru hatta üzerindeki, boru basınç kayıpları ile vana, musluk ve bağlantı parçalarındaki kayıpların toplamıdır (Birimi Pa dır). 0.2.12 - Özel Donatı Basınç Kayıpları Özel donatı basınç kayıpları su sayacı ve bunun gibi tesisata eklenilebilecek özel donatıların oluşturduğu kayıplardır. (Birimi m dir.) 0.2.13 Etkin Basınç (Pa) Etkin Basınç, şebeke basıncından özel basınç kayıpları ile akma basıncı ve en elverişsiz kullanma yeri yüksekliği toplamının çıkarılması sonucunda elde edilen basınçtır. NOT - Etkin basınç, boru toplam basınç kaybından az olamaz. 0.2.14 - Ortalama Basınç Kaybı Ortalama basınç kaybı, hesabı yapılacak bir boru hatta için, etkili basıncın bu hattan toplam boru boyuna bölünmesiyle bulunan değerdir. (Birimi Pa/m dir.) 0.2.15 - Bağımsız Boru Parçası Bağımsız boru parçası, boru hattında artlarda gelen iki "T" bağlantısı arasında kalan boru kısmıdır. 0.2.16 İşletme Alt Basıncı İşletme alt basıncı, basınçlı tank su pompasının devreye girdiği andaki basınçtır (bu basınçta tanktaki su, kabul edilen en düşük düzeydir.) 0.2.17 - İşletme Üst Basıncı İşletme üst basıncı, basınçlı tank su pompasının devreden çıkağı andaki basınçtır (bu basınçta tanktaki su, kabul edilen en üst yüksekliktedir). 0.3- KAPSAM Bu Standard, yapılarda temiz su tesisatına yerleştirilecek ve kurulacak kullanma yerleri şayianın, boru çaplarının, basınçlı su ve sıcak su hazırlayıcıları büyüklüklerinin hesaplanması kurallarını kapsar. 1 - HESAPLAMA KURALLARI 1.1 - KONUTLARDA SU İHTİYACI (GEREKSİNMESİ) Banyosuz konutlarda bir günde kişi basma su ihtiyacı en az 60 l gün; yalnız duşu olan konutlarda en az 80 l/gün; küvetli konutlarda en az 100 l/gün olarak alınmalıdır. Bu gereksinme, yerel özellikler, konutun bahçesine, konutun boyuttan ile kullanış şekline, sıcak su hazırlayıcılarının tipine göre özel olarak hesaplanmalıdır. 1.2 - KONUT DIŞI YAPILARDA SU İHTİYACI Konut dışı yapılardaki en az su ihtiyacı Çizelge 1 de verilmiştir. Bu değerler yangın veya özel endüstri gereksinmelerini kapsamazlar. Bunlar için ek verdiler kullanılmalıdır. 1.3 - TEMİZSU DEPOLAMA İHTİYACI Çizelge - 2de 24 saatlik temiz su kesilmelerini karşılamak için depolama hacimleri verilmiştir. Bunlar en küçük değerlerdir. Ancak depo hacmi hiç bir zaman 110 l 'den az olmamalıdır. 2

1.4 - KULLANMA YERLERİ SAYISININ BULUNMASI 1.4.1 - Konutlarda Kullanma Yer Sayısı Bütün konutlarda hesaplamaya esas olmak üzere en az bir banyo, bir lavabo, bir helataşı ve bir de evye göz önüne alınmalıdır. Yalnız bir helataşı bulunduğunda banyo ve helataşı kullanma sayısına ayrı ayrı girmelidir. Üçten çok odalı konutlarda, kullanma yerlerinin sayısı uygun bir şekilde artırılmalıdır. 1.4.2 - Konut Dışı Yapılarda Kullanma Yeri Sayısı Yapıların tipine ve kullanılma biçimine uygun olarak kullanma yerleri sayılarının bulunması Çizelge 3. 10'da verilmiştir. ÇİZELGE -1 Konut Dışı Yapılarda Su ihtiyacı 3

ÇİZELGE - 2 Depolama Hacimleri 4

ÇİZELGE - 3 Sanat Galerileri, Kütüphaneler ve Müzelerde Kullanma Yerlerinin Sayısı 5

ÇİZELGE - 4 Sinema, Konser Salonları ve Tiyatrolarda Kullanma Yerlerinin Sayısı 6

ÇİZELGE - 5 Fabrikalarda Kullanma Yerleri Sayısı 8

ÇİZELGE - 6 Hastahanelerde Kullanma Yerleri Sayısı NOT Hastahanelerin özelliklerine göre kullanma yerleri ve tipleri artırılabilir veya azaltılabilir. 9

ÇİZELGE - 7 Otellerde Kullanma Yeri Sayıları 10

ÇİZELGE - 8 Bürolarda Kullanma Yeri Sayıları 12

ÇİZELGE - 9 Lokantalarda Kullanma Yeri Sayıları 13

ÇİZELGE - 10 Okullarda Kullanma Yerlerinin Sayısı 14

ÇİZELGE - 11 Donatılarda istenen En Az Soğuk Su Verdileri ÇİZELGE - 12 Donatılarda istenen En Az Sıcak Su Verdileri 1.5 - TEMİZSU TESİSATININ HESAPLANMASINA İLİŞKİN KURALLAR 1.5.1 - Toplam Su ihtiyacı Çizelge - 1 de verilmiştir. 1.5.2 - Kullanma Yerleri Su ihtiyacı Çizelge - 1 de verilmiştir. 1.5.3 - En Çok Kullanma Miktarı Konut veya konut dışı yapının temiz su tesisata donatımlarının tipine ve kullanılma biçimine göre bulunur. Çizelge - 11 ve Çizelge -12 de verilen ve çeşitli donatıların verdilerini gösterir değerler en çok kullanma alanlarının bulunmasında esastır. Ancak, bu değerler donatılarda hesaplanması gereken en az verdiler olup özel durumlarda bu değerler uygun şekilde artırılabilir. 1.5.4 - Temiz su Kesilmelerine Karşı Depolama Çizelge - 2 de verilen değerler esas alınmalıdır. 2 - KULLANMA YERLERİNE TAKILACAK DONATILARIN ANMA ÇAPLARI (DN) 2.1 - Bu standardda özel olarak belirtilen durumlar dışında hiçbir kullanma yerinde DN 15 mm den küçük boru ve donatı (Musluk, vana vb.) kullanılmamalıdır. 2.2 - Konut ve yapı tesisatında kullanma yerlerine bağla nacak donatıların anma çaplan Çizelge - 13 de verilmiştir. 16

ÇİZELGE - 13 Yapılarda Kullanma Yerleri Bağlantı Ağızları Anma Büyüklükleri (DN) 2.3 Çizelge 13 de verilenlerin dışında kalan kullanma yerlerine takılacak donatıların büyüklüğü kullanma yerlerindeki ihtiyaç ve anma büyüklüğüne göre Çizelge 14 de verilen verdiler esas alınarak hesaplanmalıdır. ÇİZELGE - 14 Özel Kullanma Yerleri Bağlantı Ağızları Anma Büyüklükleri (DN) 3 - BORU ÇAPLARINI HESAPLAMA ESASLARI Temiz su tesisatında boru çaplarının hesap esası, suyun izlediği yol boyunca oluşan basınç kayıplarının bulunmasına dayanır. Basınç kayıpları belli bir boru çapı için, boru iç yüzeyinin pürüzlülüğüne dolaylı olarak boru malzemesine, borudaki su verdisine, dirsek, vana gibi bağlantı malzemesinin oluşturduğu yerel, özel kayıplara, sayaç ve benzeri özel donatım ve malzemelerden ileri gelen basınç kayıplarına bağlıdır. Su verdisi, borunun beslediği kullanma yerlerinin sayı ; cins ve tümü için düşünülecek kullanma eş zaman etkenine bağlıdır. Temizsu tesisatı kapsamına giren soğuk su ve sıcak su tesisatı boru çapı hesapları aynı esaslara göre yapılmalıdır. 3.1 - SU VERDİSİNİN HESABI Boru çaplarının hesabında kullanılacak su verdisi, kullanma eş zaman etkeni gözönüne alınarak anma büyüklüğü ( anma çapı ) 10 mm lik bir boşaltma musluğunun 0,25 l/s veya 15 l / min a eşit olan verdisi Y.B. ( Yük Birimi ) kabul edilerek Z tane Y.B. için : 17

q = 0,25. Zl/s amprik bağıntısıyla hesaplanır. Bunun tersi olarak q l/s verdiye karşılık olan YB : q Z = ( ------- ) 2 = 16q 2 0,25 bağıntısıyla bulunur. Güçleri veya büyüklükleri belirten donatı veya cihazlarda verdi bağıntıyla değil deneyle bulunur. Bunun dışında belirli kullanma yerleri için verdiler Çizelge 15 den alınmalıdır. Hesaplamada kural olarak 0,5 l/s den daha küçük verdisi olan kullanma yerleri ve basınçlı hela yıkayıcıları gibi sürekli kullanılma süreleri kısa olan 0,5 l /s den daha büyük verdili kullanma yerleri için YB değerleri, bunların dışındaki kullanma yerlerinin tersine gerçek verdileri alınmalıdır. Endüstriyel tesisler gibi yapı tesisatına benzemeyen tesisat hesabında, her özel kullanma yerinin verdisi ve bunlar için gözönüne alınacak eş zaman etkenleri, teknik kurallar içinde de hesap edilmelidir. ÇİZELGE - 15 Belirli Kullanma Yerleri için Verdi ve Yük Birimleri HESAPLAMA ÖRNEKLERİ Örnek 1 - Bir yapı tesisatı kolonundaki uç bağlantı borularının her birinde birer tane anma çapı 10 mm lik boşaltma musluğu, bir rezervuar ve bir lavabo vardır. Buna göre toplam verdinin hesaplanması: Çizelge - 15 e göre : Z =3 (1 + 0,25 + 0,5) = 5,25 YB q = 0,25 x V 5,25 = 0,573 l /s dir. 18

Burada rezervuar yerine basınç hela yıkayıcısı konduğunda : Z = 3 (1 + 11 + 0,5) = 37,5 YB q = 0,25 x -V375 = 1,531 l/s bulunur. Aynı tesisata DN 20 mm olan bahçe sulama musluğu veya çamaşır yıkama musluğu eklendiğinde: = 0,573 + 1,0 = 1,573 l/s rezervuar yerine basınçlı hela yıkayıcısı bulunması halinde : = 1,531 + 1,0 = 2,531 l/s olur. Örnek 2 - Bir yapı tesisatında 3 tane gazlı sıcak su hazırlayıcısı (15 / /min) ; 3 tane kömürlü sıcak su hazırlayıcısı (anma çapı-15 mm musluk) vardır. Buna göre toplam verdinin hesaplanması: Z 1 (gazlı sıcak su hazırlayıcısı) =3x1 = 3 YB Z 2 (kömürlü sıcak su hazırlayıcısı) = 3 x 2,5 = 7,5 YB Z = Z 1 + Z 2-10,5 YB q = 0,25 x 10,5 = 0,25 x 3,25 q = 0,81 l/s Örnek 3 - Endüstriyel bir tesisin sıra halinde bulunan yıkama tesisatında 18 tane tekne vardır. Toplam verdinin bulunması: 0,5 YB olarak her bir yıkama yeri için : q = 0,25 x 10,5= 0,177 l/s verdi hesaplanır. Toplam verdi q = 18 x 0,77 = 3,18 / Is dir. Oysa, aynı kullanma yerleri bir bina tesisatı için düşünüldüğünde toplam verdi; q = 0,25 x 0,5 x 4,25 = 0,75 l/sn olur. Bunların karşıtı olan YB leri : Z (endüstriyel) = 16q = 16x3,18 2 = 161.798 YB Z (yapı) = 16a 2 = 16 x O,752 = 9,00 YB 3.2 - DEĞİŞİK KULLANMA YERLERİ İÇİN HESAPLAMAYA ESAS AKMA BASINÇLARI Temiz su tesisatı hesabında kullanılacak akma basınçları değişik kullanma yerleri için Çizelge - 15 den alınmalıdır. 3.3 - SU SAY AĞINDAKİ BASINÇ KAYIPLARI Sayacın bağlandığı su şebekesinin basıncı, sayacın su giriş yerinde ençok 980,665-10 -5 Pa (100 mss) olmalıdır. Sayaçlardaki basınç kaybı, sayacın büyüklüğüne göre değişir. Sayacın büyük seçilmesi halinde basınç kaybı az, küçük seçilmesinde basınç kaybı yüksek olur. Genel olarak sayaçlardaki basınç kaybı hesaplarında 4900 10-5 Pa (5 mss) olacak şekilde atanmalı, sayaç seçimi de buna göre yapılmalıdır. 19

Ancak, sayaçlardaki basınç kaybı, hiç bir zaman 4807 10-5 Pa( 10mSS) den fazla olmamalıdır. Su sayaçlarında alınacak basınç kayıptan Çizelge - 16 da verilmiştir. 3.4 - ŞEBEKE BASINCI Temizsu şebekesi basıncı, yerel Belediyeden alınmalıdır. 3.5 - BORULARDAKİ BASINÇ KAYIPLARININ HESABI Yapı temiz su tesisatı için yapılacak boru hesaplarında borudaki basınç kayıpları aşağıdaki bağıntı kullanılmalıdır. Bu bağıntı, 1 m boru boyu için, sayaç dışında dirsek, bağlantı parçası, vana vb. özel dirençlerden oluşan basınç kayıplarını da kapsamak üzere toplam basınç kaybını verir. h = R/= Z.a.d b (mss) /g h = log 2 +lga blgd (mss) Burada; h = Toplam basınç kaybı mss l = Boru hattının uzunluğu (m) R = Birim basınç düşümü (mss/m) Z = Toplam yük birimi (YB) d = Boru iç çapı (cm) a = 3,74 katsayısı (kurşun ve bakır borular için) a = 7,10 katsayısı (Çelik borular için) a = 10.00 " " (Dikme demir borular için) b = 5,412 " " (Kurşun ve bakır borular için) b= 5,436 " " (Çelik ve pik borular için) dir. Çelik ve dökme borularda kireçlenme nedeniyle oluşacak kesit daralması göz önüne alınmalıdır; veya hesaplarda etkili basınç % 10 daha düşük kabul edilmelidir. Basınç kaybı dışında boru çaplarının, suyun hızı bakımından da uygun olması gereklidir. Borudaki su hızı genellikle 1,0 2,0 m/s arasında olmalı ancak, hiçbir zaman 3 m/s'i geçmemelidir. Özellikle hastane gibi tam sessizlik istenen yapılarda su hızı en çok 1,0 m/s olmalıdır. Borularda kireçlenmeden ileri gelen kesit küçülmeleri de göz önüne alınmış olarak yukarıdaki bağıntıya göre basınç kayıplarını bulmak üzere kurşun ve bakır borular için Föy 1, Çelik ve Dökme Demir Borular içinde Föy - 2 kullanılmalıdır. Bu föylerde, 0,5 ~ 1000 YB arasındaki çeşitli değişik yükler için belirli iç çaplardaki borulara ait basınç kayıpları verilmiştir. Koyu sayılar 1,0 ~ 2,0 m/s hızlar arasında elde edilen basınç kayıplarını, koyu sayıların daha üzerinde yer alan sayılar daha küçük tuzlardaki, daha altında yer alanları da daha yüksek Kızlardaki basınç kayıplarını verirler. Altı çizilmiş sayılar ise, sırası ile, 0,5 m/s, 1,5 m/s ve 2,5 m/s tuzlardaki basınç kayıplarına karşıttırlar. Diğer hızlar için verdi yük birimi ve boru çapları arasındaki bağlantılar Çizelge - 25 de verilmiştir. Bu föyler dışında boru çapı, verdi, hız arasındaki bağlantılara uygun olarak l m boru boyundaki basınç kaybını bulabilmek üzere Dökme Demir basınçlı borular veya dikişsiz çelik borular için Föy - 4, galvanizli çelik borular için Şekil - 6, sert PVC borular için Şekil - 7, bakır borular için Şekil - 8 verilmiştir. Belirli uzunluktaki bir boru hattı için toplam basınç kaybını bulabilmek üzere kurşun ve bakır borular için Şekil - 9, ve çelik borular için Şekil 10, kullanılmalıdır. 20

3.6 - BORU ÇAPLARININ HESABI Boru çaplan, yukarıda verilen kurallara dayanılarak her bir ayrı boru parçası için tek tek hesaplanmalıdır. Her bir ayrı boru parçasının çapı verilen yük altında, en elverişsiz durumdaki kullanma yerinde istenilen akma verdisini sağlayacak ve bu kullanma yerine kadar olan boru hattındaki basınç kayıptan, etkili basıncı geçmeyecek ancak, olabildiği kadar ona yaklaşacak şekilde hesaplanmalıdır. Bunun için aşağıdaki hesaplama sırası izlenmelidir. a) Temiz su şebeke basınca (mss) b) En elverişsiz kullanma yerinin beslenme borusundan yüksekliği (m) c) Kullanma yerlerindeki akma basıncı (mss) d) Etkin basınç [ a - (b + c) ], olarak alınacaktır (mss) e) Su sayacı basınç kaybı (mss) f) Boru için kullanılabilir.toplam basınç kaybı : a- (b + c + e) (mss) g) Boru boyları (m) h) Ortalama basınç kaybı (mss/m) ÇİZELGE - 16 Su Sayaçlarının Çeşitli Verdilerdeki Basınç Kayıpları Boru çapı, (h) de hesaplanan ortalama basınç kaybına uygun olarak, ilgili föylerden alınmalıdır. Seçilen boru çaplarına göre elde edilen toplam basınç, (f) de hesaplanan boru için kullanabilir. Toplam basınçtan değişik olmayacak şekilde gerekirse boru çaplan değişilerek yeniden ayarlanmalıdır. 3.6.1 - Örnek 1 - Föy -10 da boru planı verilen bir ailelik bağımsız bir evin soğuksu tesisatının hesaplanması: Boru planı, üzerinde kullanma yerleri, kullanma yerlerine ait yük birimleri, ayrı boru parçaları ve numaraları kolon numaraları, ayrı boru parçalarının boyları, en elverişsiz durumdaki kullanma yeri ve bunun beslenme borusuna göre yüksekliği gösterilir. Kullanma yerleri ve bunların yük birimleri : Üst katta el yıkamak için 1 lavabo (1/2 YB), zemin katta mutfakta su almak için 1 musluk, DN 10 mm (1 YB), su karıştırma donatısı bulunan 1 termosifon, (5 YB), 1 rezervuar (1/4 YB), bodrum katta: 1 kalorifer kazanı doldurma musluğu, DN 10 mm (1 YB) ; 1 bulaşık yıkamak için musluk, DN 15 mm (5 YB); avluda temizlik için rakorlu musluk DN 15 mm (2/1/2 YB). Toplam olarak (15 1/4 YB) ve buna uygun verdi 0,976 l/s dir. Boru çapları önce belirtilen esaslar içinde su hızlarına göre belirtilmelidir. 21

Tesisattaki boru malzemesi bitümlü veya galvanizli çelik boru olduğuna göre: Kolon 1 Kolon 2 a) Temizsu şebeke basıncı (mss) 40 40 b) En elverişsiz kullanma yerinin yüksekliği (m) 6 3 c) Kullanma yerindeki en küçük akma basıncı 5 5 d) Toplam etkili basınç = (a - b - c) 29 22 e) Su sayacındaki (5m 3 ) basınç kaybı (mss) 5 5 f) Boru - için kullanılabilir. Toplam basınç kaybı = d - e (mss) 24 27 g) Tesisat boru planına göre 19,1 20,1 kolunun boyu (m) h) Ortalama basınç kaybı = ( f/g) 1.25 1,34 Ortalama basınç kaybı en az olan kolondan hesaba başlanmalıdır. 22

Sağlık Tesisatı Boru Hesap Çizelgesi 23

4 - DOLAŞIM TESİSATI HESABI 4.1 - BORU ÇAPININ BELİRLENMESİ 4.1.1 - Dolaşım tesisatı boru çapı hesabının sıcak su gidiş borusu çapı göz önüne alınarak aşağıdaki Çizelge - 17 ye göre yapılmalıdır. ÇİZELGE - 17 Dolaşım Tesisatı Boru Çaplan (ölçüler mm) Sıcak Su Gidiş Borusu Çapı DN Dolaşım Borusu Çapı DN 15 15 20 15 25 15 32 20 40 25 50 32 65 40 4.1.2 - DN 50 mm den daha büyük çapta sıcak su gidiş borusu bulunan tesisat için dolaşım borusu çapı, sıcak su gidiş borusu çapının bir basamak altındaki anma çapı seçilmek suretiyle bulunmalıdır. 4.1.3 - Burada verilen hesaplar yalnız merkezi sıcak su hazırlama tesisata içindir. Bunun dışında gazlı, elektrikli veya kömürlü yerel (mevzili) sıcak su hazırlayıcılarının bulunduğu durum için ayrıca hesap yapılmamalı, yalnız sıcak su hazırlayıcılarının bağlantı ağızlarının çapları göz önüne alınmalıdır, 4.1.4 - Tesisat doğal dolaşımlı veya zorlamalı dolaşımlı tüplerden hangi tipte olursa olsun, var olan dolaşım basmanın yalnız en elverişsiz kullanma yeri için Madde 4.1.1 e göre seçilen boru çapları ile yeterli olduğu Madde 4.2 deki hesapla gösterilmelidir. 4.2 - DOLAŞIM BASINCI YETERLİLİĞİNİN KONTROLÜ Dolaşım basıncının yeterliliği için: - En elverişsiz kullanma yeri belirtilmelidir. - Doğal dolaşımlı tesisat için en elverişsiz kullanma yeri, yatay doğrultuda boylardan en uzakta, düşey doğrultuda en altta nokta, - Zorlamalı dolaşımlı tesisat için en elverişsiz kullanma yeri, yatay doğrultuda boylardan en uzak; düşey doğrultuda da tesisatın en üst noktasında bulunan kullanma yeri, olarak saptanmalıdır. 4.3 - Bağımsız Boru Parçalarındaki Verdilerin Hesabı Verdi kullanma yerlerinin cinsine göre Çizelge - 14 de verilen YB değerlerinde kullanma yerlerinin YB değerleri bulunduktan sonra, kullanma yerlerinden hiç su alınmadığı ve suyun tamamının dolaşım borularından geçtiği kabul edilerek, göz önüne alınan bağımsız boru parçası için YB değeri, kendinden önceki bağımsız borunun YB değeri ile bağlantı borularının YB değerlerinin toplanmasıyla bulunmalıdır. 24

4.4 - Doğal Akım Etkin Basıncın Hesabı Sıcak su hazırlayıcıdan çıkan su ile sıcak su hazırlayıcısının dönen suyun sıcaklıkları arasından fark 15 C kabul edilerek, doğal dolaşımlı bir tesisat için doğal dolaşım basına aşağıdaki bağıntıyla hesaplanmalıdır. (Şekil-1). ŞEKİL 1 DOĞAL DOLAŞIM BASINCI ŞEMASI H = h (δ g - δ d ) x 1000 (mm SS), Burada; H = Doğal dolaşım basıncı (mm SS), h = En elverişsiz kullanma yerinin boylar ekseninden yüksekliği (m) δ g = Boylar çıkışında sıcak su gidiş suyunun özgül ağırlığı, (kg/m 3 ) δ d = Dönüş suyunun sıcak su hazırlayıcısı girişindeki özgül ağırlığı,(kg/m 3 ) dır. Suyun çeşitli sıcaklıklardaki özgül ağırlıkları aşağıda verilmiştir. Sıcaklık C kg/m 3 10 C 0,9996 20 0,9982 30 0,9956 40 0,9922 50 0,9880 60 0,9832 70 0,9777 80 0,9718 90 0,9653 Ara değerler enterpolasyonla bulunmalıdır. 4.4.1 - Toplam Basınç Kaybının Bulunması Daha önce hesabı yapılmış olan sıcak su borularının ve seçilen dolaşım borularının çaplan, verdileri ve boylan göz önüne alınarak ilgili föylerde sıcak su boru hattı için toplam basınç kaybı bulunur. Bu kayıplar bir dolaşım devresinde bağımsız boru parçaları kayıplarının toplamına eşit olmalıdır. 25

4.4.2 - Basınç Kaybının Sınır Değeri Hesaplanan toplam basınç kaybı, Madde 4.4 de hesaplanan basınç kaybını geçmemelidir. 4.5 - ZORLAMALI DOLASIMLI TESİSATTA HESAPLAMA Zorlamalı dolasımlı tesisat için toplam basınç kaybı seçilecek pompanın basıncından küçük olmalıdır. 4.5.1 - Dolaşan Pompası Verdi ve Basma Yüksekliğinin Hesabı - Zorlamalı dolaşım şeklinde olan tesisatta sıcaksu devresi üzerine bir dolaşım pompası yerleştirilmelidir. - Dolaşım pompasının basına, en elverişsiz durumdaki kullanma yerinin, sıcaksu ve dolaşım devresi için, Madde 4.1 de seçilen boru çaplan ile oluşan toplam boru kayıplarını karşılayacak kadar olmalıdır. -Dolaşım pompasının verdisi, gidiş ve dönüş borularında bulunan toplam su hacmini, saatte en az 5 kez devrettirecek büyüklükte olmalıdır. -Merkezi sıcaksu hazırlayıcısı için kurulması gereken ısıtma devresi boru çapı ve dolaşımı pompası hesabı, TS 2164 deki esaslara göre yapılmalıdır. 5 - SICAKSU HAZIRLAYICISI BÜYÜKLÜĞÜNÜN HESABI 5.1 - MERKEZİ SICAKSU HAZIRLAYICILARI (BOYLERLER) BÜYÜKLÜĞÜNÜN HESABI 5.1.1 - Konutlar için merkezi sıcaksu hazırlayıcılarının büyüklükleri Çizelge -18 den doğrudan doğruya seçilerek bulunmalıdır. 5.1.2 - Konutlar dışında kalan hastane, okul, işhanı,otel ve endüstriyel tesisler için merkezi sıcaksu hazırlayıcısının büyüklüğü Çizelge - 19 dan yararlanılarak bulunmalıdır. 5.1.3 - Merkezi sıcaksu hazırlayıcısı büyüklüğünü bulmak üzere, Çizelge 19 dan kullanma yerleri cins ve sayılarına göre elde edilecek toplam değer, çizelgenin son iki satırında verilen, kullanma eş zaman faktörü ve depolama çarpanları ile çarpılmak ve bulunan değere en yakın olan sıcaksu hazırlayıcısı standard hacmi seçilmelidir.sıcaksu hazırlayıcısı standard hacimleri Çizelge - 18 in 3 üncü kolonunda verilmiştir. 5.1.3.1 - Örnek : 20 daireli bir apartmanın dairelerinin her birinde sıcaksu da kullanmak üzere, 1 lavabo, l banyo, çamaşır makinesi için 1 musluk, 1 eviye bulunmaktadır. Merkezi sıcaksu hazırlayıcısının kapasitesi aşağıdaki gibi hesaplanmalıdır: Çizelge -19 dan yararlanarak : Lavabo : 9 x 20 = 180 l Banyo : 90 x 20 = 1800 l 26

ÇİZELGE - 18 Konutlar için Sıcaksu Hazırlayıcıları Büyüklüğünün Hesabı Parantez içindeki değer standard olmadığından uygulamada bunlar, zorunlu olmadıkça seçilmemelidir. 27

ÇİZELGE - 19 Kullanma Amaçtan Değişik Yapılar için Sıcaksu Gereksemeleri 60 C Litre Sıcaksu/saat Kullanma Yeri Çamaşır makinesi : 90 x 20 = 1800 l Eviye Saatlik toplam su Gereksemesi : 45 x 20 = 900 l ----------------------- = 4680 l Depolama Çarpanı = 1,25 Kullanma Eşzaman Çarpanı = 0,4 ( Çizelge 18 den ) Sıcak su hazırlıyıcının kapasitesi = 4680x1,25x0,4 = 2340 l Seçilen Su Hazırlayıcısı = 2500 l 5.1.4 - Ev ve apartmanlar için, merkezi sıcak su hazırlayıcısının ısıtma devresi kapasitesi Madde 5.1.3 e göre seçilen hacimdeki soğuk suyun 2 saatte ısıtılacağı göz-önüne alınarak bulunmalıdır. Ev ve apartman dışında kalan yerler için bu ısıtma süresi tesisat proje mühendisinin tarafından belirtilmelidir. Ev ve apartmanlarda kullanılacak merkezi sıcaksu hazırlayıcılarının ısıtma devresi kapasiteleri Çizelge - 18 in son kolonunda standard hacimlere uygun olarak verilmiştir. 5.1.5 - Gaz yakıtlı (havagazı, LPG gazı vb.) veya elektrikli sıcaksu hazırlayıcıları (şofbenler) ve kömür yakıtlı sıcak su hazırlayıcılarının kapasiteleri, tesisat proje mühendisi tarafından belirtilmelidir. 28

ÇİZELGE-20 Merkezi Su aksu Hazırlayıcıları Güvenlik Vanası Çapları 6 - SICAKSU HAZIRLAYICILARINA AİT GÜVENLİK VANASI ÇAPININ SEÇİMİ - Merkezi sıcaksu hazırlayıcıları güvenlik vanası çaplarının seçimi, aşağıda verilen Çizelge - 20 ye göre yapılmalıdır. 7 - BASINÇLANDIRMA TESİSATI HESABI Şebeke suyunun verdi bakımından yeterli ancak, basınç bakımından yetersiz olduğu durumlarda, tesisata bir basınç yükseltme tesisatının eklenmesi gereklidir. Şehir suyu kesintili başka bir ifadeyle verdi bakımından yetersiz olduğu hallerde, diğer abonelerinin şebekeden eşit koşullarda yararlanmalarına engel olmamak için, basınç yükseltme tesisatının şebekeye doğrudan doğruya bağlanmayıp bir basınçsız su deposu analığı ile bağlanman zorunludur. 7.1 - BASINÇ YÜKSELTME- POMPASI TESİSATININ DÜZENLENMESİ Şebeke suyunun basıncını yükseltmek üzere tesisata eklenecek basınç yükseltme pompasının bağlantı şeması Şekil - 2 de verilmiştir. 7.1.1 - Şekil - 2 de görüldüğü gibi birbirine yedek olmak üzere iki pompa paralel bağlanmalıdır. 7.1.2 - Pompalar devreye paralel bağlanarak, elektrik akımının kesildiği pompaların her ikisinin arızalandığı veya şebeke su basıncının yeterli olduğu hallerde doğrudan doğruya 3 ve 4 hattının kullanılman sağlanmalıdır. 29

7.1.3 - Pompaları devreye sokmak veya devre dışına almak için 1, 2, 3 ve 4 nolu sürgülü vanalar bulunmalıdır. Ayrıca 1 nolu vanalar pompa verdisini ayarlamak için kullanılabilir. 7.1.4 - Basınç yükseltme pompasının basıncı en elverişsiz kullanma yerinde Çizelge - 15 de verilen akma basınçlarını sağlayacak kadar olmalıdır. ÇİZELGE - 21 Saatlik En Fazla Su Gereksemesini Bulmak Üzere Kullanılacak Katsayılar 7.1.5 - Basınç yükseltme pompasının verdisi, hesaba esas alınan temiz su tesisatının bir saatlik en çok su gereksemesini karşılayacak kadar olmalıdır. Bir saatlik en çok su gereksemesi, hesaplanan günlük su gereksemesi Çizelge - 21 deki katsayılarla çarpılarak bulunur. 7.2 - BASINÇLANDIRMA (HİDROFOR) TESİSATI (TS 1911) Şebeke suyunun basıncını yükseltmek üzere tesisata eklenecek basınçlı su tankı, boyut ve biçim bakımından öncelikle TS 1911'e uygun olmalı ve tesise Şekil - 3 deki esasa göre yerleştirilmelidir. 7.2.1 - Şekil - 3 de görüldüğü üzere birbirine yedek olmak üzere paralel iki pompanın bağlı bulunduğu basınçlı su tankı devresi, tesisata paralel bağlanmalıdır. 7.2.2 - Basınçlı su tankı hatta tesisata paralel bağlanarak elektrik akımının kesildiği, pompaların arızalandığı, basınçlı tankta onarım gerektiği veya şebeke basıncının yeterli olduğu durumlarda, doğrudan doğruya şebeke suyundan yararlanılması sağlanmalıdır. 7.2.3 - Basınçlı tank büyüklüğünün hesabı tanka dışardan bir kompresör veya el pompası aracılığıyla basınçlı hava sağlanacağı gözönüne alınarak yapılmalıdır. 7.2.4 - Basınçlı tankta su düzeyinin, su alma ağzı ekseninden en az 10-15 cm yüksekte olması gereklidir. Başka bir deyişle basınçlı tankta pompanın devreye girdiği andaki su düzeyine karşılık olan bu yükseltinin altına kalan hacim, ölü hacim, üstte kalan ise etkili hacimdir, Hesaplarda, etkili hacmin basınçlı tank toplam hacminin % 80 i ve buna uygun olarak da ölü hacmin de % 20 si olduğu kabul edilecektir Şekil - 4 de bu husus anlatılmıştır. 30