10 KLÝNÝK ÇALIÞMA Alt Sosyoekonomik Düzeyde Yer Alan Çocuklarda Aþýrý Kiloluðun ve Obezitenin Yaygýnlýðý The Prevalence of Obesity and Overweight among Children from Lower Socioeconomic Status Öðr. Gör. Dr. Derya ATAMTÜRK Gaziantep Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü Gaziantep Týp Dergisi 2009;15(2):10-14. Özet Obezite günümüz toplumlarýný tehdit eden hastalýklar arasýnda yer almaktadýr. Bu çalýþmada Ankara da yaþayan alt sosyoekonomik konumdaki çocuklarda kilo fazlalýðý ve obezitenin ne ölçüde yaygýn olduðu tespit edilmeye çalýþýlmýþtýr. Araþtýrma, alt sosyoekonomik gruba mensup 7 14 yaþlarýndaki 891 (446 kýz, 445 erkek) öðrenci üzerinde gerçekleþtirilmiþtir. Bireylerin boy uzunluðu ve vücut aðýrlýðý ölçülmüþ, beden kitle indeksi (BKÝ) deðerleri hesaplanmýþtýr. Þiþmanlýk oraný belirlenirken ABD li çocuklarýn referans deðerleri esas alýnmýþ (National Health and Nutritional Examination Survey I-II) ve 85 94.9 inci persentil deðerleri arasýnda yer alanlar fazla kilolu, 95 inci persentil ve üzerindeki deðere sahip olanlar þiþman olarak kabul edilmiþtir. Sonuç olarak örneklemde yer alan erkek çocuklarýn %7.69 unun, kýzlarýn ise %3.82 isinin aþýrý kilolu grupta yer aldýðý ortaya konmuþtur. Þiþmanlýk oranlarý ise erkeklerde %1.49, kýzlarda %2.29 dur. Çalýþmamýzda elde edilen þiþmanlýk oraný obeziteyle ilgili diðer çalýþmalarla karþýlaþtýrýldýðýnda düþük frekanslardadýr. Bu bulgular, alt sosyoekonomik düzeyde obezitenin önemli bir sorun olmadýðýný göstermektedir. Anahtar Kelimeler: Antropometri, Fazla Kiloluluk, Obezite, Beden kitle Ýndeksi, Sosyoekonomik Durum Abstract Obesity relays a threatening disease that born of hyper nutrition and unbalanced nutrition in nowadays communities. In this study it is aimed to determine the prevalence of overweight and obesity among children come from lower socioeconomic classes in Ankara, Turkey. Totally, 891 students (446 female, 445 male) aged and between 7-14 years from lower socieconomic classes were measured anthropometrically and their the body mass indices were calculated. Obesity and overweight ratios were assessed using by the reference values obtained from NHANES I and II (National Health and Nutritional Examination Survey) conducted in U.S children. The children who take place of 85 94.9th percentile of the reference data were accepted to be overweight, and the ones take place in the 95th percentile and over accepted as obese. Our analyses showed that 7.69% of boys and 3.82% of girls were overweight and 1.49% of boys and 2.29% of girls were obese. The ratios of obesity and overweight are lower than those of other studies Which were conducted in lower socieconomic status. As a conclusion, present study indicated that obesity is not a common problem among lower socioeconomic classes in our country. Key Words: Anthropometry, Overweight, Obesity, Body Mass Index, Socioeconomic Status Giriþ Beslenme, büyüme ve geliþmenin çok hýzlý olduðu bebeklik ve çocukluk döneminde büyük öneme sahiptir. Hayatýn ilk evrelerinde yeterli ve dengeli beslenilmediðinde büyüme ve geliþme aksamakta ve sonuçta tüm yaþamý olumsuz etkileyecek hastalýklarla baþ etmek durumunda kalýnmaktadýr. Yeterli beslenme vücudun yaþamasý ve çalýþmasýný sürdürebilecek kadar enerjinin alýnmasýný, dengeli beslenme ise gerekli enerjinin saðlanmasýnýn yaný sýra vücut için gerekli besin öðelerinin ihtiyaç duyulan kadar alýnmasýný ifade etmektedir (1). Bu durumda bireyin saðlýklý olmasý, kiþinin gereksinimi olan besin öðelerini yeterli ve dengeli bir þekilde almasýna baðlýdýr. Aþýrý ve dengesiz beslenme obeziteye neden olmaktadýr. Obezite vücutta lokalize veya yaygýn þekilde aþýrý yað bulunmasý olarak tanýmlanmaktadýr (2). Obezitenin belli baþlý nedenleri arasýnda fazla yemek, fiziksel olarak az hareket etmek, metabolik, genetik, hormonal ve psikolojik sorunlar gelmektedir. Bunlara ek olarak yaþ, cinsiyet ve sosyoekonomik- kültürel faktörler de obezitenin görülmesinde rol oynamaktadýr (3-4). Obezite kendi baþýna bir hastalýk olmasýnýn yaný sýra diyabet, kalp-damar rahatsýzlýklarý, fýtýk, varis, çeþitli enfeksiyonlar ve psiko-sosyal sorunlar gibi pek çok hastalýða da eþlik etmektedir (5-8). Ayrýca çocukluk döneminde aþýrý kilolu bireylerin yaklaþýk %30 u eriþkin yaþlarda da fazla kilolu ya da obez olma riskiyle karþý karþýyadýrlar (9). Günümüzde aþýrý kiloluluk ve obezite ekonomik açýdan geliþmiþ olan ülkelerde kötü beslenme ve enfeksiyonel hastalýklar gibi pek çok klasik hastalýðýn yerini almaya baþlamýþtýr. Obeziteyi mercek altýna alan çeþitli araþtýrmalarda bu rahatsýzlýðýn geliþmiþ ülkeler için ciddi sorunlara kaynaklýk yapabileceðine dikkat çekilmiþ (9-12) ve geliþmiþ ülkelerdeki çocuklarýn her yýl %1 oranýnda fazla kilolu gruba eklendiði belirtilmiþtir (13). Öðr.Gör.Dr. Derya ATAMTÜRK Gaziantep Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü Adres: Gaziantep Üniversitesi Týp Fakültesi 27310 Þehitkamil / GAZÝANTEP Tel: 0342 317 18 20 Fax: 0342 360 10 32 E-mail: derya_atm@yahoo.com Gaziantep Týp Dergisi /Yýl 2009 / Cilt 15 / Sayý 2

11 Obezite konusu üzerine yoðunlaþan araþtýrmacýlarýn bir kýsmý obezite riskinin tüm toplumlara mal edilemeyeceðini, alt sosyoekonomik düzeydeki gruplarýn, özellikle ekonomik olarak geliþmiþ toplumlarda (14 15), daha düþük derecede obezite riskiyle karþý karþýya olduklarýný vurgulamýþlardýr. (10,16). Türkiye de obezite oranýný inceleyen araþtýrmalar ya il bazýnda obezite oranýný tespit etmeye yönelmiþ (17-20) ya da obeziteyi sadece belirli bir sosyoekonomik düzey açýsýndan ele almýþtýr (21-24). Toplumun büyük bir kýsmýný oluþturan alt sosyoekonomik gruptaki çocuklarda obezitenin nasýl bir seyir izlediðini inceleyen çalýþmalarýn sayýsý ise sýnýrlýdýr (20,25). Bu nedenle çalýþmamýzda, Ankara da yaþayan alt sosyoekonomik konumdaki çocuklarda obezitenin ne derece sorun teþkil ettiði tespit edilmeye çalýþýlmýþtýr. Materyal ve Metot Araþtýrma Ankara ilinde gecekondu bölgelerinde (Yenimahalle ve Mamak) yaþayan ve yaþlarý 7 ila 14 arasýnda deðiþen 891 (446 kýz, 445 erkek) öðrenci üzerinde gerçekleþtirilmiþtir. Yaþlara ve cinsiyetlere göre incelenen birey sayýsý Tablo 1 de sunulmuþtur. Bu tablodan da görüleceði üzere, her yaþ grubu için en az 100, her bir cinsiyet için en az 50 denek olacak þekilde örneklem oluþturulmuþtur. Babalarýn %59.8 i ilkokulu %18.4 ünün ortaokul mezunudur. Lise ve üniversite mezunu babalarýn oraný ise %18.1 dir. Bu durumda, örneklemimizde yer alan çocuklarýn anne ve babalarýnýn eðitim seviyesinin Türkiye ortalamasýndan daha düþük olduðunu söyleyebiliriz. Kardeþ sayýsý daðýlýmýna bakýldýðýnda örneklemimizde 3 ve üzerinde kardeþ sahibi olma eðilimi dikkat çekmektedir. Nüfus Etütleri Enstitüsü nün (26) araþtýrmasýna göre Türkiye de canlý doðum oraný %2.23 tür. Bu durumda örneklemimizdeki çocuklarýn çok kardeþli olma eðiliminde olduklarý söylenebilir. Ayrýca Tablo 2 deki diðer sosyoekonomik göstergeler dikkate alýndýðýnda örneklemimizde yer alan bireylerin toplumun yoksul kesimlerine mensup olduklarý ortaya çýkmaktadýr. Çalýþmamýzda þiþmanlýðý belirlemek üzere boy uzunluðu ve vücut aðýrlýðý ölçülmüþtür. Bu antropometrik ölçüler International Biologicial Programme (IBP) ýn önermiþ olduðu teknikler doðrultusunda alýnmýþtýr (27). Ayrýca obezitenin belirlenmesinde sýkça kullanýlan beden kitle indeksi (BKÝ) deðeri de hesaplanmýþtýr. Þiþmanlýðýn belirlenmesinde ABD de de gerçekleþtirilen National Health and Nutritional Examination Survey çalýþmasý kullanýlmýþtýr. Sözü edilen çalýþmadaki çocuklarýn 85 inci ve 95 inci persentilleri baz alýnarak fazla kiloluluk ve þiþmanlýk ayrýmý yapýlmýþtýr (28). Buna göre araþtýrmamýzda ölçülen bireylerin beden kitle indeksi deðerleri, sözü edilen araþtýrmadaki BKÝ deðerlerinin 85-94.5 inci persentiline denk geliyorsa fazla kilolu, 95 inci persentil ve üzerinde yer alýyorsa þiþman (obez) kategorisine konulmuþtur. Bulgular Örneklem düþük sosyoekonomik gelirli ailelerin çocuklarýndan oluþturulmuþtur. Sosyoekonomik düzey, anne babanýn eðitim durumu ve mesleði, oturulan evin tipi, ailedeki çocuk sayýsý kriterlerine bakýlarak belirlenmiþtir. Tablo 2 den de izleneceði üzere babalarýn %67.9 u iþçi, annelerin %96.3 ü ise ev hanýmýdýr. Çocuklarýn oturduklarý konutlarýn büyük bir kýsmý (%71) gecekondudur. Türkiye nin genelini kapsayan diðer çalýþmalarla karþýlaþtýrýldýðýnda, anne ve babalarýn eðitim durumunun düþük seviyede olduðu görülmektedir. Örneðin, Nüfus Etütleri Enstitüsü nün (26) araþtýrmasý, Orta Anadolu bölgesinde yetiþkin erkeklerin %38.2 isinin ilkokul, %16.0 ýnýn ortaokul ve %26.1 inin lise ve üzerinde eðitim aldýðýný göstermektedir. Ayný araþtýrma, Orta Anadolu da yetiþkin kadýnlarýn %31.8 inin okuryazar olmadýðýný, %42.0 ýnýn ilkokul, %10.9 unun ortaokul ve %15.3 ünün lise ve üzeri bir eðitim aldýðýný ortaya koymaktadýr. Örneklemimizde yer alan annelerin %70.4 ü ilkokul mezunudur. Okuryazar olmayan annelerin oraný %14.4, lise ve üzeri mezunlarýn oraný ise sadece %5.1 dir. Araþtýrmamýzda incelenen kýz ve erkek çocuklarýn ortalama BKÝ deðerleri Tablo 3 te verilmiþtir. Buradan da görüleceði üzere çocuklarýn BKÝ deðerleri yaþla birlikte artmaktadýr. Bu artýþ 11 yaþýna kadar kýz ve erkeklerde benzerlik göstermekle birlikte, kýzlarda 12 yaþýndan itibaren daha yüksektir. Ancak BKÝ sadece 13 yaþýnda cinsiyetler arasýnda istatistiksel olarak anlamlý farklýlýk göstermektedir. BKÝ ye göre ortalama fazla kiloluluk oraný erkeklerde %7.69, kýzlarda %3.82 dir (Tablo 4). Þiþmanlýk oranlarý ise erkeklerde %1.49, kýzlarda %2.29 olarak tespit edilmiþtir. Fazla kiloluluk oranlarýnýn yaþ gruplarý ve cinsiyetlere göre nasýl bir deðiþim gösterdiði incelendiðinde, 10-12 yaþ grubu dýþýnda, erkeklerde oranlarýn daha yüksek olduðu görülmektedir. Obezite oranlarý ise kýzlarda 8-10 ve 14 yaþlarýnda, erkeklerde 7, 11 ve 12 yaþlarýnda daha yüksektir. Tartýþma Türkiye de özellikle 1980 lý yýllarla birlikte sosyal, kültürel ve ekonomik olarak köklü deðiþimler gerçekleþmiþ, þehirler büyümüþ, gelir, eðitim ve diðer sosyoekonomik göstergelerde büyük deðiþiklikler olmuþtur.

12 Bu deðiþimlerin beslenme alanýnda da etkili olduðunu gören araþtýrmacýlarýn bir kýsmý malnütrisyon sorununu ele alýrken (20,23), diðer bir kýsmý obezite sorunu üzerine odaklanmýþlardýr (18,19,21). Çalýþmamamýzda ikinci konu üzerinde yoðunlaþarak alt sosyoekonomik düzeye mensup çocuklarda obezitenin ne derece sorun olduðu ortaya konmak istenmiþtir. Ekonomik açýdan geliþmekte olan toplumlar içerisinde deðerlendirilen ülkemizin alt sosyoekonomik gruplarýna mensup çocuklarýna ait araþtýrmamýzda elde edilen obezite verileri öncelikle benzer grupta yer alan diðer ülkelerin verileriyle karþýlaþtýrýlmýþtýr. Martorell ve arkadaþlarý (16) az geliþmiþ ülkeler grubunda yer alan 50 ülkenin verilerini karþýlaþtýrmalý olarak incelemiþ ve bu ülkelerde aþýrý kiloluluðun ortalama %25.1, obezitenin ise ortalama %7.5 oranýnda olduðunu göstermiþlerdir. Sözü edilen çalýþmada obeziteye en yüksek oranda Mýsýr da (%32.6), en düþük oranda Tayland da (%0.4) rastlandýðý belirtilmiþtir. Diðer yandan Papandreou ve arkadaþlarý (4), Akdeniz e kýyýsý olan 17 ülkede obezite oranýný karþýlaþtýrmalý olarak incelediði çalýþmalarýnda, obeziteyi alt sosyoekonomik gruptaki kýzlarda %3.90 oranýnda, erkeklerde %3.20 oranýnda bulmuþlardýr. Bu durumda araþtýrmamýzýn verilerinin diðer geliþmekte olan toplumlarýn alt sosyoekonomik gruplarýyla benzer örüntü izlediði söylenebilir. Düþük sosyoekonomik gruptaki bireylerde þiþmanlýk probleminin nasýl bir seyir izlediði, ayrýca ülkemizde üst ve alt sosyoekonomik gruplarda yapýlan benzer nitelikli araþtýrmalarýn sonuçlarýyla karþýlaþtýrýlmýþtýr. Karþýlaþtýrma öncelikle üst sosyoekonomik gruplara mensup çocuklardan elde edilen obezite deðerleriyle yapýlmýþtýr. Karþýlaþtýrma yaptýðýmýz araþtýrmalardan ilki Eroðlu ve Büyükgebiz (22) e aittir.

13 Ýlkokul çaðýndaki çocuklarýn beslenme durumlarýnýn deðerlendirildiði bu çalýþmada BKÝ ye göre fazla kiloluluk ve þiþmanlýk oranlarý %45 civarýnda bulunmuþtur. Yine üst sosyoekonomik grupta obezite sýklýðýnýn Türkiye çaðýnda ele alýndýðý diðer bir çalýþmada fazla kiloluluk ve þiþmanlýk oraný yaklaþýk %25 olarak tespit edilmiþtir (21). Öztora ve arkadaþlarý (24) ise Ýstanbul da yaþayan ve yaþlarý 6-15 arasýnda deðiþen üst sosyoekonomik düzeydeki çocuklarda %35.1 oranýnda þiþmanlýða rastlamýþtýr. Bizim çalýþmamýzda ise bu deðerler bir hayli düþük çýkmýþtýr: Aþýrý kiloluluk %5.76, obezite %1.89 dýr. Bu durumda üst sosyoekonomik grupla karþýlaþtýrýldýðýnda alt sosyoekonomik gruptaki bireylerde obezitenin daha az sorun oluþturduðu söylenebilir. Fazla kiloluluk ve obezite sýklýðý, Türkiye nin çeþitli illerine yoðunlaþarak gerçekleþtirilen çalýþmalarla karþýlaþtýrdýðýmýzda (Tablo 5), belirgin olarak deðiþtiði görülmüþtür. Bizim çalýþmamýzda bulunan fazla kiloluluk oraný, Diyarbakýr ili dýþta tutulursa, diðer iller için bulunan deðerlerden daha düþüktür. Obezite oraný ise daha çok Bursa ilinde yapýlan çalýþmada elde edilen deðerlere yakýndýr. Farklý illeri ele alan bu araþtýrmalar deðerlendirildiðinde, fazla kiloluluk ve obezite oranlarýnýn bölgeler ve iller arasýnda bir hayli dalgalanma gösterdiði belirtilmelidir. Son olarak bulgularýmýz düþük sosyoekonomik grupta yer alan bireylerden saðlanan obezite oranlarýyla karþýlaþtýrýlmýþtýr. Gültekin ve arkadaþlarý (25) Ankara da düþük sosyoekonomik grupta yer alan ve yaþlarý 12-17 arasýnda deðiþen çocuklarda fazla kiloluðu erkeklerde %3.4, kýzlarda %1.6 oranýnda, þiþmanlýðý ise erkeklerde %0.1, kýzlarda %0.4 oranýnda bulmuþlardýr. Kutlu ve arkadaþlarý (20) Ýstanbul da yaþayan düþük sosyoekonomik gruptaki çocuklarda fazla kiloluðu %6.3, obeziteyi %7.5 oranýnda tespit etmiþlerdir. Þimþek ve arkadaþlarý (29) ise Ankara da yaþayan 6-12 yaþ grubundaki erkeklerde %1.9 ve kýzlarda %3.7 oranýnda obezitenin görüldüðünü belirtmiþlerdir. Bu durumda bizim çalýþmamýzýn sonuçlarý ile alt sosyoekonomik grubu ele alan çalýþmalarýn paralel sonuçlar verdiði ortaya çýkmaktadýr. Sonuç olarak araþtýrmamýz, Ankara da yaþayan alt sosyoekonomik düzeydeki çocuklarda obezitenin çok düþük oranlarda problem teþkil ettiðini göstermektedir. Ayrýca Türkiye de yaþanýlan coðrafyaya ve sosyoekonomik düzeye baðlý olarak obezite oranýnýn da deðiþtiði söylenebilir. Çoðu araþtýrmada belirtildiði gibi obezite küresel bir sorun olmaktan ziyade, sosyoekonomik olarak toplumun orta ve üst katmanlarýnda yer alan gruplar için bir problemdir. Kaynaklar 1.Baysal A. Diyet El Kitabý. Hatipoðlu Yayýnlarý, Yenilenmiþ Dördüncü Baský, Ankara, 2002. 2.Mahan LK, Arlin M. Krause s Food, Nutrition and Diet Therapy, 9th Editon, WB Saunders Company, Philadelpia, 1996. 3.Gnavi R, Spagnoli TD, Galotto C, Pugliese E, Carta A, Cesari L. Social-economic status, overweight and obesity in prepuberal children in an area of Northern Italy. Eur J Epidemol. 2000;16:797-803.

14 4.Papandreou C, Mourad TA, Jildeh C, Abdeen Z, Philalithis A, Tzanakis N. Obesity in Mediterranean region (1997-2007): a systematic review. Obesity Rev. 2008;9:389-399. 5.WHO. Physical Status: The Use and Interpretation of Anthropometry, Geneva, 1995. 6.Kýr T, Ceylan S, Hodse M. Antropometrinin saðlýk alanýnda kullanýmý. Türkiye Klinikleri J Med Sci. 2000;20:378-384. 7.Goran MI, Ball GDC, Cruz ML. Obesity and risk of type 2 diabetes and cardiovascular disease in children and adolescents. J Clin Endocrinol Metab. 2002;88:1417-1427. 8.Kopelman PG, Dunitz M. Obezite ve iliþkili hastalýklarýn tedavisi. 1. Baský, And Yayýncýlýk, Ýstanbul, 2003. 9.Bjointorp P. International Textbook of Obesity. 1. Baskýdan çeviri (Çev. M. Kahramanoðlu). And Yayýncýlýk, Ýstanbul 2002. 10.WHO. Obesity: Preventing and managing the global epidemic. Report of a WHO consultation on obesity. Geneva, WHO/NUT/NCD/98:1, 2000. 11.Bundred P, Kitchiner D, Buchan I. Prevalence of overweight and obese children between 1989-1998: population based series of cross -sectional statistics. Br Med J. 2001;322:326-328. 12.Ogden CL, Carroll MO, Curtin LR, McDowell MA, Tabak CV, Flegal KM. Prevalence of overweight and obesity in the United States, 1999-2004. JAMA. 2006; 29:1549-1555. 13.Lobstein T, Bour L, Uavy R. IASO International obesity task force obesity in children and young people: A crisis in public health. Obes Rev Suppl. 2004;20:4-104. 14.Wardle J, Waller J, Jarvis MJ. Sex defferences in the association of socioeconomic status with obesity. Am J Public Health. 2002;6:171-121. 15.Kaneria Y, Singh P, Sharma DC. Prevalence of overweight and obesity in relation to socio-econýmic conditions in two different grroups of school-age children of udaipur city (Rajasthan). JIACM. 2006;7:133-135. 16.Martorell R, Kettel Khan L, Hughes ML, Grummer- Strawn LM. Overweight and obesity in preschool children from developing countries. Int J Obes Relat Metab Disord. 2000;24:959-967. 18.Akýþ N, Pala K, Ýrgil E, Aydýn N, Aksu H. Bursa ili Orhangazi ilçesi 6 merkez ilköðretim okulunda 6-14 yaþ grubu öðrencilerde kilo fazlalýðý ve obezite. Uludað Üniversitesi Týp Fakültesi Dergisi. 2003;29:17-20. 19.Süzek H, Arý Z, Uyanýk BK. Muðla da yaþayan 6-15 yaþ okul çocuklarýnda kilo fazlalýðý ve obezite prevalansý. Türk Biyokimya Dergisi. 2005;30:290-295. 20.Kutlu R, Çivi S, Köroðlu DE. Fatih Sultan Mehmet ilköðretim okulu öðrencilerinin antropometrik ölçümlerinin deðerlendirilmesi. TAF Prev Med Bull. 2008;7:205-212. 21.Duyar Ý. Ergenlik çaðýnda þiþmanlýk: üst sosyoekonomik düzeyde yer alan Türk çocuklarý üzerinde antropometrik bir araþtýrma. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coðrafya Fakültesi Dergisi. 1993;36:79-88. 22.Eroðlu Y, Büyükgebiz B. Ýlkokul çocuklarýnýn nutrisyonel durumlarýnýn antropometrik deðerlendirilmesi. Çocuk Saðlýðý ve Hastalýklarý Dergisi. 1996;39:289-300. 23.Aslan D, Gürtan E, Hacým A, Karaca N, Þenol E, Yýldýrým E. Ankara da Eryaman saðlýk ocaðý bölgesinde bir lisenin ikinci sýnýfýnda okuyan kýz öðrencilerin beslenme durumlarýnýn ve bazý antropometrik ölçümlerinin deðerlendirilmeleri. Cumhuriyet Üniversitesi Týp Fakültesi Dergisi. 2003;25:55-62. 24.Öztora S, Hatipoðlu S, Barutçugil MH, Salihoðlu B, Yýldýrým R, Þevketçioðlu E. Ýlköðretim çaðýndaki çocuklarda obezite prevalansýnýn belirlenmesi ve risk faktörlerinin araþtýrýlmasý. Bakýrköy Týp Dergisi. 2006; 2:11-14. 25.Gültekin T, Akýn G, Koca B. Düþük sosyoekonomik gruba mensup 12-17 yaþ çocuklarda þiþmanlýk oranlarý. Antropoloji. 2002;14:31-42. 26.Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü. Türkiye Nüfus ve Saðlýk Araþtýrmasý 2003. www.hips.hacettepe.edu.tr/tnsa2003/index.htm. 27.Weiner JS, Lourie JA. Practical Human Biology. Academic Press, London, 1981. 28.Frisancho AR. Anthropometric Standards for the Assesment of Growth and Nutritional Status. University of Michigan Press, Michigan, 1990. 29.Þimþek E, Ulukol B, Berberoðlu M, Gülnar SB, Adýyaman P, Öcal G. Ankara da bir ilköðretim okulu ve lisede obezite sýklýðý. Ankara Üniversitesi Týp Fakültesi Mecmuasý. 2008;58:163-166. 17.Akaç H, Babaoðlu K, Hatun Þ, Aydoðan M, Türker G, Gökalp AS. Kocaeli bölgesindeki okul çaðý çocuklarýnda obezite ve risk faktörleri. Çocuk Dergisi. 2002;2:29-32.