YÜKSEK Lİ SANS TEZİ İnş. Müh. Eren AKGÜL. Anabili m Dalı : İ NŞAAT MÜHENDİ SLİ Ğİ. Progra mı : ULAŞTI RMA MÜHENDİ SLİ Ğİ

İSTANBUL TEKNİ K ÜNİ VERSİ TESİ FEN Bİ Lİ MLERİ ENSTİTÜSÜ İ ETT HATLARI NDA AKBİ L KULLANI MI NI N ZAMANA GÖRE DEĞİ Şİ Mİ Nİ N İ RDELENMESİ VE MODELLENMESİ YÜKSEK Lİ SANS TEZİ İnş. Müh. Eren AKGÜL Anabili m Dalı : İ NŞAAT MÜHENDİ SLİ Ğİ Progra mı : ULAŞTI RMA MÜHENDİ SLİ Ğİ HAZİ RAN 2003

ĠSTANBUL TEKNĠ K ÜNĠ VERSĠ TESĠ FEN BĠ LĠ MLERĠ ENSTĠTÜSÜ Ġ ETT HATLARI NDA AKBĠ L KULLANI MI NI N ZAMANA GÖRE DEĞĠ ġġ MĠ NĠ N Ġ RDELENMESĠ VE MODELLENMESĠ YÜKSEKLĠ SANS TEZĠ ĠnĢ. Müh. Eren AKGÜL (501991322) Tezi n Enstitüye Veril diği Tari h : 30 Hazi ran 2003 Tezi n Savunul duğu Tari h : 30 Mayıs 2003 Tez DanıĢ manı : Prof. Dr. Ergun GEDĠ ZLĠ OĞLU (Ġ TU) Jüri Üyesi : Prof. Dr. Hal uk GERÇEK (Ġ TU) Jüri Üyesi : Prof. Dr Zerri n BAYRAKDAR ( YTÜ) MAYI S 2003

ÖNS ÖZ Tez çalıģ ma m süresi nce göst er mi Ģ ol duğu il gi, anl ayıģ, sabır ve hassasi yet i çi n, danıģ man hoca m Pr of. Dr. Er gun GEDĠ ZLĠOĞLU ya saygı ve t eģekkürl eri mi sunarı m. ĠnĢaat Mühendisliği Ana Bili m Dalı ndaki değerli hocaları ma, yüksek lisans t ez çalıģ ma m sırası nda öne mli kat kıları ndan dol ayı ĠnĢaat Mühendisi, Kı vanç ERDOĞDU ya, zor anları mda fi kirleri yle bana yol gösteren Ġ nģaat Yüksek Mühendisi Bül ent TURAN a, çalıģ ma ar kadaģları m Harita Mühendisi Bat uhan ALTUN ve Bil gisayar Operat örü Ser hat AKÇAY a, ve her Ģekil de yanı mda ol an abl a m Uz m. Dr. Esi n AKGÜL e teģekkür ederi m. Ayrı ca DüĢün ce Göst eri Sanatları Topl ul uğu üyesi arkadaģları ma ve bana her za man destek ol an Ġ nģaat Mühendisi Banu COġKUN a sonsuz t eģekkürleri mi sunarı m. Ma yı s 2003 Er en AKGÜL ii

İ Çİ NDEKİ LER KI SALT MALAR TABLO Lİ STESİ ŞEKİ L LİSTESİ ÖZET SUMMARY v vi ix xii xiii 1. Gİ Rİ Ş 1 1. 1. Amaç ve Kapsa m 3 2. YÖNTE M 5 3. MEVCUT VERİ LERİ N DERLENMESİ 6 3. 1. Verileri n Yapısı 6 3. 1. 1. Akbil verileri ni n yapısı 6 3. 1. 2. Arazi den t oplanan verileri n yapısı 8 3. 2. Verileri n Derlenmesi 10 3. 2. 1. Akbil verileri ni n derlenmesi 11 3. 2. 2. Arazi den t oplanan verileri n derlenmesi 11 4. VERİ LERİ N SAYI SAL ORTAMDA SORGULANMASI 14 5. VERİ LERİ N DÜZELTİ LMESİ 17 5. 1. Akbil Verileri ni n Düzeltil mesi 17 6. VERİ LERİ N ÇÖZÜMLENMESİ 19 6. 1. Yol cu Sayısı nı n Günün Saatleri ne Göre Değişi mi 19 6. 1. 1. Aylı k topl a myol cu sayısı nı n Günün Saati ne Gör e Değişi mi 19 6. 1. 2. Saatlik ortala ma yolcu sayısı nı n AOGT ye oranı nı n günün saatleri ne göre değişi mi 22 6. 1. 3. Saatlik ortala ma yol cu sayısı nı n YOGT ye oranı nı n günün saatleri ne göre değişi mi 23 6. 2. Yol cu Sayısı nı n Haftanı n Günl eri ne Göre Değişi mi 25 6. 3. Yol cu Sayısı nı n Özel Günl erdeki Değişi mi 29 6. 4. Yol cu Sayısı nı n Yıl İçerisi nde Ayl ara Göre Değişi mi 30 7. YOLCU SAYI SI NI N ZAMANA GÖRE DEĞİŞİ Mİ Nİ N MODELLENMESİ 32 8. DEĞERLENDİ RME 41 9. SONUÇLAR 45 iii

KAYNAKLAR 47 EKLER 49 ÖZGEÇMİ Ş 107 iv

KI SALT MALAR AKBİ L YOGT AOGT İ ETT Bİ T YTÜ ÖHO İ DO TCDD TDİ : Akıllı Bilet : Yıllık Ortala ma Günl ük Trafi k : Aylı k Ortala ma Günl ük Trafi k : İstanbul El ektri k Tra mvay ve Tünel İşlet mel eri : Beledi ye İktisadi Teşebbüsü : Yıl dız Tekni k Üni versitesi : Özel Hal k Ot obüsü : İstanbul Deni z Ot obüsleri : Türki ye Cu mhuri yeti Devl et De miryolları : Türki ye Deni zcilik İşletmel eri v

TABLO Lİ STESİ Sayfa No Tabl o 1. 1. İstanbul da nüfus artışı... 1 Tabl o 1. 2. İstanbul da yapılan yol culukları n türel ayrı mı.... 2 Tabl o 6. 1 Zirve fakt örleri topl a ma tabl osu.. 22 Tabl o 6. 2 Günl ük yol cu sayıları toplamtabl osu......... 27 Tabl o 6. 3 Hafta sonu yol cu sayısı oranla hafta içi yolcu sayısı... 28 Tabl o 7. 1 Aylı k t opl a myol cu sayısı model değerlendir me tabl osu (4. derece).... 33 Tabl o 7. 2 Aylı k t opl a myol cu sayısı model değerlendir me tabl osu (5. derece).... 34 Tabl o 7. 3 Aylı k t opl a myol cu sayısı model değerlendir me tabl osu (6. derece).... 36 Tabl o 7. 4 Aylı k ortala ma günl ük yol cu sayısı aylara göre değişi mi ni n modellenmesi (4. derece).... 37 Tabl o 7. 5 Aylı k ortala ma günl ük yol cu sayısı aylara göre değişi mi ni n modellenmesi (5. derece).... 38 Tabl o 7. 6 Aylı k ortala ma günl ük yol cu sayısı nı n aylara göre değişi mi ni n modellenmesi (6. derece).... 39 Tabl o 8. 1 Eyl ül ayı tahmi ni aylı k topl a myol cu sayısı nı n günün saatleri ne göre değişi mi..... 42 Tabl o A. 1 Ocak ayı aylı k topla myolcu sayısı nı n günün saatleri ne göre değişi mi.... 51 Tabl o A. 2 Şubat ayı aylı k topla myol cu sayısı nı n günün saatleri ne göre değişi mi.... 52 Tabl o A. 3 Mart ayı aylı k topl a myolcu sayısı nı n günün saatlerine göre değişi mi.... 53 Tabl o A. 4 Ni san ayı aylı k topla myol cu sayısı nı n günün saatleri ne göre değişi mi.... 54 Tabl o A. 5 Ma yı s ayı aylı k topla myol cu sayısı nı n günün saatleri ne göre değişi mi.... 55 Tabl o A. 6 Haziran ayı aylı k topl a myol cu sayısı nı n günün saatleri ne göre değişi mi.... 56 Tabl o A. 7 Te mmuz ayı aylı k topl am yol cu sayısı nı n günün saatleri ne göre değişi mi.... 57 Tabl o A. 8 Ağust os ayı aylı k topla m yolcu sayısı nı n günün saatleri ne göre değişi mi.... 58 Tabl o A. 9 Eyl ül ayı aylı k topl a myolcu sayısı nı n günün saatleri ne göre değişi mi.... 59 Tabl o A. 10 Eki mayı aylı k topl a myolcu sayısı nı n günün saatleri ne göre değişi mi.... 60 Tabl o A. 11 Kası mayı aylı k topla myol cu sayısı nı n günün saatleri ne göre değişi mi.... 61 vi

Tabl o A. 12 Tabl o A. 13 Tabl o B.1 Tabl o B. 2 Tabl o B. 3 Tabl o B. 4 Tabl o B. 5 Tabl o B. 6 Tabl o B. 7 Tabl o B. 8 Tabl o B. 9 Tabl o B. 10 Tabl o B. 11 Tabl o B. 12 Tabl o B. 13 Tabl o C. 1 Tabl o C. 2 Tabl o C. 3 Tabl o C. 4 Tabl o C. 5 Tabl o C. 6 Tabl o C. 7 Tabl o C. 8 Tabl o C. 9 Tabl o C. 10 Ar alı k ayı aylı k topl a myol cu sayısı nı n günün saatleri ne göre değişi mi.... 62 Yıllık ortala ma aylı k topla m yol cu sayısı nı n günün saatleri ne göre değişi mi.... 63 Ocak ayı, saatlik ortala ma yol cu sayısı nı n AOGT ye oranı (günün saatleri ne göre değişi mi). 65 Şubat ayı, saatlik ortala ma yol cu sayısı nı n AOGT ye oranı (günün saatleri ne göre değişi mi). 66 Mart ayı, saatlik ortala ma yol cu sayısı nı n AOGT ye oranı (günün saatleri ne göre değişi mi). 67 Ni san ayı, saatlik ortala ma yol cu sayısı nı n AOGT ye oranı (günün saatleri ne göre değişi mi). 68 Ma yı s ayı, saatlik ortalama yol cu sayısı nı n AOGT ye oranı (günün saatleri ne göre değişi mi).... 69 Haziran ayı, saatlik ortala ma yol cu sayısı nı n AOGT ye oranı (günün saatleri ne göre değişi mi).... 70 Te mmuz ayı, saatli k ortala ma yol cu sayısı nı n AOGT ye oranı (günün saatleri ne göre değişi mi).... 71 Ağust os ayı, saatlik ortala ma yol cu sayısı nı n AOGT ye oranı (günün saatleri ne göre değişi mi)..... 72 Eyl ül ayı, saatlik ortala ma yol cu sayısı nı n AOGT ye oranı (günün saatleri ne göre değişi mi). 73 Eki mayı, saatlik ortala ma yol cu sayısı nı n AOGT ye oranı (günün saatleri ne göre değişi mi). 74 Kası mayı, saatlik ortalama yol cu sayısı nı n AOGT ye oranı (günün saatleri ne göre değişi mi)..... 75 Ar alı k ayı, saatlik ortalama yol cu sayısı nı n AOGT ye oranı (günün saatleri ne göre değişi mi).... 76 Yıllık ortala ma saatlik yolcu sayısı nı n AOGT ye oranı (günün saatleri ne göre değişi mi).... 77 Ocak ayı, saatlik ortala ma yol cu sayısı nı n YOGT' ye oranı (günün saatleri ne göre değişi mi). 79 Şubat ayı, saatlik ortala ma yol cu sayısı nı n YOGT' ye oranı (günün saatleri ne göre değişi mi). 80 Mart ayı, saatlik ortala ma yol cu sayısı nı n YOGT' ye oranı (günün saatleri ne göre değişi mi). 81 Ni san ayı, saatlik ortala ma yol cu sayısı nı n YOGT' ye oranı (günün saatleri ne göre değişi mi). 82 Ma yı s ayı, saatlik ortalama yol cu sayısı nı n YOGT' ye oranı (günün saatleri ne göre değişi mi). 83 Haziran ayı, saatlik ortala ma yol cu sayısı nı n YOGT' ye oranı (günün saatleri ne göre değişi mi).... 84 Te mmuz ayı, saatlik ortala ma yol cu sayısı nı n YOGT' ye oranı (günün saatleri ne göre değişi mi).... 85 Ağust os ayı, saatlik ortala ma yol cu sayısı nı n YOGT' ye oranı (günün saatleri ne göre değişi mi).... 86 Eyl ül ayı, saatlik ortala ma yol cu sayısı nı n YOGT' ye oranı (günün saatleri ne göre değişi mi). 87 Eki mayı, saatlik ortala ma yol cu sayısı nın YOGT' ye oranı (günün saatleri ne göre değişi mi). 88 vii

Tabl o C. 11 Kası mayı, saatlik ortalama yol cu sayısı nı n YOGT' ye oranı (günün saatleri ne göre değişi mi).... 89 Tabl o C. 12 Ar alı k ayı, saatlik ortalama yol cu sayısı nı n YOGT' ye oranı (günün saatleri ne göre değişi mi). 90 Tabl o C. 13 Yıllık, ortala ma saatlik ortala ma yol cu sayısı nı n YOGT' ye oranı (günün saatleri ne göre değişi mi)..... 91 Tabl o D. 1 Ocak ayı, günl ük t opla myol cu sayısı nı n yılın aylarına göre değişi mi... 93 Tabl o D. 2 Şubat ayı, günl ük t opl a m yolcu sayısı nı n yılın ayları na göre değişi mi... 94 Tabl o D. 3 Mart ayı, günl ük t opla myol cu sayısı nı n yılın aylarına göre değişi mi...... 95 Tabl o D. 4 Ni san ayı, günl ük t opla m yolcu sayısı nı n yılın ayları na göre değişi mi... 96 Tabl o D. 5 Ma yı s ayı, günl ük t oplam yol cu sayısı nı n yılın ayl arı na göre değişi mi...... 97 Tabl o D. 6 Haziran ayı, günl ük t oplam yol cu sayısı nı n yılın ayl arı na göre değişi mi... 98 Tabl o D. 7 Te mmuz ayı, günl ük t opla m yol cu sayısı nı n yılın ayl arı na göre değişi mi... 99 Tabl o D. 8 Ağust os ayı, günl ük t opla m yol cu sayısı nı n yılın ayl arı na göre değişi mi... 100 Tabl o D. 9 Eyl ül ayı, günl ük t opl a myol cu sayısı nı n yılın aylarına göre değişi mi... 101 Tabl o D. 10 Eki mayı, günl ük t opl a myol cu sayısı nı n yılın aylarına göre değişi mi... 102 Tabl o D. 11 Kası mayı, günl ük t oplam yol cu sayısı nı n yılın ayl arı na göre değişi mi... 103 Tabl o D. 12 Ar alı k ayı, günl ük t oplam yol cu sayısı nı n yılın ayl arı na göre değişi mi... 104 Tabl o E. 1 Aylı k t opl a myol cu sayısını n yılın ayl arı na göre değişi mi. 106 viii

ŞEKİ L LİSTESİ Sayfa No Şekil 2. 1. Akı ş di yagra mı..... 5 Şekil 3. 1. Ar azi de yapılan sayı ml ar içi n kullanılan örnek sayı mföyü 9 Şekil 3. 2 Kullanılan akbil verileri ekran görünt üsü... 11 Şekil 3. 3 Ar azi de yapılan sayı mçalış mal arı nı n elektroni k tabl o gör ünü mü 12 Şekil 4. 1 Ocak ayı içi n yapılan sorgu şabl onu gör ünü mü.. 15 Şekil 4. 2 Şekil 4. 2: mayıs ayı aylı k topla myol cu sayısı nı n günün saatleri ne göre değişi mi... 16 Şekil 5. 1 Aylı k t opl a myol cu sayısını n yılın ayl arı na göre değişi mi. 18 Şekil 6. 1 Ocak ayı aylı k topla myolcu sayısı nı n günün saatleri ne göre değişi mi... 20 Şekil 6. 2 AOGT ni n yüzdesi olarak zirve saat fakt örü.. 23 Şekil 7. 1 Aylı k t opl a myol cu sayısını n aylara göre değişi mi ni n modellenmesi (4. derece)..... 33 Şekil 7. 2 Aylı k t opl a myol cu sayısını n aylara göre değişi mi ni n modellenmesi (5. derece)..... 34 Şekil 7. 3 Aylı k t opl a myol cu sayısını n aylara göre değişi mi ni n modellenmesi (5. derece)..... 36 Şekil 7. 4 Aylı k ortala ma günl ük yol cu sayısı nı n aylara göre değişi mi ni n modellenmesi (4. derece)..... 37 Şekil 7. 5 Aylı k ortala ma günl ük yol cu sayısı nı n aylara göre değişi mi ni n modellenmesi (5. derece)..... 39 Şekil 7. 6 Aylı k ortala ma günl ük yol cu sayısı nı n aylara göre değişi mi ni n modellenmesi (6. derece)..... 40 Şekil 8. 1 Önerilen modelle tahmi n edilen eyl ül ayı aylı k toplamyol cu sayısı nı n günün saatleri ne göre değişi mi 43 Şekil 8. 2 Tah mi n edilen eyl ül ayı verileri yle aylı k topl a myol cu sayısı nı n yılın ayları na göre değişimi.... 44 Şekil A. 1 Ocak ayı aylı k topla myolcu sayısı nı n günün saatleri ne göre değişi mi.... 51 Şekil A. 2 Şubat ayı aylı k topla myol cu sayısı nı n günün saatleri ne göre değişi mi.... 52 Şekil A. 3 Mart ayı aylı k topl a myolcu sayısı nı n günün saatlerine göre değişi mi.... 53 Şekil A. 4 Ni san ayı aylı k topla myol cu sayısı nı n günün saatleri ne göre değişi mi.... 54 Şekil A. 5 Ma yı s ayı aylı k topla myol cu sayısı nı n günün saatleri ne göre değişi mi.... 55 Şekil A. 6 Haziran ayı aylı k topl a myol cu sayısı nı n günün saatleri ne göre değişi mi.... 56 Şekil A. 7 Te mmuz ayı aylı k topl am yol cu sayısı nı n günün saatleri ne göre değişi mi.... 57 Şekil A. 8 Ağust os ayı aylı k topla m yolcu sayısı nı n günün saatleri ne göre değişi mi.... 58 ix

Şekil A. 9 Şekil A. 10 Şekil A. 11 Şekil A. 12 Şekil A. 13 Şekil B. 1 Şekil B. 2 Şekil B. 3 Şekil B. 4 Şekil B. 5 Şekil B. 6 Şekil B. 7 Şekil B. 8 Şekil B. 9 Şekil B. 10 Şekil B. 11 Şekil B. 12 Şekil B. 13 Şekil C. 1 Şekil C. 2 Şekil C. 3 Şekil C. 4 Şekil C. 5 Şekil C. 6 Şekil C. 7 Eyl ül ayı aylı k topl a myolcu sayısı nı n günün saatleri ne göre değişi mi.... 59 Eki mayı aylı k topl a myolcu sayısı nı n günün saatleri ne göre değişi mi.... 60 Kası mayı aylı k topla myol cu sayısı nı n günün saatleri ne göre değişi mi.... 61 Ar alı k ayı aylı k topl a myol cu sayısı nı n günün saatleri ne göre değişi mi.... 62 Yıllık ortala ma aylı k topla m yol cu sayısı nı n günün saatleri ne göre değişi mi.... 63 Ocak ayı günl ük ortala ma yol cu sayısı nı n AOGT ye oranı nı n günün saatleri ne göre değişi mi 65 Şubat ayı günl ük ortala ma yol cu sayısı nı n AOGT ye oranı nı n günün saatleri ne göre değişi mi 66 Mart ayı günl ük ortala ma yolcu sayısı nı n AOGT ye oranı nı n günün saatleri ne göre değişi mi 67 Ni san ayı günl ük ortala ma yol cu sayısı nı n AOGT ye oranı nı n günün saatleri ne göre değişi mi 68 Ma yı s ayı günl ük ortalama yol cu sayısı nı n AOGT ye oranı nı n günün saatleri ne göre değişi mi 69 Haziran ayı günl ük ortalama yol cu sayısı nın AOGT ye oranı nı n günün saatleri ne göre değişi mi 70 Te mmuz ayı günl ük ortala ma yol cu sayısı nı n AOGT ye oranı nı n günün saatleri ne göre değişi mi 71 Ağust os ayı günl ük ortala ma yol cu sayısı nı n AOGT ye oranı nı n günün saatleri ne göre değişi mi 72 Eyl ül ayı günl ük ortala ma yol cu sayısı nı n AOGT ye oranı nı n günün saatleri ne göre değişi mi 73 Eki mayı günl ük ortala ma yol cu sayısı nı n AOGT ye oranı nı n günün saatleri ne göre değişi mi 74 Kası mayı günl ük ortalama yol cu sayısı nı n AOGT ye oranı nı n günün saatleri ne göre değişi mi 75 Ar alı k ayı günl ük ortalama yol cu sayısı nı n AOGT ye oranı nı n günün saatleri ne göre değişi mi 76 Yıllık ortala ma günl ük yol cu sayısı nı n AOGT' ye oranı nı n günün saatleri ne göre değişi mi... 77 Ocak ayı günl ük ortala ma yol cu sayısı nı n YOGT' ye oranı nı n günün saatleri ne göre değişi mi 79 Şubat ayı günl ük ortala ma yol cu sayısı nı n YOGT' ye oranı nı n günün saatleri ne göre değişi mi 80 Mart ayı günl ük ortala ma yolcu sayısı nı n YOGT' ye oranı nı n günün saatleri ne göre değişi mi 81 Ni san ayı günl ük ortala ma yol cu sayısı nı n YOGT' ye oranı nı n günün saatleri ne göre değişi mi 82 Ma yı s ayı günl ük ortalama yol cu sayısı nı n YOGT' ye oranı nı n günün saatleri ne göre değişi mi 83 Haziran ayı günl ük ortalama yol cu sayısı nı n YOGT' ye oranı nı n günün saatleri ne göre değişi mi 84 Te mmuz ayı günl ük ortala ma yol cu sayısı nı n YOGT' ye oranı nı n günün saatleri ne göre değişi mi 85 x

Şekil C. 8 Ağust os ayı günl ük ortala ma yol cu sayısı nı n YOGT' ye oranı nı n günün saatleri ne göre değişi mi 86 Şekil C. 9 Eyl ül ayı günl ük ortala ma yol cu sayısı nı n YOGT' ye oranı nı n günün saatleri ne göre değişi mi 87 Şekil C. 10 Eki mayı günl ük ortala ma yol cu sayısı nı n YOGT' ye oranı nı n günün saatleri ne göre değişi mi 88 Şekil C. 11 Kası mayı günl ük ortalama yol cu sayısı nı n YOGT' ye oranı nı n günün saatleri ne göre değişi mi 89 Şekil C. 12 Ar alı k ayı günl ük ortalama yol cu sayısı nı n YOGT' ye oranı nı n günün saatleri ne göre değişi mi 90 Şekil C. 13 Yıllık, ortala ma saatlik ortala ma yol cu sayısı nı n YOGT' ye oranı (günün saatleri ne göre değişi mi)..... 91 Şekil D. 1 Ocak ayı günl ük t opla myol cu sayısı nı n haftanı n günl eri ne göre değişi mi.... 93 Şekil D. 2 Şubat ayı günl ük t opl a myol cu sayısı nı n haftanı n günl eri ne göre değişi mi.... 94 Şekil D. 3 Mart ayı günl ük t opla myol cu sayısı nı n haftanı n günl eri ne göre değişi mi.... 95 Şekil D. 4 Ni san ayı günl ük t opla myol cu sayısı nı n haftanı n günl eri ne göre değişi mi.... 96 Şekil D. 5 Ma yı s ayı günl ük t opla m yolcu sayısı nı n haftanı n günl eri ne göre değişi mi.... 97 Şekil D. 6 Haziran ayı günl ük t oplam yol cu sayısı nı n haftanın günl eri ne göre değişi mi... 98 Şekil D. 7 Te mmuz ayı günl ük t opla m yol cu sayısı nı n haftanı n günl eri ne göre değişi mi... 99 Şekil D. 8 Ağust os ayı günl ük t opl am yol cu sayısı nı n haftanın günl eri ne göre değişi mi... 100 Şekil D. 9 Eyl ül ayı günl ük t opl a myol cu sayısı nı n haftanı n günl eri ne göre değişi mi.... 101 Şekil D. 10 Eki mayı günl ük t opl a myol cu sayısı nı n haftanı n günl eri ne göre değişi mi.... 102 Şekil D. 11 Kası mayı günl ük t opla m yolcu sayısı nı n haftanı n günl eri ne göre değişi mi.... 103 Şekil D. 12 Ar alı k ayı günl ük t opla m yolcu sayısı nı n haftanı n günl eri ne göre değişi mi.... 104 Şekil E. 1 Aylı k t opl a myol cu sayısını n yılın ayl arı na göre değişi mi.... 106 xi

İ ETT HATLARI NDA AKBİ L KULLANI MI NI Nİ RDELENMESİ VE MODELLENMESİ ÖZET Bu çalış mada; 2002 yılı verileri kull anıl arak, İ ETT yöneti m ve deneti mi ndeki bel edi ye ot obüsl eri nde akbil kull anı mı nı n gün içerisi nde saatli k, hafta içerisi nde günl ük, yıl i çerisi nde aylı k değişi mi i rdel enerek bi r model i çerisinde ifade edil mi ştir. Bu kapsa mda sabah ve akşa m zi rve saat özelli kleri araştırıl mı ştır. Ayrı ca hafta sonu ve di ğer t atil günl eri günleri nde t aşıta bi nme sayısı ndaki değişi kli kler irdelenmi ştir. İ ETT hatl arı ndaki akbil kull anı mı nı n gün i çerisi nde saatli k değişi mi 3 başlı k altı nda i ncel enmi ştir. Önceli kl e aylı k t opl a m yol cu sayısı nı n günün saatl eri ne göre değişi ml eri i ncel enmi ş, sonuçl arı tabl o ve şekillerde veril mi ştir. Daha sonra saatli k ortal a ma yol cu sayısı nı n AOGT ye oranı ve son ol arak YOGT ye oral arı nı n günün saatleri ne göre değişi mi i ncelenerek t abl o ve şekillerle gösteril mi ştir. Yol cu sayısı nı n hafta i çerisi nde günl ük değişi mi i ncelenerek, hafta i çi günl erdeki t aşıta bi niş sayısı nı n günl ere göre değişi mi araştırıl mı ş, hafta i çi - hafta sonu yol cul uk oranl arı bul unmuşt ur. Yol cu sayısı nı n yılı n ayl arı na göre değişi mi incel enerek mevsi ml erin ve okul yol cul ukl arı nı n yol cu sayısı na et kileri araştırılmı ş, tabl o ve şekillerle veril mi ştir. Yol cu sayısı nı n za mana göre değişi mi aylı k topl a m yol cu sayısı nı n ve aylı k ortal a ma günl ük yol cu sayısı nı n yılı n ayl arı na göre değişi ml eri poli no mi k regresyon analizi yle modellenmi ştir. El de edilen modelle eksi k ve hat alı verileri n tahmi n edilip düzeltil mesi yle çalış ma sonuçl andı rıl mı ştır. Bu çalış mayl a, yılı n her günü ve saati i çi n İ ETT ot obüsl eri ni akbil ile kull anan yol cu sayısı nı n bili nmesi ve bu sayede veri mliliği ni n test edilebil mesi sağl anmı ştır. Ayrı ca personel sayıl arı nı n verilen hi z met ile orantılı ol up ol madı ğı nı n kontrol edil mesi mü mkün hal e gelmi ş, orer hazı rl anmasını n önünü aç mı ştır. xii

EXAMI NI NG AND MODELLI NG THE USAGE OF AKBI L THROUGH I ETT LI NES SUMMARY In t his st udy, by usi ng the dat a i n 2002, t he usage of AKBI L ( S MART Tİ CKET) on t he buses under t he admi nistrati on and auditi ng of I ETT, is exa mi ned hourl y i n a day, dail y i n a week and mont hl y i n a year and it is gi ven wit hi n a model. In this scope, morni ng and eveni ng peak hour characteristics are searched thoroughl y. Furt her more, t he changes of t he nu mber of t he tri p at weekends and i n ot her holi days are exa mi ned. Hourl y change of t he usage of AKBI L t hrough I ETT li nes i n a day i s exa mi ned by t hree categori es. Fi rstl y, t he vari ati on of t otal mont hl y passenger nu mber i s st udi ed and its results are gi ven by t abl es and di agra ms. Later t he rati o of hourl y average nu mber of t he passenger t o ADT and fi nall y t o AADT are exa mi ned i n respect of the ti mes i n a day and illustrated by tabl es and figures. The dail y change of the nu mber of t he passengers i n a week and dail y tri p duri ng week days are studi ed and t he rati o of week day- weekend tri p is found. By exa mi ni ng t he change of passenger nu mber accordi ng t o t he mont hs i n a year, t he i nfl uence of t he seasons and school tri ps on t he nu mber of t he passengers is searched and gi ven by tabl es and figures. The vari ati ons of t he passenger nu mber accordi ng t o ti me, t he t otal mont hl y passenger nu mber and mont hl y average passenger number are model ed accordi ng t o t he mont hs i n a year by pol yno mi cal regressi on anal ysis. The st udy is co mpl eted by esti mati ng and correcti ng t he wrong and deficient data wi t h t he model acqui red. By t his st udy, it is provi ded t hat t he nu mber of t he passengers usi ng AKBI L on I ETT buses can be deter mi ned every hour and day i n a year. Thanks t o t his, the producti vity is recogni zed easil y. Moreover, it is ensured and checked whet her the number of the staff is proporti onal for the servi ce. xiii

1. GĠ RĠ ġ İstanbul, coğrafi konumu, nüf usu, ekono mi k üreti mi ve t uristik potansi yeli ile dünyanı n sayılı yerleşi m mer kezl eri nden biri dir. Yüzyıllar boyunca ul usları n uğr una savaştı kları bir kent ol muş, t ari h boyunca bir çok medeni yete ev sahi pliği yap mı ş, dol ayısı yla kendi özgün yapısı nı ol uşt ur muşt ur. İki kıtayı birleştiren şehrin, büt ün ul aşı m siste ml eri ni n odağı nda yer al ması, öne mli bir ticaret mer kezi ol masını sağl a mı ş, uzun yıllar, ül keni n üreti m, dağıtı m ve çeki m mer kezi ol muşt ur. Ül ke içerisi nde istihda mı n en fazl a ol duğu kent hali ne gel erek, çok hızlı göç al mış ve nüfusu katlanarak art mıştır. YI L Tabl o 1. 1: İstanbul da Nüf us Artışı NÜFUS YI LLI K 1950 1. 166. 477-1955 1. 533. 822 5, 63 1960 1. 882. 092 4, 18 1965 2. 293. 823 4, 04 1970 3. 019. 032 5, 65 1975 3. 904. 588 5, 28 1980 4. 741. 890 3, 96 1985 5. 842. 985 4, 26 1990 7. 309. 773 4, 58 1997 9. 198. 809 3, 34 2000 10. 018. 735 2, 89 Ort ala ma 4, 38 ARTI ġ ( %) Tabl o 1. 1 de 1950-2000 yılları arası nda İstanbul nüf usu ve yıllık nüf us artış oranl arı veril miştir. Gör ül ebileceği gi bi ortala ma nüf us artışı % 4, 38 dir. İstanbul Tür ki ye yüz öl çümünün %9, 7 si ni kapl a ması na rağmen 1950 lerde ül ke nüf usunun %5, 6 sı nı barı ndır mı ş, günü müzde bu oran %15 lere kadar yüksel mi ştir. Bu artış kenti n hı zla büyü mesi ne sebep ol muş, i zlenen şehircilik politikaları yüzünden kenti n yerleşi m pl anı bozul muşt ur.

Hükü metleri n uygul adı ğı politikalar sonucu, yaşanması mü mkün ol mayan ya da sakı ncalı arazil ere, i mar i zi nl eri veril mi ş, kendili ği nden ol uşan bu yerl eşi m biri ml eri ni n şehre bağl anması gerekti ği nde ul aşı m ihtiyacı akıllara gel miştir. Ul aştır manı n çok disi plinli bir yapı ya sahi p ol duğu ve t ek başı na bir anl a m ifade et medi ği bilinen bir gerçektir. Özellikle arazi kullanı m yapısı ve ul aştır ma yakı n ilişki i çerisi ndedir. Ul aşı mı n i hti yaçlar sonucu ortaya çı kan, ancak ihtiyaçları değiştiren ve yönl endiren yapısı nedeni yle ul aşım pl anl a ması uzun ve disi pli nler arası bir çalış mayı gerektirir. Pl anlanmayan ul aşı m siste ml eri ni n Ul aşım Sor unu kavra mı nı ol uşt ur ması kaçı nıl mazdır. Sor unl arı ortadan kal dır mak i çi n yapılacak pl anlar ise ancak yüksek mali yetlerle uygul anabilmekt edir. Geci ken ul aşı m pl anl a mal arı nı n uygul anması ancak yüksek mali yetlerle mü mkün ol abil di ği nden, büt ün geliş mekt e ol an ül kelerde ol duğu gi bi Tür ki ye de de mevcut alt yapı nı n daha veri mli kullanıl ması yani sunul an hi z met ile kullanılan hi z met arası ndaki farkı n en aza indiril mesi çalış mal arı çok büyük öne mtaşır. Sor unun bu boyut unun kavranması ndan sonra kentiçi ul aşı mı n irdel enmesi kaçı nıl mazdır. Kentiçi ulaştır ma siste mi ni n yapısını anl a manı n en t e mel yol u t ürel dağılı m ı n i ncelenmesi dir. Tabl o 1. 2 de İstanbul ul aştır ması ndaki t ürel dağılı m ve taşıt sayıları görül mekt edir. Tablo 1.2: İstanbul da Yapılan Yolculukların Türel Ayrımı Ulaştırma Türü Türel Dağılımı (%) Taşıt Sayıları Özel Oto 19,2 1.000.000 Taksi + Dolmuş 9,4 17.715 Servis Araçları 11,5 25.700 Otobüs (İETT+Halk Oto) 34,1 3500 Minibüs 19,6 5055 Raylı Sistemler 3,6 Deniz Yolu 2,6 (80 Vapur+240 (Şehir Hatları+Deniz Otobüsleri Deniz motoru) ve Deniz Motorları) Toplam 100 Tabl o 1. 2 den İstanbul da ul aşı mı n %93, 8 oranı nda karayol uyl a yapıl dı ğı anl aşıl makt adır. Bu oran i çerisi nden %34, 1 lik pay İ ETT ot obüsleri ne aitken, i ki nci sırayı %19, 2 lik payl a özel ot omobilin al dı ğı görül mekt edir. Bu yol cul ukl arı n kaç taşıt ile yapılabil di ği ne bakıl dı ğı nda sorunun kaynağı ortaya çı kmaktadır. Özel ot omobiller, İ ETT ot obüsleri ni n t aşı dı ğı yol cu sayısı nı n yarısı nı, biri m oto ci nsi nden

100 katı ndan daha fazla t aşıtla yap makt adır. Kentiçi ul aştır mada kesin çözü mün ancak eşgüdü ml ü t opl u taşı ma siste ml eri ile ol abileceği t üm dünya ül kelerinde kabul gör müş ve çalış mal ar bu yöne kaydırıl mıştır. İstanbul da ul aşı m hal en yet eri sayı da kalifiye el emandan yoksun ol arak yönetil meye çalışıl makt adır. Daha çok al aylı t abir edilen kişileri n kişisel gözl e ml eriyle t opl u taşı ma hi z meti yapıl makt adır. Ul aşı m pl anl a ması i çi n doğr u verilere dayanan bili msel çalış mal arla, en uygun çözü ml ere ul aşılmalı ve t opl u t aşı ma sisteml eri ni n daha veri mli işletil mesiyl e daha çok yol cu t aşınması sağl anmalı dır. Bu sayede, çevreye verilen zararı n en aza i ndiril mesi, daha az yakıt t üketi mi, daha az kaza ol ması gi bi i ki ncil sayılamayacak kadar öne ml i sonuçl ar el de edil miş ol acaktır. Özellikle, akıllı bilet sistemi ne geçil mesi nden sonra, verileri n bil gisayar orta mı nda değerlendiril mesi mü mkün ol muş ve bu konuda yapılacak çalış mal arı n önü açıl mıştır. İ ETT, İstanbul ul aşı mı nda t alebi n öne mli bir kıs mını karşılamakt adır. Bu pay; kentiçi ul aşı mda %34, t opl u t aşı ma siste ml eri i çinde ise %57 dir. Buradan da anl aşılabileceği gi bi İstanbul ul aşı mı i çi n İ ETT ol dukça öne mli bir kur ul uşt ur. İ ETT ni n yöneti m ve deneti mi nde ol an ul aşı m siste ml eri i çerisi nde ise en büyük pay bel edi ye ot obüsleri ne aittir. Sadece bel edi ye ot obüsleri ni kapsayan bir çalış ma bile İstanbul hal kı nı n büyük bir kıs mı nı doğrudan et kileyecektir. 1. 1. Amaç ve Kapsa m Bu çalış mada; İstanbul kentiçi t opl u t aşı ma siste mi nde akbil ile bel edi ye ot obüsleri ne bi nen yol cu sayısı nı n, yıl i çerisi nde aylı k, hafta i çerisi nde günl ük, gün içerisi nde saatlik değişimi irdelenerek bir model i çerisi nde ifade edilmi ştir. Bu kapsa mda zirve saat trafiği i ncelenerek sabah ve akşa m saatleri ndeki yol cu sayısı nı n za mana göre dağılı ml arı arası ndaki farklar araştırıl mıştır. Ayrıca yılın t üm özel günl eri i çi n ( hafta sonu tatili, res mi t atil, di ni t atiller v. b.) t aşıta bi nme sayısı ndaki deşi kli kler irdelenmi ştir. İ ETT ot obüsleri ndeki bilet kullanı mı nı n %64 ü, kısaca akbil ol arak adl andırılan sayısal bilet siste mii yle yapıl makt adır. Akbil bil gileri ni n doğr ul uk or anı nı n yüksekli ği sebebi yle çalış manı n kapsa mı İstanbul daki İ ETT ot obüslerini akbil ile

kullanan yol cul arla sı nırlandırıl mıştır. Bu da yakl aşı k günl ük 800.000, aylı k 25. 000. 000 hareketi ifade et mekt edir.

2. YÖNTE M Yol cu sayısı nı n za mana göre değişi mi ni n i ncel enebil mesi i çi n, gerekli veri kümesi belirlenmi ş, bili msel bir çalış ma i çi n uygunl uğu kontrol edil miş ve doğr ul uğu araştırıl mıştır. Bu kapsa mda verileri n el de ediliş şekli ve hat aları n nedenl eri incelenmi ştir. Verilerin kabul edilebilir hat a mertebesi nde ol duğunun anl aşıl ması ndan sonra a maç t espit edil miş, bu çerçevede çalış manın sı nırları belirlenmi ştir. Yapıl mış çalış mal ar araştırılarak çalış maya yön veril miştir. Belirlenen a maca ul aş mak i çi n i zlenen yönt e m Şekil 2. 1 de özet t abl oyl a veril miştir. Önceli kle varol an büt ün veriler derlenmi ş, daha sonra el ektroni k tabl ol a ma yönt e mi yl e düzenl eni p, sor gul anarak, i ncelenmeye uygun bi çi me getiril miştir. Daha sonra veriler zirve özellikleri ve t alep açısı ndan çözü ml enerek modellen mi ş ve ayrı ntılı olarak irdelenmi ştir. MEVCUT VERİ LERİ N DERLENMESİ VERİ LERİ N SAYI SAL ORTAMDA SORGULANMASI VERİ LERİ N ÇÖZÜMLENMESİ MODELİ N KURUL MASI VE İ RDELENMESİ ġekil 2. 1: Akış Di yagramı

3. MEVCUT VERĠ LERĠ N DERLENMESĠ Çalış manı n i yi, doğr u ve güvenilir yapılabil mesi içi n en öne mli aşa ma verileri n toplanması dır. Sağlı klı veri ye ul aşılama ması dur umunda, yapılacak büt ün çalış mal ar ancak verileri n hat alı ol duğunu bul maya yarayacaktır. Bu sebepl e veriler el de edilirken di kkatli davranıl mıştır. Kapsa m geniş t ut ularak hat alı verileri n ayı klanması ndan sonra da yeterli doneni n sağl anmı ş ol ması na çalışıl mıştır. Bu böl ümde il k ol arak verileri n yapısı i ncelenmi ştir. Bu sayede çalış ma i çi n gerekli verileri n belirlenmesi kol aylaş mı ştır. İhti yaç duyul an veri kü mesi ni n derlenmesi Böl üm 3. 2. de ayrı ntılı olarak anl atıl mıştır. 3. 1. Verileri n Yapısı Ar aştır mal ar sırası nda i ki t ür veri ye ul aşıl mıştır; bunl ardan il ki İ ETT ye bağlı ol arak çalışan Bel edi ye İ ktisadi Teşebbüsü ( Bİ T) stat üsündeki BEL- Bİ M SAN. Tİ C. A. Ş. tarafı ndan t opl anan akbil verileri, i ki ncisi ise İ ETT Genel Müdürl üğü nün YTÜ ye yaptırdı ğı İ ETT Hatlarını n Et üdü ve Rehabilitasyonu adlı pr ojesi kapsa mı nda sayı m görevlileri tarafından arazi de yapılan sayı ml ardan derlenen verilerdir. Bu verilerle ilgili ayrı ntılı bilgi böl üm3. 1. 1 ve böl ü m3. 1. 2 de veril miştir. 3. 1. 1. Akbil Verileri ni n Yapı sı Akbil, Akıllı Bilet kavra ml arı nı n kısaltıl ması ol an, t aşı nabilen ( To m), ve sabit ( maki ne) donanı mdan oluşan sayısal bilet sistemi dir. To m bir çeşit kalıcı hafıza, maki nel er ise he m hafıza he m de işle mci den oluş makt adır. Özel donanıml a t oma para yükl enmekt e, t omun araç veya istasyon ve benzeri yol cu bekl e me nokt aları nı n girişleri nde bul unan akbil maki nesi ne dokundur ulması yla da daha önceden kodl anan mi kt ar kadar yol cu ücreti düş mekt edir. Maki neni n hafızası na bu işlem il e il gili birçok bil gi kaydedil mektedir.

Bu bil giler; Ma ki ne kodu Akbil kodu Akbil basış za manı ( Gün, Ay, Yıl, Saat, Daki ka, Sani ye) İşlet me kodu (İ ETT, ÖHÖ, İ DO, Tünel, TCDD, TDİ v. b.) Güzergah kodu veya hat nu marası Ar aç kapı numarası Son yükl enen kont ör Kal an kont ör Düşen kont ör Bil et kodu ( Ta m, İndiri mli, Ta mabon man, İndirimli abon man) Bil gileri n sakl andı ğı dosya adı ol arak sıralanı p, aşağı daki gi bi açı klanabilir: Maki ne kodu: Her akbil maki nesi ni n seri numarasıdır. Akbil kodu: Akbil tomunun seri numarası dır. Akbil basış zamanı: To mun maki neye dokundur ulması yla, akbil maki nesi nin saati ne göre kaydedil di ği anı gösterir. Akbil makinesi ni n saati ayarsız ol abil mekt e dol ayısı yla yanlış depol amal ar ol makt a ve hatalı dur uml ar ortaya çı kmakt adır. İşlet me kodu: Yol cul uğun hangi işlet me bünyesi nde yapıl dı ğı nı gösteren koddur. Güzergah kodu veya hat numarası: Bu başlı k altında İ ETT dışı ndaki siste ml erde yol cul uğun başlangı ç ve bitiş nokt aları nı ifade eden bazı kodl a malar, İ ETT ot obüsleri nde ise hat numar al arı bul unmakt adır. Araç kapı numarası: İ ETT ot obüsleri nde akbil maki nesi ni n hangi kapı nu maralı araca mont e edil di ği ni gösterir. Son yüklenen kont ör: Akbil tomuna en son yükl enen kont ör mi ktarı dır. Kal an kont ör: İşle mden sonra tomda kalan kont ör mi kt arı dır. Düşül en kont ör: To mun maki neye dokundurul ması sırası nda düşülen kont ör mi kt arı dır. Yol cul uk ücreti olarak da tanı ml anabilir. Bilet kodu: Akbil kullanı cısı ol an kişi ni n kullandı ğı bilet t ürünün t a m veya t a m abon man, indiri mli veya indiri mli abon man ol duğunu gösteren koddur. Bil gileri n sakl andı ğı dosya adı: Yukarı da sıralanan bil gileri n hangi maki neden alı ndı ğı nı n anl aşılabil mesi i çi n her satırda bir dosya adı bul unmakt adır. Bi r aylı k bir veri grubunda bi nlerce dosya adı bul unmakt adır.

Her ay sonunda alt böl gel er bu bil gileri akbil maki nesi ni n hafızası ndan bil gisayar orta mı na al arak mer keze ilet mekt edir. Bil giler büyük kapasiteli bil gisayarlarda (server) 6 ay süreyl e SQL t abl oları nda t ut ul makt adır. Akbil maki nelerini n To m un her dokunuşunu kaydetmesi ne rağmen, BEL- BİM, i hti yaç duyul ma ması sebebi yl e abon man akbil kullanı ml arı nı yarı mşar saatlik t opl a ml ar hali nde t ut makt aydı. Akbil verileri ile yapılabilecek çalış mal arı n anl aşıl ması ndan sonra, 11 Eyl ül 2002 tari hi nde İ ETT Genel Müdürl üğü nce verilen bir t ali matla bu veriler de kont örl ü akbiller gi bi depol anmaya başlanmı ştır. Böyl eli kle, t a m, i ndiri mli, t a m abon man ve i ndiri mli abon man akbil türleri için her basışı n görülebileceği bir veri tabanı ol uş muşt ur. 3. 1. 2. Arazi den Topl anan Verileri n Yapısı İ ETT Genel Müdürl üğü nün YTÜ ye yaptır mış ol duğu İ ETT Hatları nı n Et üdü ve Rehabilitasyonu pr oj esi kapsa mı nda çalışan sayı m görevlileri t arafı ndan Şekil. 3. 1 de gör ülen basılı kağıtlar ile sayı m yapılmı ştır. Arazi deki sayı m çalış mal arı görevliler t arafı ndan yaklaşı k 500 hatta t opl a m 9000 adet yapıl mış, yapılan kontroller neticesi nde bunl arı n ancak %60 ı nı n kullanılabilir ol duğu anlaşıl mıştır. Hazırlanan sayı m kağıdı Şekil 3. 1 de gör ülebileceği gi bi aşağı daki bil gileri içer mekt edir. Bu bil giler; Hat numarası Sefer süresi Gün Tari h Gözl e mci ni n adı soyadı Hava durumu Ar aç t ürü (İkarus, Mercedes, Kör ükl ü Mercedes v. b.) Ar aç kapı numarası Dur ak kodu Dur ak adı Bi nen ( Akbil, Bilet, Di ğer) İnen Kal kış saati dir.

ġekil 3. 1 : Arazi de yapılan sayı ml ar içi n kullanılan örnek sayı mföyü

Burada; Hat numarası: İ ETT ot obüsünün daha önceden belirlenmi ş güzergahı ifade eden nu maralardır. Sef er süresi: Bir ot obüsün başlangı ç nokt ası ndan son nokt aya varışı esnasında geçen süre ol up, ring seferlerde topla myol cul uk süresi nin yarısı olarak alınmı ştır. Gün: Sayı m çalış ması nın yapıl dı ğı gün ol up, haftanı n günl eri ci nsi nden yazıl ması istenmi ştir. Tari h: Gün, ay, yıl ol arak yazıl ması istenmi ştir. Böyl eli kle t ari h ile günün t ut up tut madı ğı karşılaştırıl mış, tut mayanl ar incele meye alınmı ştır. Gözl emci ni n adı soyadı: Sayı myapan gözl e mci nin adı, soyadı dır. Hava durumu: Sayı mı n yapıl dı ğı andaki hava durumudur. Araç t ürü (İkarus, Mercedes, Körükl ü Mercedes v. b.): Sayı mı n yapıl dı ğı aracı n t ürü ol up; mar ka ve körükl ü kör üksüz seçenekl eri ni içer mekt edir. Araç kapı numarası: Sayı mı n yapıl dı ğı aracı n İETT kur umunca belirlen mi ş kapı nu marası dır. Bu nu mara siste mi nde, il k i ki nu mara ot obüsün fil oya katıldı ğı yılı, di ğer üç raka m i se sırasını belirt mekt edir (02-219 kapı nu maralı ot obüs 2002 yılı nda 219. olarak taşıt filosuna gir mi ştir). Durak kodu: Yi ne İ ETT kur u munca her durağa harf ve nu mara ko mbi nasyonundan ol uşan kodl ar veril mi ştir. Her kod bir durağı t e msil et mekt edir. Bu bi l gi sayı m kağı dı nda basılı olarak bul unmakt adır. Durak adı: Sayı m yapılan aracı n yol cu alı p bıraktı ğı durağı n adı dır. Bu bil gi sayı m kağı dı nda basılı olarak bul unmakt adır. Bi nenl er ( Akbil, Bilet, Di ğer): Sayı m yapılan ot obüse her durak i çi n bi nen yol cu sayıları nı n yazıl dı ğı süt unu ifade et mekt edir. Bi nen sayıları, akbil, bilet ve serbest geçiş kartı ile ( Polis, özürlü, bası n kartı v. b.) bi nenl er ol mak üzere 3 gr uba ayrılarak yazıl ması sağlanmı ştır. İnenl er: Sayı myapılan otobüsten i nen yol cul arı n yazıl dı ğı süt undur. Kal kış saati: Her durak içi n ot obüsün o durakt an kal ktı ğı saati n yazıl dı ğı süt undur. 3. 2. Verileri n Derl enmesi Çalış manı n a macı doğr ultusunda gerekli veri for mat ve kapsa mı nı n belirlenmesi nden sonra il gili kur um ve kur ul uşları n yet kili biri ml eri yle gör üşül erek bu veriler

istenmi ştir. Gel en verileri n kontrol ü yapıl mış eksi k veriler t a ma ml anarak düzenl enmi ştir. 3. 2. 1. Akbil Verileri ni n Derl enmesi İ ETT Genel Müdürl üğü Taşıtlar Dairesi Başkanlığı kanalı yla BELBİ M SAN. Tİ C. AŞ. den. 2002 yılı akbil verileri istenmi ştir. Bölüm 3. 1. 1 de anl atılan veri gr ubu içerisi nden yarı mşar saatlik veri grupl arı, Şekil 3.2 de gör ül düğü gi bi veri gr ubunun gün, ay, yıl bil gileri ni n yanı sıra yarı m saatlik veri t opl a mı nı n ait ol duğu za man dili mi ni gösteren süt unl ar ve bu dili mde kullanılan akbil sayıları; i ndiri mli, t a m, t a m abon man ve i ndiri mli abon man ol arak 4 gr up halinde alı nmı ştır. Bu veriler her ay içi n ayrı dosyalarda bul unmakt adır. Tü m veriler sayısal orta mda alınmı ş ve Böl üm 3. 3. 1 de anl atıldığı gi bi düzeltilerek kullanıl mıştır. Böyl ece çalış ma i çi n kullanılabilir veri tabanı ol uşt urul muşt ur. ġekil 3. 2: Kullanılan Akbil Verileri Ekran Gör üntüsü 3. 2. 2. Arazi den Topl anan Verileri n Derl enmesi YTÜ bünyesi nde yapılan çalış mal arla arazi den topl anan veriler bil gisayar orta mı na akt arıl mıştır. Veriler oluşt urulan el ektroni k t abl oya işlenerek xls bi çi mi nde saklanmı ştır. Şekil 3. 3 de, arazi den gözl enen değerleri n yanı sıra t üretilen değerler de bul unmakt adır. Türetilen değerler; dol ul uk oranı ve ticari hı zdır. Bu değerleri n el de

ġekil 3. 3: Arazi de yapılan sayı mçalış mal arı nı n elektroni k tabl o görünümü 12

edilebil mesi i çi n kullanılan veriler ise durakl ar arası mesafe, ot obüs yol cu kapasitesi ve seyahat süresi ol arak yer al makt adır. Bu veriler sayısal orta mda t e mi n edilerek ol uşt urulan veri tabanı na ekl enmi ştir. 13

4. VERĠ LERĠ N SAYI SAL ORTAMDA SORGULANMASI Verileri n derlenmesi nden sonra el ektroni k tabl ol a ma yönt e mi yl e sorgul a ma yapıl mıştır. Bu işle miçi n Ms Access ve Ms Excel pr ogra ml arı kullanıl mıştır. Akbil bil gileri yle ol uşt urulan veri havuzundan bu yazılı ml ar kullanılarak bel edi ye ot obüsleri ndeki yol cu saysı nı n, yıl i çerisi nde ay, hafta i çerisi nde gün, gün i çerisi nde saatlere göre değişi mi elde edilerek Ekl er böl ümünde veril miştir. Yanı sıra özel günl erdeki (res mi t atil, di ni bayra ml ar, v. b.) yol cu sayıları sorgulanarak bu günl erdeki değişi ml er Ek D de t abl o ve grafi klerle gösteril miştir. Akbil verileri indiri mli, ta m, i ndiri ml i abon man ve t a m abon man ol arak her bilet t ür ü i çi n sorgul anmı ştır. Yapılan sorgul a mal arla, yol cu sayısı nı n gün i çerisindeki saatlik değişi mi ; 3 gr upt a irdelenmi ştir. Bunl ar; Aylı k t opl a myol cu sayısını n günün saatleri ne göre değişi mi, Günl ük ortala ma yol cu sayısı nı n AOGT ye oranı nı n günün saatleri ne göre değişi mi Günl ük ortala ma yol cu sayısı nı n YOGT ye oranı nı n günün saatleri ne göre değişi ml eri dir. Bi r ay boyunca gerçekl eşen Akbil kullanı mı nı n günün saatleri ne göre gr uplanması yl a aylı k t opl a m yol cul ukları n günün saatleri ne göre değişi ml eri el de edil miştir. Şekil 4. 1 de veri t abanın sor gul anması yla ol uştur ulan Mayıs ayı nda t aşınan yol cu sayısı nı n günün saatleri ne göre değişi mi veril miştir. Burada bir saatlik diliml er i çi n Ma yıs ayı nda kullanılan t opl a m akbil sayıları veril miştir. Ör neği n 7: 00 a karşılık gel en 3 mi lyon değeri, Mayı s ayındaki t üm günl erde saat 7: 00 ile 8:00 arası nda bel edi ye otobüsleri nde t aşı nan yol cu sayısı nı ifade et mekt edir. Daha sonra sorgul a ma para metreleri değiştirilerek günün her saati i çi n aylı k ort al a ma trafi k değerleri el de edil miştir. Bul unan değerlerini n AOGT ve YOGT değeri ne 14

00:00 02:00 04:00 06:00 08:00 10:00 12:00 14:00 16:00 18:00 20:00 22:00 YOLCU böl ünmesi yle günün saatleri ne göre değişen yolcu sayıları AOGT- YOGT ni n % si ol arak ifade edil miş, Ek B ve Ek C de tabl o ve şekillerle gösteril miştir. 3.500.000 3.000.000 2.500.000 ĠNDĠRĠMLĠ TAM TAM ABONMAN ĠNDĠRĠMLĠ ABONMAN TOPLAM 2.000.000 1.500.000 1.000.000 500.000 0 ZAMAN ġekil 4.1: Mayıs Ayı Aylık Toplam Yolcu Sayısının Günün Saatlerine Göre Değişimi Şekil 4. 2 de Ocak ayı nda gerçekl eşen t aşıta biniş sayıları nı n ayı n günleri ne göre değişi mi ni n bul unması i çi n yapılan sorgul amanı n ekran gör ünt üsü veril miştir. Sor gul a ma işle mi sonrası nda hafta i çi ndeki yolcu sayısı nı n, hafta sonu ve özel günl erdeki değişi mi el de edilerek Şekil ve tabl olarla Ek D de gösteril miştir. Yol cu sayısı nı n yıl i çerisi nde aylı k değişi ml eri bul unarak Ek E deki t abl o ve şekillerle gösteril miş, talebi n okul ve mevsi m ile ilişkisi ni n i ncelenmesi mü mkün hal e getiril miştir. Verileri n kontrol ü i çi n sor gul a mal ar yapıl mış, yılın t üm ayl arı i çi n hat ve çalışan ot obüs sayıları bul unarak res mi sayılarla karşılaştırıl mıştır. 15

ġekil 4. 2: Ocak ayı içi n yapılan sorgu şabl onu görünümü 16

5. VERĠ LERĠ N DÜZELTĠ LMESĠ Çalış manı n veri t abanı nın ol uşt urul ması t a ma ml andı ktan sonra akbil ve arazi den toplanan veri grupl arı kendi i çleri nde kontrol edil miş, daha sonra birbirleri yl e karşılaştırıl mıştır. Yanlış verileri n el enmesi yle yüksek doğr ul uk oranı na sahi p bir veri grubu el de edil miştir. 5. 1. Akbil Verileri ni n Düzeltil mesi Yapılan deneti ml er sonucu birçok hat aya rastlanmı ş bunl ardan düzeltilebilenl er kullanıl mış, di ğerleri ise sadece gösteri m a maçlı ol arak değerlendirilmi ştir. İç deneti ml erde her ay i çi n t aşı nan yol cu sayıları, faali yette gör ünen hat sayıları ve bu verileri n bul unduğu dosyal arı n veri boyutları karşılaştırıl mıştır. Genel yapı ya göre farklılık gösteren veriler incelenerek hatalar ve sebepl eri saptanarak düzeltil miştir. İ ETT genel müdürl üğüne bağlı bel edi ye ot obüsleri ni n çalıştığı hat sayısı yakl aşı k 500 kadardır. Akbil verileri yle yapılan sorgul amal arda bul unan sonuçlar da bunu doğr ula makt adır. Ancak Mayıs ayı i çi n yapılan sor gul a mal ar, bu ayda ot obüsl eri n yal nızca 50 hatta çalıştığı nı göster mi ştir. Sadece bu sonuca bakıl dı ğı nda Mayıs ayı verileni n yanlış veya eksi k ol duğu düşünül ebilir. Ancak Şekil 5. 1 ve Şekil 4. 1 incelendi ği nde, aylı k topl a m yol cu sayısı ve bu yol cul arı n gün i çerisi ndeki dağılı ml arı oransal ol arak di ğer ayl arla benzerlik gösterdi ği anl aşılacaktır. Ma yı s ayı verileri ni n kullanılıp kullanıla mayacağı nı n anl aşıl ması i çi n hat anın kaynağı araştırıl mış ve Ocak ayında 10 nu maralı hatta t aşı nan t a m abon man kullanan yol cu sayısı 18. 610 i ken Mayıs ayı nda bu sayı nı n 9. 084. 501 ol duğu gör ül müşt ür. Aylı k ve saatlik t opl a m sonuçl arı n di ğer ayl arla benze mesi, bu aya ait verileri n yol cu sayısı ve hat dağılı mı nda bir yanlışlık yapıl dı ğı nı göstermekt edir. Mayıs ayı akbil verileri sı nıflandırılırken eksi k gör ünen 450 hattın yol cuları nı n yanlışlıkla 10 nu maralı hat ve benzerleri ne kaydedil diği bul unmuşt ur. Çalışmada hatlara göre t aşınan yol cu sayıları yla il gilenil me mesi, sadece yol cu ve za man ilişkisi ni n irdelenmesi sebebi yle, yapıl mış ol an bu hat anı n herhangi bir yanlışlığa sebebi yet ver meyecektir. Bu sebepl e Ma yı s ayı verileri herhangi bir düzelt me yapıl maksızı n kullanıl mıştır. 17

OCAK ġubat MART NĠSAN MAYIS HAZĠRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKĠM KASIM ARALIK YOLCU Eyl ül ayı verileri nde ise Şekil 5. 1 de gör ül düğü gi bi akbil gr upl arı arası ndaki düzenlilik bozul makt a, i ndiri mli abon man kullanımı mantı k dışı ol arak artmakt a, t a m abon man kullanı mı ise düş mekt edir. 35.000.000 ĠNDĠRĠMLĠ TAM TAM ABONMAN ĠNDĠRĠMLĠ ABONMAN TOPLAM 30.000.000 25.000.000 20.000.000 15.000.000 10.000.000 5.000.000 0 ZAMAN ġekil 5.1: Aylık Toplam Yolcu Sayısının Yılın Aylarına Göre Değişimi Eyl ül ayı nda t aşı nan yolcu sayısı nı n, gün i çerisi nde saatlik değişi ml eri Ek A- B- C ve hafta i çerisi nde günl ük değişi ml eri Ek D deki t ablo ve şekillerle veril miştir. Şekiller incelendi ği nde Eyl ül ayı yol cu değerleri ni n di ğer ayl ara göre çok büyük farklılıklar göster mesi ve hi çbir mantıki dayanağı bul unma ması, bu değerleri n doğr u ol madı ğı nı göster mekt edir. Yapılan araştır mal arla verileri n yanlış akt arıldı ğı anl aşıl mı ştır. Bu ay içerisi nde İ ETT Genel Müdürl üğü t arafı ndan verilen t ali matla akbil bilgileri ni n depol a ma siste mi değiştiril miştir. 2002 yılını n Eyl ül Ayı öncesi nde bil gisayar orta mı nda yer kazanmak a macı yl a abon man akbil bil gileri hat bazı nda 30 daki kalı k topla ml ar hali nde depol anırken Eyl ül ayı nı n 11. günü iti bari yle her basış depol anmaya başlanmı ştır. Bu sebepl e Eyl ül ayı i çerisi nde geçiş döne mi sor unl arı yaşanmı ş ve veri kaybı ve kar maşası ol muşt ur. Verileri n güvenil mez ol uşu sebebi yl e bu ay i çerisi ndeki akbil verileri çalış ma kapsamı ndan çı kartıl mış, sadece göst eri m a maçlı kullanıl mıştır. 18

6. VERĠ LERĠ N ÇÖZÜMLENMESĠ Veriler düzenl eni p, t a mamı t abl o ve şekillerle ekler böl ümünde veril miştir. Çalış ma çözü ml e me nokt ası na getiril miş ve yol cu sayısını n gün i çerisi nde saatlik, hafta içerisi nde günl ük ve yıl içerisi nde aylı k değişi ml eri irdelenmi ştir. 6. 1. Yol cu Sayısı nı n Günün Saatleri ne Göre DeğiĢi mi Yol cu sayısı nı n günün saatleri ne göre değişimi 3 farklı şekil de i ncelenmi ştir. Önceli kle aylı k t opl a m yol cu sayısı nı n günün saatleri ne göre değişi mi incel enmi ş daha sonra aylı k ortala ma yol cu sayısı nı n AOGT ve YOGT ile ilişkileri incel enerek Ek A, Ek B ve Ek C de tabl o ve şekillerle veril miştir. 6. 1. 1. Aylı k Topl a m Yol cu Sayısı nı n Günün Saati ne Göre DeğiĢi mi Yol cu sayısı nı n gün i çerisi nde saatlik değişi mi i ncelendi ği nde bekl endi ği gi bi sabah ve akşa m zirve saatleri nde t aşı nan yol cu sayısı artmakt adır. Bu t alep Ek A da verilen yol cu za man grafi kleri nde de görülebil mekt edir. Şekil 6. 1 de Ocak ayı nda t aşı nan yol cu sayısı nı n 1 saatlik za man dili ml eri içi n al dı ğı değerler gösteril miştir. Yat ay eksende günün saatleri, düşey eksende i se aylık t opl a m yol cu sayıları veril mekt edir. Yat ay eksendeki herhangi bir za man dili mi ne karşılık gel en değer Ocak ayı nı n tüm günl eri boyunca o za man dili ml eri nde akbil kullanarak bel edi ye ot obüsleri ne bi nen yol cu sayısı nı n toplamı nı göster mekt edir. Ör neği n saat 8: 00 değerine karşılık gel en 2. 572. 820 yol cu değeri; Ocak ayı nda saat 7: 00-8: 00 arası nda bel edi ye ot obüsleri ne monte edilen maki neye dokundur ul an topla m akbil sayısı nı göster mekt edir. Yani bu değer bel edi ye ot obüslerini akbil ile kullanan yol cu sayısı nı ver mekt edir. 2002 yılını n t üm ayl arı i çi n yol cu sayıları nı n günün saatleri ne göre değişi ml eri Ek. A da t abl o ve şekillerle veril miştir. Her ay i çi n ol uşt urulan grafi klerle veri kü mel eri ni n yılın ayları na göre saatlik değişi ml eri de gösterilebil miştir. 19

01:00 03:00 05:00 07:00 09:00 11:00 13:00 15:00 17:00 19:00 21:00 23:00 YOLCU 3.500.000 3.000.000 2.500.000 ĠNDĠRĠMLĠ TAM TAM ABONMAN ĠNDĠRĠMLĠ ABONMAN TOPLAM 2.000.000 1.500.000 1.000.000 500.000 0 ZAMAN ġekil 6.1: Ocak Ayı Aylık Toplam Yolcu Sayısının Günün Saatlerine Göre Değişimi Bu t abl olar i ncelendi ği nde bel edi ye ot obüsleri ni kullanan yol cul ar açısından sabah zirvesi ni n saat 7: 00-9: 00 arası, akşa m zirvesi sabah zirvesi ne oranl a daha yaygı n ol arak 17: 00-20: 00 saatleri arası nda ol uşt uğu görül mekt edir. Saat 14: 00 den sonra yol cu sayısı nda bir artış gör ül mekt edir. Bu artış, büyük oranda i ndiri mli abon manl a yapılan yol cul uk sayısı ndaki artışı n t opl a m yol culuğa yansı ması dır. Şekil A. 6- A. 8 de veril miş ol an Haziran, Te mmuz ve Ağust os ayl arında bu artışı n ol mayışı, yarı m gün eğiti m yapan okullarda okuyan öğrencileri n bu dal galanmaya neden ol dukl arı nı düşündür mekt edir. Öğr enci abon man ol arak da adl andırabileceği mi z i ndiri mli akbil kullanı mı sabah ve akşa m zirve saatleri nde ta m abon man kullanı mı nın yakl aşı k yarısı kadar ol makt adır. Buna karşı n haval arı n soğuk ol duğu Kası m, Ar alı k ve Ocak ayl arında öğl e saatleri nde kullanılan i ndiri mli abon man ile t a m abon man sayıları birbiri ne yakı ndır. Bu ayl ardaki yol cu sayısını n günün saatleri ne bağlı değişi mi Şekil A. 1, Şekil A. 11, ve Şekil A. 12 de veril mi ştir. Okul döne mi i çerisi nde kal an bahar ayl arı nda ise saat 12: 00 ile 16: 00 arası nda en çok kullanılan akbil t ürü i ndiri mli abon man ol muşt ur. Saat 17: 00 dan itibaren i ndiri mli abon man kullanı mı 500.000 i n altına düş mekt edir. Tü m akbil t ürleri i çerisi nde en 20

farklı yapı da ol an i ndirimli akbilin böyl e bir oluşum göster mesi ni n nedeni büyük oranda okulları n farklı saatlerde dağıl ması dır. İndiri mli abon man kull anı mı sabah saat 8: 00 da zirve yapı p, daha sonra hı zla azal arak 12: 00 dan sonra yeni den art maya başla makt adır. Saat 17:00 da akşa m zirvesi ni yaparak t a m akbil grafiği yle aynı mert ebelere i nmekt edir. Eğiti mi n kıs men veya t a ma men t atil ol duğu ayl arda indiri mli abon man kullanı cıları nı n sayısı nda büyük bir azal ma gör ül mekt edir. Bu azal ma okulları n t a mamen t atil ol duğu Te mmuz, Ağust os gi bi aylar da %50 sevi yeleri ne ul aş makt a, zirveler belirsizleş mekt e ancak t atil döne mi nde başl ayan kurs, yaz okulları v. b. kur uml arı n faali yette ol ması sebebi yle t a ma men yok ol ma makt adır. Ta m ve i ndiri mli akbil kullanı ml arı nı n t a m abon man ve i ndiri mli abon man grafi kleri ni n öt elenmi ş halleri ol duğu gör ül mektedir. Zirve saat özellikleri ni n de indiri mli ve tamgrupl arı içerisi nde ta ma men aynı ol duğu da görül mekt edir. Kası m ayı boyunca yol cu sayısı nı n günün saatlerine göre değişi mi ne bakıl dı ğı nda, akşa m zirvesi ni n di ğer ayl ara göre farklı ol duğu gör ül mekt edir. Zirve saat i çi nde ol ması na rağmen saat 17: 00 a karşılık gel en yol cu değeri bekl enenin altı nda gerçekl eş mekt edir. 2002 yılı Kası m ayı nı n t akvim özellikleri araştırıldı ğında zirve saat i çerisi nde ol uşan bu farklılığı n Ra mazan ayını n bu aya rastladı ğı anlaşıl mıştır. İftar vakti ni n et kisi yle saat 16: 00-17: 00 arası t aşınan yol cu sayısı nda 500.000 li k bir azal ma ol uş muşt ur. Bu ay boyunca akşa m zirve özellikleri değişi k bir yapı ya bür ünmüş, zirve başlangı cı 15: 00 a çekil miştir. Di ğer ayl arda 12: 00 dan iti baren yavaş yavaş artan yol cu sayısı bu ay 15: 00 da ani bir artış göster mi ştir. Saat 15: 00 ile 17: 00 arası nda 2 mil yon t aşıta bi nme gerçekl eşerek, kış ayl arı i çersi nde en yaygı n akşa mzirvesi gerçekl eşmi ştir. Sabah zirvesi nde yol cu sayısı 3 mil yona yakl aşmı ştır. Yi ne kış ayl arı i çerisi nde en büyük sabah zirve değeri Kası m ayı nda gör ül müştür. Ra mazan ayı nda bir çok işyeri çalış ma saatleri ni öne çekerek çalışanları n daha er ken çı kmal arı nı sağl an makt adır. Bu uygul a manı n sabah zirvesi ni daralttığı, böylece zirve saat yol cu saysı nda artış ol duğu düşünül ebilir. 21