KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 1377 ANADOLU'DA SANAYİLEŞEN KENT ÖRNEĞİ: KAHRAMANMARAŞ Yrd. Doç. Dr. Arif Özağır GİRİŞ Son yıllarda Anadolu'da, hızla sanayileşen ve "yerel sanayi odakları" olarak adlandırılan kentsel birimlerin sanayileşmesi konusunda çok sayıda çalışma yapılmaktadır. Bu kentlerdeki gelişmenin farklı bir yapılanma ile gerçekleştiği ve geleceğe dönük olumlu işaretler taşıdığı ileri sürülmektedir. Sanayileşme eğilimi gösterdiği ifade edilen illerden biri de Kahramanmaraş'tır. Bu çalışmada Kahramanmaraş'taki gelişmenin düzeyini boyutunu ve özelliklerini, oluşum nedenlerini, benzer gelişme şekillerinin diğer illere model olup olamayacağı, süreklilik taşıyıp taşıyamayacağı, devamlılığının sağlanabilmesi için nelerin yapılması gerektiği üzerinde durulacaktır. Bu yapılırken, Kahramanmaraş'ın sanayileşmesi, kendisi dışında yerel sanayi odağı olarak tarif edilen illerle karşılaştırılmalı analiz edilecektir. Çalışmada Devlet Planlama Teşkilatının verileri esas alınacaktır. Anadolu da sanayi hamlesi yaparak öne çıkan bu kentlerdeki gelişmeler makro ekonomik göstergelerdeki değişimler üzerinden izlenecektir. Bir başka ifade ile, illerin performansı; sanayi, GSMH, yaratılan katma değer ve illerin sosyo-ekonomik gelişimi gibi göstergeler yardımıyla irdelenecektir. sonrasında gelişme gösteren ve bu gelişmeyi kendi bağımsız kaynaklarıyla sağlamış iller Yeni Sanayi Odağı (YSO) 1 olarak tanımlanmaktadır. Bu tanıma uyan ve bu çalışmada ele alınıp incelenecek iller ise başta Kahramanmaraş olmak üzere Denizli, Kayseri, Konya, Gaziantep, Eskişehir, Çorum ve Afyon'dur. I. KAHRAMANMARAŞ VE BAZI SANAYİ ODAĞI İLLERİN GAYRİ SAFİ YURT İÇİ HASILAYA KATKILARINDAKİ GELİŞMELER Gayri Safi Milli Hasıla, bir ülkenin olduğu kadar bir kentinde de gelişme seviyesini gösteren en önemli kriteridir. Dolayısıyla bir ülkeye ait Gayri Safi Milli Hasıla'nın iller itibariyle dağılımı, illerin gelişmişlik durumunu gösteren en önemli bir göstergedir. Aşağıda sanayi odağı sayılan 9 ilin 1988-1998 döneminde GSYİH'ya göre gelişme hızları hesaplanmıştır. Kaynak: DPT, 2, s. 185. ' Yeni Sanayi Odağı olmanın kriterleri: (1) Herhangi bir sanayi yoğunlaşma alanının ardbölgesi olmaması; diğer bölgelerden çevreselleşen girişimci ve sermaye yerine; kendi girişimcisi ve kaynaklarını kullanmaları, (2) GSYtH. nüfus ve hepsinden önemlisi sanayi göstergeleri itibariyle başarılı bir gelişme performansı göstermeleri, (3) KOBİ'ler temelinde belli başlı sektörlerde uzmanlaşmaları olarak sıralanabilir.
1378 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU Bu tabloya göre (Tablo 1), genel olarak yeni sanayi odaklarının GSYİH içindeki paylarında bir azalma gözlenmektedir. Artış olan iller Kahramanmaraş ve Denizli'dir. II. KAHRAMANMARAŞ VE BAZI SANAYİ ODAĞI İLLERİN SOSYO EKONOMİK GELİŞMİŞLİK DÜZEYLERİ Devlet Planlama Teşkilatı (DPT), İl ve ilçelerin zaman içindeki ekonomik ve sosyal gelişmelerini tek bir gösterge ile değerlendirilmesini amaçlayan çalışmalar yapmaktadır. Sosyoekonomik gelişme kavramı, bir kentin sosyal, ekonomik, siyasal ve kültürel yapılarındaki ilerlemeyi ifade etmektedir. Dolayısıyla kavram, fert başına milli gelirin artmasının yanında, yapısal ve insani gelişmeyi de içine alan ve ölçülebilen tüm değişkenleri kapsamaktadır. Bu konuda DPT tarafından en son çalışma 1996'da yapılmıştır. Temel bileşenler analizi adı verilen ve 76 ili kapsayan çalışmada 58 adet sosyal ve ekonomik gösterge kullanılmıştır (DPT, 1996: 18 ). Bu göstergeler: 1. Sosyal göstergeler 1. Demografik 2. İstihdam 3. Eğitim 4. Sağlık 5. Altyapı 6. Diğer refah göstergeleri B. Ekonomik göstergeler 1. İmalat sanayi 2. İnşaat 3. Tarım 4. Mali göstergeler Bu göstergelerden bir kısmının etkisi, pozitif yönde gerçekleşirken (sanayileşmenin boyutu ve okullaşma oranında olduğu gibi), diğer bir kısmının etkisi negatif yönde olmaktadır (nüfus artış hızında, tarımın payında olduğu gibi). Aşağıda tablo 2'de Kahramanmaraş'ın ve seçilmiş bazı sanayi odağı sayılan illerin sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralaması verilmiştir. Kaynak: DPT, 1998, s. 49. Sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralamasına göre, 76 il önce gelişmişlik durumlarına göre sıralanmakta, sonra gelişmişlik düzeylerine dikkate alınarak 5 gruba ayrılmıştır. Kahramanmaraş 4. derecede gelişmiş iller arasında yer almaktadır. Yakın komşuları olan Adana ve Kayseri 2.
KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 1379 derecede, Gaziantep ve Malatya 3. derecede gelişmiş iller arasında yer almaktadır. 4. derecede gelişmiş iller grubunun belirgin özelliği, geçimini tarımdan sağlamasıdır. 2. derecede gelişmiş iller grubunun bariz özelliği sınai bitkilerin ve tarıma dayalı gelişmiş sanayilerin ön planda olmasıdır. 3. derecede gelişmiş iller grubu yüksek gelişme potansiyeline sahip tarımın, yaygın küçük ve orta boy işletmelerin bulunduğu illeri kapsamaktadır. 76 İlin gelişmişlik sıralamasında Kahramanmaraş 5. sıra ile bu 9 il arasında sonuncu durumdadır. Komşuları olan Kayseri 15., Gaziantep 25. ve Malatya ise 38. sırada yer almaktadır. III. KAHRAMANMARAŞ VE BAZI SANAYİ ODAĞI İLLERİN SANAYİLEŞME DÜZEYLERİ Türkiye'de ekonomik faaliyetlerin yoğunlaştığı en önemli merkez, İstanbul'dur. Ekonomik kademe acısından, alt merkezler; İzmir, Ankara, Bursa, Kocaeli ve Adana iken, son yıllarda Anadolu'da Önemli sanayi merkezleri ortaya çıkmaya başlamışlardır. Bu kentler sanayi alt yapısı ve gelişmiş girişimcileri ile Anadolu'daki önemli sanayi merkezileri konumuna gelmişlerdir. Özellikle sonrasında başlayan ihracata dayalı sanayileşme sürecinde geleneksel sanayi ve ticaret merkezleri dışında, sanayileşme açısından sıçrama yapan bu kentler "Anadolu Kaplanları" olarak adlandırılmaktadır. Türkiye ekonomisinin ithal ikamesine dayalı sanayileşme anlayışından vazgeçip, ihracata dayalı sanayileşme çerçevesinde dışa açılma yönündeki paradigma değişikliği, hiç planlanmadığı ve düşünülmediği halde yeni bir "kent ekonomileri" olgusu yaratmıştır. Bu çerçevede başta Kahramanmaraş olmak üzere Denizli, Kayseri, Konya, Gaziantep, Malatya, Eskişehir, Çorum ve Afyon gibi kent ekonomileri, Türk ekonomisinin Anadolu'daki parlayan yıldızları olmuşlardır (Özsağır, 1999: 63). Bu kentlerdeki ekonomik gelişmeyi görebilmek için, toplam işyerleri, imalat hacmi, imalat sanayinde yaratılan katma değer, imalat sanayindeki işletmelerin büyüklüğü ve hukuki yapıları açısından karşılaştırmalı bir analiz yapılacaktır. 1. İşyeri Açısından: Aşağıda bu kentlerdeki işyerlerinin Türkiye İmalat sanayi içindeki payları verilmiştir. Buna göre, YSO olarak tanımlanan illerin ve yıllarındaki toplam imalat sanayi işyeri sayısı içindeki paylan incelendiğinde hemen hemen tüm illerde artış yaşandığı görülmektedir (Tablo:3). Bu illerin sanayi yapıları biraz daha ayrıntılı bir şekilde incelendiğinde, Kaynak: DPT, s. 186. Denizli ve Gaziantep'in paylarında ciddi artışlar görülmektedir. Bu iki il paylarını 'den 'ye sırasıyla; yüzde 1,34'den 3,75'e ve yüzde 1,61'den 2,73'e çıkararak, imalat sanayi işyeri
138 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU sayısı bakımından ülke genelinde ilk sıralara yükselmişlerdir. Kahramanmaraş ve Afyon'daki artış da oransal olarak oldukça yüksektir. Bu artışın altında küçük orta boy işletme temelinde gelişen sanayileşmeleri ve tekstil sektörü gibi küçük ölçekli girişimi mümkün kılan uzmanlaşma alanları yatmaktadır. Denizli'nin - dönemini içeren 17 yıllık kesitte başlıca uzmanlaştığı ve uzmanlaşma eğilimlerini artırdığı sektörler ise tekstil ve metal eşya-makine olmuştur. Gaziantep imalat sanayinin başlıca uzmanlaştığı ve uzmanlaşma sürecini artırdığı sektörler ise sırasıyla; tekstil, gıda ve metal eşya makine olmuştur Kahramanmaraş sanayisinin başlıca uzmanlaşma gösterdiği sektörler ise tekstil ve metal eşyamakine olmuştur. Bu dönemde Kayserinin Payıl,I7'den 1,62'ye çıkarken, Konya'nın payı 1,7'den 2,28'e yükselmiştir. Kayseri imalat sanayinde hakim sektör, metal eşya-makine, tekstil, kimya ve gıda sanayidir. Konya'da uzmanlaşılan sektör ise metal eşya-makine ve gıda sektörüdür. - döneminde Türkiye toplam imalat sanayi işyeri sayısı içinde, Eskişehir'in payı 'de yüzde 1,36 seviyede iken, 'de 1,51'e çıkmıştır. Çok sektörlü bir yapı sergileyen Eskişehir sanayisinde, belirgin olarak uzmanlaşilan bir sektör bulunmamaktadır. Buna karşılık yoğunlaşilan başlıca sektörler gıda, taş-toprak ve metal eşyamakina sektörleridir. Çorum da içsel kaynaklarına dayalı bir sanayi gelişme performansı göstermiştir. - döneminde Türkiye toplam imalat sanayi işyeri içerisinde Çorum'da bulunan işyerlerinin oranı, sırasıyla; yüzde,64 ve,85 olmuştur. Çorum sanayisinin başlıca uzmanlaşma alanları ise taş-toprak ve gıda sektörleridir. Afyon'un Türkiye toplam imalat sanayi işyeri sayısı içindeki oranı 'de yüzde,49, 'de 1,8 yükselmiştir. Afyon'da uzmanlaşılan sektör taş-toprak sektörü ile hayvansal ürünler ve şekerlemeye dayalı gıda sektöründeki eğilimleri bu dönemde artmıştır. Malatya'da uzmanlaşılan bir sektör olmamasına birlikte gıda ve tekstil sektörü öne çıkmaktadır. 2. İmalat Sanayi Açısından: Yeni sanayi odağı olarak adlandırılan illerin imalat sanayilerinin büyüklüğü daha ayrıntılı bir şekilde aşağıda tablo 4'de verilmiştir. Tablo 4: Anadolu'daki Sanayileşmenin Göstergesi Olarak YSO'lardaki İmalat Sanayi İşyerlerinin Türkiye İmalat Sanayi İçindi Payları (%)
KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 1381 Afyon Çorum Diğer İller Türkiye,3 94,6 1,,5,3 92,2 1, Kaynak: DPT, Bölgesel Gelişme Özel İhtisas Komisyon Raporu, s. 185. Tabloda görüldüğü gibi, 1988-1998 yılları arasında söz konusu illerin imalat sanayi içindeki payları artmıştır. Ama Kahramanmaraş ve Denizli'deki artış daha yüksek oranlarda olmuştur. Türkiye'deki sanayi odağı örneklerinin başında yer alan Denizli'nin 1988-1998 dönemini içeren 1 yıllık bir kesitte, Türkiye imalat sanayi içerisindeki payı yüzde,6'dan yüzde 1,3'e çıkmıştır. Aynı dönemde Kahramanmaraş'ın Türkiye imalat sanayi içindeki payı yüzde,1'den yüzde,4'e yükselmiştir. 3. İmalat Sanayinde Yaratılan Katma Değer Açısından: Aşağıda Tablo 5'de aynı illerin İmalat sanayinde yarattıkları katma değer verilmiştir. Buna göre, YSO'ların ve yıllarındaki toplam imalat sanayi katma değeri içindeki payları 'den 'ye YSO'ların katma değerdeki payı diğer illere göre artsa da bu artış işyeri sayısındaki artış kadar olmamıştır ('den 'ye yüzde 6,9'dan 7,24'e yükselmiştir.) İşyeri sayısındaki artışın yanında görece düşük kalan katma değer artışının önemli bir nedeni uzmanlaşılan görece emek yoğun sektörler ve bu sektörlerde izlenen düşük emek maliyetine dayalı rekabet gücü arayışıdır. Tablo 5: Sanayi Odaklarını Yarattıkları Katma Değerlerin Toplam İmalat Sanayi Katma Değerleri İçindeki Payları (%) iller Denizli Kayseri Konya Gaziantep K. M araş Malatya Eskişehir Afyon Çorum Diğer İller Türkiye,61 1,45 1,81,41,14,74 1,5,11,13 93,1 1, 1,27 1,52 1,27,87,29,38 1,32,17,15 92,76 1, Kaynak: DPT, Bölgesel Gelişme Özel İhtisas Komisyon Raporu, s. 188. Denizli imalat sanayinin, Türkiye toplam katma değeri içerisindeki payı da 'de yüzde,61 iken, 'de yüzde 1,27'ye çıkmıştır. - döneminde Gaziantep'in imalat sanayi katma değeri ise Türkiye toplamı içinde yüzde,41'den yüzde,87'ye çıkmıştır. Kahramanmaraş'ta yaratılan katma değer, ülke imalat sanayi katma değeri içindeki payı dönem başında ('de) yüzde,14'den, dönem sonunda ('de),29'a yükselmiştir.
1382 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU Konya ve Malatya imalat sanayinde üretilen katma değerlerin payında gerileme olurken, Kayser imalat sanayinin payında küçük bir artış olmuştur. Eskişehir imalat sanayi katma değerinin, ülke imalat sanayi katma değerine katkısı yüzde 1,5'den 1,32'ye gerilemiştir. Çorum'da yaratılan katma değer ise;,13'den,15'e yükselmiştir. 4. İşletmelerin Büyüklüğü Açısından: Aşağıdaki tabloda (Tablo 6) da YSO'da kurulan şirketlerin büyüklük grubuna göre dağılımı verilmiştir. Buna göre, YSO'larda - dönemindeki imalat sanayi işyeri sayısı artışlarının önemli kısmı, çalışan sayısına göre 1-49 ve 5-15 gruplarına giren küçük ve orta ölçekli işletmelerde gerçekleşmiştir. Bu işletmeler girişimciliğin fidanlığı olarak bilinmektedir. Bundan dolayı bu illerdeki gelişmeler girişimcilere bağlanmaktadır. Diğer taraftan YSO'larda, 1-49 grubundaki işyeri sayısındaki artışın aksine; aynı dönemde, diğer illerde 1-49 grubundaki işyerlerinin payı yüzde 7,'den yüzde 54,89'a gerilemiştir. Tablo 6: YSO'larındaki İmalat Sanayinin Büyüklük Grubuna Göre Dağılımı (%) İller Yıllar 1-49 Denizli Kayseri Konya Gaziantep K. Maraş Malatya Eskişehir Afyon Çorum Diğer iller 1,1,78 1,36 1,33,17,16,99,36,6 71, 2,6,91 1,64 1,89,38,24,95,87,56 54,89 Kaynak: DPT, 2, s. 187. 5-15,23,69,21,4,23,37,11,51,2,9,1,11,24,36,9,14,2,25 13,51 2,39 İşletme Büyüklük Grubu 151-2 21-25,2,6,12,1,3,9,2,5.4,7,1,1,8,1,2,2,2,3,3,3,1 -,1 2,13 1,18 3,33 2,1 25 +,8,27,14,22,9,8,8,15,2,7,6,8,1,15,5,4,1,3 6,18 7,88 Gaziantep'te de KOBİ'ler hem işyeri sayısı, hem de katma değer itibariyle anılan dönemde sıçrama yapmıştır. - döneminde, 1-49 arası kişi istihdam eden işyerleri grubunun Türkiye geneli içerisindeki oranı gerilerken, bu gruptaki işyerleri Denizli, Kahramanmaraş ve Afyon'da 2 katından daha fazla bir artış olmuştur. 5. İşletmelerin Hukuki Yapıları: Aşağıda tablo 7'de YSB'lerdeki işletmelerin hukuki duruma göre dağılımı yer almaktadır. Bu tabloya göre, YSB olarak nitelenen illerde, ülke geneline paralel, yılından 'ye ferdi mülkiyet, adi ortaklık, kollektif ve komandit şirketlerin payı, işyeri sayısı itibariyle düşmüş, limitet ve anonim şirketlerin payı önemli ölçüde artmıştır. Ancak, YSB olarak adını en sık duyuran Denizli, Gaziantep ve Kahramanmaraş gibi illerde ise, ferdi
KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 1383 mülkiyette artış gerçekleşmiştir. Bunda özellikle bu illerde uzmanlaşılan tekstil sektörünün, küçük işletmelerin kurulmasını mümkün kılan yapısı ve insanlarının yüksek ve yaygın girişimcilik potansiyeli önemli paya sahiptir.
1384 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU Kaynak: DPT, 2, s. 191. IV. KAHRAMANMARAŞ VE BAZI SANAYİ ODAĞI İLLERİN TEŞVİKLERDEN YARARLANMA DÜZEYLERİ Teşvik politikalarının, yeni sanayi odaklarının oluşumunda (ve bu yörelerdeki girişimcilik potansiyelinin hayata geçirilmesinde) etkili olup olmadıkları ve YSO niteliği taşıdığı düşünülen 9 ilin 1983-97 dönemini içeren 14 yıllık dönemde teşviklerden ne ölçüde yararlandıkları incelenmeye çalışılmıştır. Söz konusu 9 ilin 1983-97 dönemi için toplam ne kadar teşvik belgeli yatırıma sahip oldukları, kişi başına düşen yıllık ortalama teşvik belgeli yatırım miktarları hesaplanmış ve Türkiye ortalaması ile karşılaştırılmıştır (Tablo: 8). İller Denizli Kayseri Konya Gaziantep K. Maraş Malatya Eskişehir Afyon Çorum Türkiye* Tablo 8: 1983- Dönemi Toplam Teşvik Belgeli Yatırımlar ( yılı fiyatları milyon TL), 1983- Dönemi toplam Teşvik Belgeli Yatırımlar 932.76.485 722.211.848 564.722.793 2.19.311.262 1.895.713.88 871.194.469 641.534.546 95.416.51 269.56.247 54.627.247.7 Kaynak: DPT, 2,217. * Birden fazla ili kesen yatırımlar hariçtir. 1983- Dönemi Yıllık Ortalama Kişi Başına Teşvik Belgeli Yatırımlar 82,8 51, 21,5 144,5 141,3 82,7 66,7 8,6 29,5 63,8 Endeks (Kişi Başına Teşvik Belgeli Yatırımlar) 129,7 79,9 33,7 226,4 221,4 129,6 14,5 13,5 46,2 1, Kişi başına yıllık ortalama teşvik belgeli yatırımların endeks değerlerine bakıldığında, sırasıyla 226,4 ve 221,4 ile Gaziantep ve Kahramanmaraş'ın, 1 olarak alınan Türkiye ortalamasının oldukça üzerinde yatırıma sahip oldukları görülmektedir. Denizli, Eskişehir ve Malatya'nın kişi başına teşvik belgeli yatırımları da Türkiye genelinin üzerindedir. Her ilde kendine özgülük, yerel etmenler, Sektörel yapı, bilgi ve sermaye birikimi farklılıkları
KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 1385 ve ilin sanayi odağı olma sürecinin hangi aşamasında bulunduğu, bu sınırlı veriyle YSO oluşumu ve teşvikler hakkında net çıkarım (yorum) yapmayı güçleştirse de, bu rakamlar (değerler) teşvikler ve Sanayi Odağı oluşumu arasında pozitif bir bağıntı olduğuna işaret edecek niteliktedir. Ancak, burada önemle vurgulanması gereken bir konu; KÖY ve teşvik politikalarının sanayi odağı olarak tanımlanan illerdeki gelişmenin temel faktörü olmadığıdır. Teşvik uygulamaları, tabloda yer alan illerde sanayi gelişmeye ivme kazandırmakla beraber, diğer illerde ve özellikle KÖY'Ierde neden başarılı olamadığı sorusu, sanayi odakları ile diğer illerin içsel yapıları arasındaki farklılığa işaret etmektedir. Denilebilir ki, teşvik politikalarının diğer illerden farklı olarak, bu illerde daha etkin bir şekilde uygulanabilmesinin başlıca nedeni, bu illerde alınan teşvikleri etkinleştirebilecek bir girişimcilik altyapısının varlığı olmaktadır. V. KAHRAMANMARAŞ VE BAZI SANAYİ ODAĞI İLLERİN SANAYİ ALTYAPISI Sanayi kuruluşları için altyapı geliştirmenin yollarından biri orta ölçekli sanayiler için Organize Sanayi Bölgesi (OSB), küçük ölçekli sanayiler için ise Küçük Sanayi Sitesi (KSS) kurmaktır. Planlı dönemin başlangıcından günümüze değin uygulanmakta olan OSB politikası, yerel sermaye birikiminin il dışına çıkmasına engellemede ve yerel sanayiye transferinde Önemli bir planlama aracı olarak işlev görmüştür. Kentleşme ve sanayileşme ilişkilerini düzenlemek açısından bir konuma sahip olan OSB'ler, sanayi birimlerinin çevrede yaratacağı olumsuz etkileri denetlemede, daha kolay ve ucuz üretim yapmalarını sağlamada ve daha düşük maliyetli altyapı hizmetlerinden yararlanmada büyük olanaklar sunmaktadır. Küçük Sanayi Siteleri: Kalkınma Programına uygun olarak küçük ve orta boy sanayicinin modern işyerlerine kavuşması ve böylece verimlerinin arttırılması amacıyla, Küçük Sanayi Siteleri yapımına ve desteklenmesine önem verilmiştir. Bu tedbir ile gelişmiş sanayinin ihtiyaç duyduğu yan sanayi girdileri temin edilmekte ve küçük sanayi ülkenin belirli merkezlerinde toplamak yerine, ülke sathına dengeli olarak yaymak suretiyle, hem boyut ve hem de mekan olarak sanayi entegrasyonu hız kazanmış bulunmaktadır. Küçük Sanayi Siteleri uygulaması ile, benzer iş kollarında çalışan işletmeler, aynı site içinde toplanmakta, bölgesel ihtiyaçları hep birlikte daha kolay ve ekonomik olarak karşılanabilmekte, işyerlerine yeni teknolojinin girmesi daha kolay olmaktadır. Küçük Sanayi Siteleri; bölgesel ihtiyaçların karşılanmasında, bölgesel istihdam olanaklarının artırılıp işsizlik, çarpık kentleşme ve çevre sorunlarına çözüm bulunmasında büyük rol oynamaktadır. Organize Sanayi Bölgeleri: Planlı kalkınma dönemine girdikten sonra, ülke kalkınmasının bölgesel dengesizlikler yaratmadan geri kalmış bölgelerin kalkınmalarını teşvik ederek, sanayi yatırımlarını bu bölgelere çekmek suretiyle dengeli bir kalkınmayı sağlamak için Organize Sanayi Bölgeleri uygulamaları başlatılmıştır. KSS ve OSB uygulamalarına ilişkin bu genel değerlendirmeden sonra, Yeni Sanayi Odağı olarak tanımlanan 9 ildeki KSS ve OBS profili aşağıdaki tabloda (tablo 9) özetlenmiştir.
1386 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU Tablo 9: Sanayi Odaklarındaki Küçük Sanayi Siteleri ve Organize Sanayi Bölgeleri Kaynak: DPT, 2, s.227, 229. Tabloda dikkati çeken husus Kahramanmaraş'ta biten bir OSB'nin olmamasıdır. Diğer illerin hemen hepsinin en az bir OSB'si vardır. SONUÇ Kahramanmaraş'ın illerin sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralamasındaki yeri oldukça geridedir (76 il içinde 5'nci sıradadır). İlçelerin sıralamasında ise merkez ilçe 858 ilçe içerisinde 77'nci sıradadır. Bu da sanayideki gelişmenin Merkez ilçede yoğunlaştığını göstermektedir. Sanayi verileri hızla yükselme trendinde olmakla beraber, tüm ilçeleri etkileyebilecek ve dış göçü içe çevirebilecek nitelikte değildir. Ayrıca, sanayideki gelişme, diğer sosyal ve ekonomik göstergeleri de etkileyebilecek güce erişememiştir. Öncesinde, Kahramanmaraş ekonomik ve sosyal özellikleri itibari ile geri kalmış bir kent konumunda iken; 'li yıllarla birlikte büyük bir kalkınma hamlesi gerçekleştirmiştir. Özellikle sanayide gözlenen bu hızlı gelişimle birlikte kent eski geleneksel tarımsal nitelikli yapıdan ekonomik değerleri değişen bir il niteliğine dönüşmüştür. Bundan yirmi yıl öncesine kadar tahıl, biber, çeltik ve pamuk gibi tarımsal ürünleri; un, biber, çeltik, çırçır fabrikaları varken, günümüzde il sanayisinin temelini özellikle tekstil sektöründe Önemli bir paya sahip iplik, örme, dokuma, boya ve konfeksiyon firmaları oluşturmaktadır. Kahramanmaraş sanayisinin gelişiminde/dönüşümünde teşvikler Önemli bir etken olmuştur. Kahramanmaraş'a verilen teşvikler incelendiğinde, teşviklerden fazla imalat sanayi, daha özelde ise tekstil sektör yararlanmıştır. Kahramanmaraşlı girişimciler verilen teşvikleri yüksek oranda (yüzde 96) yatırıma dönüştürerek tekstilde bugünkü konumuna gelmiştir. İncelenen illeri sanayi odağı yapan faktörler (dinamikler) büyük bir çeşitlilik göstermesinin yanı sıra dinamik bir yapı da sergilemektedir. Bu dinamiklerden birisi, illerin tarihsel olarak bir ticaret merkezi olup- olmaması, yada ticari geçiş yolları üzerinde bulunup-bulunmamasıdır.
KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 1387 İkincisi, odakların bölge içi işlevidir. Bir ilin diğer bir il ile olan sosyal ve ekonomik ilişkileri, ulusal iş bölümünde üstlendiği konum, bölgedeki ekonomik ve sosyal potansiyelleri kendine çekecek imkanlara sahip olması, odak olup olmaması açısından önemli bir faktörlerdir. Sözgelimi tarımsal potansiyelin sınırlı oluşu, ticari ve sanayi faaliyetler gibi tarım dışı alanlarda uzmanlaşmayı ve uzmanlaşmanın kuşaklara aktarımını gerektirebilir. Bilgi ve becerilerin yoğunlaştığı odaklarda bu tür başlangıç avantajları ise dinamik dışsal ekonomileri beraberinde getirerek diğer il ve bölgelere karşın karşılaştırılmalı üstünlük sağlayabilir. Odakların oluşumunda üçüncü unsur, yerel kurum ve kuruluşlar arasındaki artan işbirliği girişimleridir. Odak olarak öne çıkan illerde yapılan araştırmalar yerel kurum ve kuruluşlar arasında uyumlu, güvene dayalı ilişkilerin olduğunu ve bu ilişkilerin son yıllarda yoğunlaştığını göstermektedir. Bununla birlikte bu illerdeki kurum ve kuruluşların "faal" olmalarından öte bu kurum ve kuruluşları harekete geçiren ve daha derinde yatan tarihsel bir "girişimcilik" yapısının varlığı sanayi odağı olarak tanımlanan illeri öne çıkarmaktadır. Diyebiliriz ki, bugün yerel sanayi odağı diye adlandırılan illerin gerisinde, tarihsel bir girişimcilik kültürünün varlığı yatmaktadır. Odak olarak tanımlanan illeri diğer illerden ayırtan temel ve ortak özellik, bu illerde yerel sosyal yapıya yapışık olan tarihsel bir bilgi ve beceri stokunun (entelektüel sermayenin) varlığı olmaktadır. Esnaflık (ticaret) ve zanaatkârlık (üretim) temelli kuşaklar arasında aktarılan bir bilgi ve beceri stoku (girişimcilik) ve bu stokun çeşitli dönemlerde ülke ve dünya konjonktürüne kendini uyarlaması, aynı zamanda bu illerdeki sanayileşmenin evrim süreci olmuştur. Yerel sosyal yapıya içsel olan bu stok, çeşitli dönemlerde ortaya çıkan dışsal fırsatları en etkin şekilde yerelliğe içselleştirebilme becerisini göstermiştir. Bünyelerinde barındırdıkları girişimcilik özellikleri ile odaklar, bir yandan dünya ve ülke ekonomisinde meydana gelen değişimleri nispi olarak daha kolay içselleştirebilirken, diğer yandan da çeşitli dönemlerde kamu tarafından uygulamaya konulan sanayi ve yerel gelişme politikalarından daha etkin bir şekilde yararlanabilmişlerdir. Bu tür politikaların başında teşvik politikaları gelmektedir. Teşvikler sanayi odaklarının gelişim sürecinde önemli bir kamu katkısı olarak belirtilebilir. Ancak, teşvik politikalarının diğer illerden farklı olarak YSO'ların daha etkin bir şekilde uygulanabilmesinin temel nedeni bu illerde alınan teşvikler etkinleştirebilecek bir girişimcilik alt yapısının varlığı olmaktadır. Kentin içinde bulunduğu konumdan daha ileri bir noktaya götürebilmek için aşağıdaki konularda harekete geçilmelidir. 1. Kahramanmaraş, dört yanı çevrili, giriş ve çıkış için bağlantı yolları olmayan bir kent konumundadır. Bağlantı yolları bir an evvel bitirilmelidir. Diğer taraftan Gaziantep'in kent önderleriyle bir araya gelerek bu iki kente hatta çevre illere hitap edecek uluslar arası nitelikte bir hava alanını Narlı- Gaziantep Arasına kurma yolları aranmalıdır. 2. Komşuları olan Gaziantep, Adana ve Kayseri illeri ile kentsel işbirliği, hatta bölgesel bir birlik kurma yollan aranmalıdır. 3. Bu üç kent birlikte hareket ederek bölgesel ekonomik kalkınma ajanslarını kurmalıdır. Bölgesel Ekonomik Kalkınma Ajansı; merkezi hükümetlerden bağımsız bir idari yapıda, sınırları belirlenmiş bir bölgenin girişimcilik potansiyelini geliştirip canlandırmak ve böylece ekonomik kalkınmaya katkı sağlamak amacıyla kurulmuş
1388 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU ve faaliyetlerini kamunun veya özel sektörün finanse ettiği bir kuruluştur. Bölgesel Kalkınma Ajansının ana amacı; Bu bölgedeki ekonomiyi canlandırmak, Bölgenin girişimci potansiyelini geliştirmek, Bölge halkının kalkınmaya katılımını ve kalkınmadan yararlanmasını sağlamak olmalıdır. Dış yatırımcıların bölgeye gelmesi için gerekli çalışmaları yapmalıdır. KAYNAKÇA DPT (1996), İllerin Gelişmişlik Sıralaması Araştırması (1966), Yayın No: DPT: 2466 (2), Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Bölgesel Gelişme Özel İhtisas Komisyon Raporu, DPT:252-ÖİK:523. Özsağır, A., (1999b), "Cumhuriyet'İn 75. Yılında Gaziantep Sanayii", Cumhuriyet'İn 75. Yılına Armağan: Gaziantep, Gaziantep Üniversitesi Vakfı Kültür Yayınları, Yayın No: 6, Gaziantep.