Türkiye de Arkeometrinin Ulu Çınarları

Türkiye de Arkeometrinin Ulu Çınarları Two Eminent Contributors to Archaeometry in Turkey Prof. Dr. Ay Melek Özer ve Prof. Dr. Şahinde Demirci ye Armağan To honour of Prof. Dr. Ay Melek Özer and Prof. Dr. Şahinde Demirci Editörler/Editors Ali Akın Akyol - Kameray Özdemir homerkitabevi

Türkiye de Arkeometrinin Ulu Çınarları Two Eminent Contributors to Archaeometry in Turkey Prof. Dr. Ay Melek Özer ve Prof. Dr. Şahinde Demirci ye Armağan To honour of Prof. Dr. Ay Melek Özer and Prof. Dr. Şahinde Demirci

ISBN: 978-9944-483-42-1 Türkiye de Arkeometrinin Ulu Çınarları Prof. Dr. Ay Melek Özer ve Prof. Dr. Şahinde Demirci ye Armağan Two Eminent Contributors to Archaeometry in Turkey To honour of Prof. Dr. Ay Melek Özer and Prof. Dr. Şahinde Demirci Editörler Ali Akın Akyol - Kameray Özdemir Yayın Yönetmeni Betül Avunç Tasarım Sinan Turan Kapak Fotoğrafı Tuna Akçay Ofset Hazırlık Homer Kitabevi Baskı ve Cilt Altan Basım Ltd. 1. Basım: 2012 Homer Kitabevi ve Yayıncılık Ltd. Şti. Tüm metnin yayım hakkı saklıdır. Tanıtım için yapılacak kısa alıntılar dışında yazarın ve yayımcının yazılı izni olmaksızın hiçbir yolla çoğaltılamaz. Homer Kitabevi ve Yayıncılık Ltd. Şti. Yeni Çarşı Cad. No: 12/A Galatasaray 34433 İstanbul Tel: (0212) 249 59 02-292 42 79 Faks: (0212) 251 39 62 e-mail: homer@homerbooks.com www.homerbooks.com

Türkiye de Arkeometrinin Ulu Çınarları Two Eminent Contributors to Archaeometry in Turkey Prof. Dr. Ay Melek Özer ve Prof. Dr. Şahinde Demirci ye Armağan To honour of Prof. Dr. Ay Melek Özer and Prof. Dr. Şahinde Demirci Editörler/Editors Ali Akın Akyol - Kameray Özdemir

İçindekiler Önsöz........................................... 9 Prof. Dr. Ay Melek Özer................................ 11 Biography of Professor Ay Melek Özer......................... 13 Ay Melek Özer in Yayınları / Bibliography of Ay Melek Özer............. 15 Prof. Dr. Şahinde Demirci............................... 21 Biography of Professor Şahinde Demirci........................ 23 Şahinde Demirci nin Yayınları / Bibliography of Şahinde Demirci........... 25 Neden Arkeometri?................................... 39 Ünsal Yalçın Keban Projesi nden Arkeometri Ünitesi ne Türk Arkeolojisinde Çağdaşlaşma Süreci.. 43 Mehmet Özdoğan Ankara Vilayet Meydanı Antik Roma Yolu Kazısı Arkeometrik Analizleri...... 51 Ali Akın Akyol - Yusuf Kağan Kadıoğlu Yakın Doğu Neolitiğinde Ev ve Sosyal Eşitsizlik................... 67 Çiğdem Atakuman Madencilik ve Uygarlık................................. 79 M. Ümit Atalay Arkeometride Spektrometri Yöntemleri........................ 87 O. Yavuz Ataman Bizans Dönemi ne Ait Altın Sikke Orijinalliğinin Tespitinde Tahribatsız Arkeometrik ve Görsel Analiz Yöntemlerinin Kullanılması.............. 97 Mahmut Aydın - Sena Mutlu Glass Finds Recovered in the Excavations at Tekfur Sarayı, İstanbul......... 107 Ömür Bakırer

Ankara Bölgesi nde İlk Tunç Çağ Yerleşimleri..................... 117 Gülçin İlgezdi Bertram - Jan-K. Bertram Ankara Valiliği Bahçesi Roma Caddesi Kazısı..................... 125 Halil Demirdelen - Mustafa Metin Alanya da Erken Hristiyan ve Bizans Dönemi Araştırmaları (2004-2008)....... 137 Sema Doğan Urartu Ayanis Kalesi (Van) Arpa Depolarındaki Ambar Biti Kalıntıları........ 147 Emel Oybak Dönmez - Tuğba Solmaz Nudity of Male Statues in Ancient Greek Art..................... 155 Serra Durugönül Komana ve Çevresinde Çağlar Boyu Yerleşim..................... 163 Burcu Erciyas Ürünlü Kültür Köyü Yemek Geleneği......................... 171 Begümşen Ergenekon Akhaemenid Egemenliği Döneminde Doğu Yunan Bölgesinde Cam......... 183 Emel Erten Türkiye de Taşınabilir Kültürel Mirası Koruma Eğitimi Üzerine............ 195 Bekir Eskici Monokrom Sırlı Mozaik İran Çinilerinin Karakterizasyonu.............. 205 A. Emel Geçkinli - Gülsu Şimşek Antik Cam Üretimine Dair Bilgilere Ulaşmada Arkeometrik Analizlerin Önemi: Elaiussa Sebaste Örneği................................ 213 Çiğdem Gençler Güray Antik Yunan Vazo Betimlemelerinde Zaman ve Mekân Algısı............ 219 Suna Güven Ankara Akköprü Arkeometrik İncelemeleri Kapsamında Jeofizik Çalışmalar..... 229 Selma Kadıoğlu, Yusuf Kağan Kadıoğlu, Ali Akın Akyol, Bekir Eskici Esra Ezgi Baksı, Büşra Bihter Demirci, Kıymet Deniz Arkeometrik Araştırmalarda İstatistiksel Yöntemlerin Kullanımı........... 239 Zeynep I. Kalaylıoğlu - H. Öztaş Ayhan Göltepe den Özgün Bir Buluntu............................ 247 Ergun Kaptan

Some Remarks on the Development of Musical Instruments With Emphasis on Hittite Period..................................... 253 Erhan Karaesmen - Bilge Küçükdoğan Ülkemizde Yazılı Kültürel Mirasın Korunması Alanında Yapılan Çalışmalar ve Sorunlar................................. 261 Esra Mert Kronik Demir Eksikliğine Bağlı Anemi: Klinik ve Paleopatolojik Bulgular Işığında Yeni Değerlendirmeler................................. 269 Metin Özbek Element Analizleri ile Erken Tunç Çağı İkiztepe Toplumunun Yaşadığı Ekolojik Ortam ve Besin Kaynaklarının Belirlenmesi Üzerine Bir Deneme.......... 281 Kameray Özdemir - Yılmaz Selim Erdal Nif (Olympos) Dağı Kazıları Cam Buluntuları.................... 295 Üzlifat Canav Özgümüş - Serra Kanyak Hititlerde Bilimsel Düşünce Örnekleri........................ 303 Aygül Süel Ortaköy-Ağılönü Kurban Çukurlarının Fiziksel Yapılanması............. 313 Mustafa Süel Arkeolojik Alanda Taban Mozaiklerinde Karşılaşılan Bozulmalar........... 329 Y. Selçuk Şener Analysis of Eastern Sigillata B Finds From Troia................... 345 Billur Tekkök - Ernst Pernicka Türkiye nin Yerli Koyunları İçin Bir Antik DNA Çalışması Planlanırken....... 359 İnci Togan - N. Dilşad Dağtaş Radyografi Tekniği ile Eserlerin Değerlendirilmesi.................. 369 A. Beril Tuğrul Spatial Analyses on the Surface Assemblages of a Hellenistic Pottery Workshop, A2 at Tekir, Turkey................................... 375 Numan Tuna Rocks and Minerals in Archaeological Investigations................. 385 Asuman Günal Türkmenoğlu Osmanlı Seramik Araştırmalarında Analizlerin Önemi................ 393 Filiz Yenişehirlioğlu

229 Ankara Akköprü Arkeometrik İncelemeleri Kapsamında Jeofizik Çalışmalar Selma Kadıoğlu, Yusuf Kağan Kadıoğlu, Ali Akın Akyol, Bekir Eskici Esra Ezgi Baksı, Büşra Bihter Demirci, Kıymet Deniz * Özet: Ankara çayı üzerinde bulunan Akköprü bugün Ankara - Yenimahalle ilçesi sınırları içerisinde İstanbul yolunun kenarında kalmakta ve çok dar olması nedeniyle ancak yayalar tarafından kullanılmaktadır. Köprü çeşitli dönemlerde onarımlar geçirmiş ve değişikliklerle bugünkü şeklini almıştır. Özellikle Kara Yolları Genel Müdürlüğü tarafından 1960 lı yıllarda gerçekleştirilen onarımlar sırasında taş kaplamaları büyük ölçüde yenilenmiş; zemini beton dolgu ile yükseltilerek araç trafiğine kapatılmıştır. Bu tarihten sonra, köprünün eğimi ve biçimini oluşturan yedi kemerden güney uçta bulunan son ikisi 2009 yılına kadar toprak ve çöp dolgusu altında kalmıştır. Jeofizik yer radarı yöntemi ile 2009 yılında Akköprü de gerçekleştirilen çalışmaların hedefi; Akköprü nün yapım teknolojisi hakkında bilgi edinebilmek, mümkünse kemer ayaklarını ve temel yapısını görüntülemek ve buna göre korunma durumunu ve taşıyıcı özelliklerini ortaya koyabilmektir. Anahtar Kelimeler: Jeofizik, GPR, Arkeometri, Ankara Akköprü, Akköprü GPR Analizi. * Doç. Dr. Selma Kadıoğlu, Ankara Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Jeofizik Mühendisliği Bölümü, 06100, Beşevler, Ankara. kadioglu@eng.ankara.edu.tr Prof. Dr. Yusuf Kağan Kadıoğlu, Ankara Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Jeoloji Mühendisliği Bölümü, 06100, Beşevler, Ankara. kadi@eng.ankara.edu.tr Yrd. Doç. Dr. Ali Akin Akyol, Ankara Üniversitesi, Başkent Meslek Yüksekokulu, Malzeme Araştırma ve Koruma Laboratuvarı (MAKLAB), 06110, Dışkapı, Ankara. aliakinakyol@gmail.com Doç. Dr. Bekir Eskici, Gazi Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fak., Kültür Varlık. Koruma Onarım Böl., Emek, Ankara. bekireskici@gazi.edu.tr Esra Ezgi Baksı, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Mek.Plan.Gen. Müd., Yerbil. Etüd Dairesi Başkanlığı, Ankara. Esraezgi.baksi@csb.go.tr Büşra Bihter Demirci, Maden Teknik Arama Enstitüsü, Jeofizik Etüdler Dairesi Başkanlığı, Ankara. bbihterkurt@yahoo.com Kıymet Deniz, Ankara Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Jeoloji Mühendisliği Bölümü, 06100, Tandoğan, Ankara. deniz.kiymet@gmail.com

230 Selma Kadıoğlu, Yusuf Kağan Kadıoğlu, Ali Akın Akyol, Bekir Eskici Esra Ezgi Baksı, Büşra Bihter Demirci, Kıymet Deniz Ankara Akköprü Geophysical Analyses Related To Archaeometrical Studies Abstract: Akköprü bridge on Ankara river is located on the side of Istanbul road in border of Yenimahalle district of Ankara-Turkey and used only by pedestrian, because it is very narrow. The bridge has been repaired in different periods and had today form with modifications. Especially its rock coverings have been renovated pretty much during 1960, realized by republic of Turkey general directorate of highways. The floor of the bridge has been heightened with concrete filling and closed to vehicular traffic during renovation. Then a couple of its seven arcs, which constitutes shape and slope of the bridge, at the south side have sit down under the soil and waste filling until 2009. The aim of the study realized by geophysics ground penetrating radar method in 2009 is to image the basement and abutments and if it is possible, have some knowledge about production technology and protection state of Akköprü bridge. Keywords: Geophysics, GPR, Archaeometry, Ankara Akköprü, Akköprü GPR Analysis. Giriş Türkiye de bulunan arkeolojik alanların boyutları, bu alanların hızlı kentleşme ile imara açılma tehlikesi ile karşı karşıya kalmaları, kurtarma kazılarına ayrılan süre ve bütçelerin darlığı, define avcılarının her geçen gün daha da arttığı dikkate alındığında; kazı yerlerinin korunmasına hizmet etmek, yerlerini doğru olarak belirlemek, arkeolojik kazılara ayrılan zamanı ve maliyeti azaltmak için kazılardan önce ve kazılar süresince yüzeye yakın yeraltının görüntülenmesi gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Bu amaçla son yıllarda jeofizik yöntemlerden yer radarı yöntemi (GPR) dünyada en çok uygulanan yöntem olmuştur. (Kadıoğlu, 2010; Kadıoğlu ve diğ., 2011) Yer radarı yöntemi yüksek frekanslı elektromanyetik jeofizik bir yöntemdir. Yöntemin en önemli avantajları arasında; kullanımının kolay olması ve çok hızlı veri toplanabilmesi, arkeolojik araştırma amaçlı yüksek çözünürlüklü 2B ve 3B yeraltı görüntülemenin yapılabilmesi ile gömülü yapıların konum ve derinliklerinin çok daha net belirlenebilmesi ve karmaşık yapı bölgelerinde aranan özel yapıları diğerlerinden ayırt etmede oldukça etkin görüntü sunmasıdır. Akköprü, XIII. yüzyılda yapılan ve günümüze kadar tarihi özelliğini en iyi şekilde koruyarak gelmiş Selçuklu eserlerindendir. Eski Bağdat Ticaret yolunun Ankara - İstanbul kesiminin başlangıç noktasında (Şekil 1). Selçuklu hükümdarı Alaaddin Keykubat döne- Şekil 1: Akköprü (a) Ankara kent merkezindeki konumu, (b) Uydu görünümü.

Ankara Akköprü Arkeometrik İncelemeleri Kapsamında Jeofizik Çalışmalar 231 Şekil 2: Akköprü (a) 1892 yılı görünümü, (b) 1924-25 yıllarına ait görünümü, (c) 2008 yılı görünümü (d) 2009 yılına kadar güney uçtaki iki kemer gözünün çöp dolgu ile kapalı kalması. minde, zamanın Ankara Valisi Kızıl Bey tarafından 1222 yılında yaptırılmıştır. Osmanlılar zamanında askere ve hacca gidenlerin topluca ağıtlarla uğurlandıkları kaynaklardan öğrenilmektedir. Ankara çayı üzerinde bulunan ve yedi kemerden oluşan Akköprü günümüze kadar çok iyi korunarak gelmiştir (Şekil 2). Şekil 2, Akköprü nün sırasıyla 1892, 1924-22, 1998 yıllarındaki durumunu göstermektedir. Köprünün eğimi ve biçimini oluşturan sivri kemerli yedi gözden güney uçtaki ikisi 2009 yılına kadar toprak ve çöp dolgusu altında kalmıştır (Şekil 2d). Köprü taştan inşa edilmiştir. Farklı boyutlardaki blok taşlar moloz dolgu üzerine kaplama yöntemiyle uygulanmış; örgü yanaşık derz düzeninde oluşturulmuştur. Yüzlerde yer yer devşirme taşlara da rastlanmaktadır. Akköprü biçimsel özelliklerini büyük ölçüde, inşasında kullanılan malzemelerini ise kısmen koruyarak bugüne ulaşmıştır. Zamanın yıpratıcı etkisi ve çevresel etmenler, yapı bünyesinde ve malzeme yüzeylerinde çeşitli bozulma oluşumlarına yol açmıştır. Onarım hataları ve vandalist eğilimler bozulma oluşumlarında bir diğer etken olarak belirlenmiştir. Köprü çeşitli dönemlerde geçirdiği onarım ve değişikliklerle bugünkü şeklini almıştır. Özellikle Devlet Kara Yolları Genel Müdürlüğü tarafından 1960 lı yıllarda gerçekleştirilen onarımlar sırasında taş kaplamaları büyük ölçüde yenilenmiş; zemini beton dolgu ile yükseltilerek araç trafiğine kapatılmıştır. Ankara kent merkezinde yer alan Akköprü nün Rölöve, Restitüsyon, Restorasyon ve Çevre Düzenleme Projesi kapsamında yapıya ait malzemelerin araştırılması işi müellif firma Ani Anıtsal Yapıları Koruma ve Değerlendirme Ltd. nin 4 Nisan 2008 tarihinde Ankara Üniversitesi ne resmi başvurusu ile başlatılmıştır. Akköprü arkeometrik çalışmaları Ankara Üniversitesi Başkent M.Y.O. Malzeme Araştırma ve Koruma Laboratuvarı (MAKLAB), Ankara Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Jeoloji Mühendisliği Bölümü Petrografi Uygulama ve Araştırma Laboratuvarı ile Ankara Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Jeofizik Mühendisliği Bölümü Kayaç Fiziği Laboratuvarı nda gerçekleştirilmiştir. Ancak burada sadece jeofizik yer radarı çalışmaları ve sonuçları üzerinde durulacaktır.

232 Selma Kadıoğlu, Yusuf Kağan Kadıoğlu, Ali Akın Akyol, Bekir Eskici, Esra Ezgi Baksı, Büşra Bihter Demirci, Kıymet Deniz Akköprü ye ait kayaçlar üzerinde gerçekleştirilen petrografik analizlerin sonucunda örneklerin formasyon kaynakları belirlenmeye çalışılmıştır. Petrografik analiz sonuçlarına göre; köprüde iki farklı türde andezit (biyotit ve opaklaşmış), dasit, ignimbrit ve traverten türü kayaçlar kullanıldığı belirlenmiştir. Köprüde yapıtaşı andezittir. Daha sonra devşirme olarak dasit ve son onarımlarda da ignimbrit türü (küpeştelerde) taşlarla kaplama yapılmıştır. Travertene ise moloz dolguda rastlanılmıştır. Köprüde kullanılmış olan andezitler Ankara kent merkezine yani Hüseyingazi formasyonuna yakındır. Fakat onarımlar için Ankara nın güneyinde, Haymana, Yenice Gölbek köyü çevresinde yer alan formasyondan elde edilebilecek andezitlerin kullanılması dayanım açısından daha uygun olduğu kararlaştırılmıştır (Kadıoğlu vd., 2008). Yer radarı yöntemi ile tarihi bir köprü üzerinde daha önce herhangi bir çalışma yapılmamıştır. Çalışma kapsamında ileri bölümlerde öncelikle yöntemin kısa bir tanıtımı, veri toplama ve işleme, yorumlama ve elde edilen sonuçlar yer almaktadır. Yer Radarı Yöntemi Yer radarı (GPR) yöntemi, jeofizikte yüzeye yakın araştırmalar için kullanılan yüksek frekanslı bir elektromanyetik (EM) yöntemdir. Bir yer radarı sistemi verici anten, alıcı anten, kontrol ünitesi ve kayıtçıdan oluşmaktadır. Verici anten (transmitter) yatay doğrultuda elektrik alan vektörüne sahiptir ve birkaç nanosaniyeli bir elektromanyetik sinyal üretir. Yer içinde ilerleyen dalgalar herhangi bir boru, duvar veya kırık, boşluk, tabaka sınırı vb. yapılar ile karşılaştıklarında yansıma veya saçılmaya uğrayarak tekrar yukarı çıkarlar ve yüzeydeki alıcı anten, kontrol ünitesi ve kayıtçı yardımı ile zamanın bir fonksiyonu olarak kayıt edilirler (Şekil 3). Bir noktadaki ölçüm zamana göre alıcı antene ulaşan EM dalgasına ait genlik değerleridir. Buna radar izi veya EM dalga alanı adı verilir (Şekil 4). Arkeolojik araştırma amaçlı profil üzerinde 5 cm veya 10 cm aralıklarla ölçümler alınır ve elde edilen izler; yatay eksende profil üzerindeki konumları ve düşey eksende de kayıt zamanını ns olarak ifade edecek şekilde sıralanarak 2B radar kesitlerini oluştururlar. Bu kesit daha çok radargram adı ile tanımlanır (Şekil 5). Şekil 3: Yer radarı sistemi ve çalışma prensibi.

Ankara Akköprü Arkeometrik İncelemeleri Kapsamında Jeofizik Çalışmalar 233 Şekil 4: Bir radar izi ve genlik-renk skalası örnekleri. Şekil 5: Kaydedilen izlerin yan yana getirilmesi ile elde edilen 2B yer radarı kesiti (profil kesiti), diğer adıyla bir radargram örneği. Radargramlar üzerindeki genlikler yorumu kolaylaştırmak amacıyla büyüklüklerine göre renklendirilirler. Genlik değerlerine göre renklendirme genlik-renk skalası ile tanımlanır (Şekil 4). Genlikleri yüksek olan yansımış ve saçılmış dalgalar genellikle yapıların belirteçleridirler (Kadıoğlu ve Daniels, 2008). Bir alan çalışması yapıldığında arazide paralel profiller oluşturularak ölçümler alınır. Toplanan profil verilerinde frekans bağımlı gürültüler süzgeçlendikten sonra sonuçlar iki (2B) ve üç boyutlu (3B) olarak görüntülenirler. Paralel profiller boyunca toplanmış ve işlenmiş yer radarı radargramları düzgün bir şekilde sıralanarak üç boyutlu (3B) olarak derinlik düzlemleri, iz düzlemleri ve profil düzlemleri olarak veya birden fazla düzlemlerin bir araya geldiği dilimler şeklinde interaktif olarak görüntülenebilir (Kadıoğlu 2008, Kurt ve diğ., 2009; Kadıoğlu ve Daniels, 2008; Kadıoğlu ve Kadıoğlu, 2010; Kadıoğlu 2010; Kadıoğlu ve diğ., 2011). Yer radarı yönteminin çalışma zemini üzerinde herhangi bir tahribat yapmaması (noninvasive), kullanımının kolay olması ve çok hızlı veri toplanabilmesi, yüksek çözünürlüklü 2B ve 3B yeraltı görüntülemesinin yapılabilmesi ve anomali sınırlarının çok net belirlenebilmesi, karmaşık yapı bölgelerinde aranan özel yapıyı kararlaştırmada oldukça etkin görüntü sunması en önemli özelliklerindendir. Bu özellikleri nedeniyle arkeolojik ve arkeometrik çalışmalarda son yıllarda en çok kullanılan jeofizik yöntem olmuştur. Ülkemizde de kullanımı oldukça yaygındır. Gerek ulusal gerekse uluslararası çalışmalarda yer radarı yöntemi ile tarihi bir köprünün duraylılığı, köprü onarımları, mümkünse kemer ayaklarının temel yapısını görüntüleme ve buna göre korunma durumunu ve taşıyıcı özelliklerini ortaya koyma çalışmalarına literatürde rastlanmamıştır. Akköprü Üzerinde Yer Radarı Verilerinin Toplanması ve İşlenmesi Akköprü üzerinde yer radarı verileri Ramac CU II radar sistemi ve sisteme uygun 100 MHz ve 250 MHz kapalı antenler kullanılarak profil aralıkları 1 metre ve profil üzerindeki ölçüm aralıkları 0.005 metre alınarak toplanmıştır (Şekil 6). Başlangıçta ilk profil başlangıcı İstanbul Devlet Yolu tarafındaki (Ankamall tarafındaki) köprüye giriş merdiveni son basamak üzeri seçilmiş ve köprünün doğu kıyısından itibaren güney-kuzey yönlü olarak toplanmıştır (Şekil 7a). İkinci profil se ilk profil bitiş noktasından itibaren 1 metre aralıkla başlatılarak kuzey-güney doğrultuda toplanmıştır. Bu şekilde diğer profillerde köprü üzerinde gidiş-dönüş şeklinde toplam 6 profil verisi toplanmıştır (Şekil 76a). Ancak İstanbul yolu üzerinde köprünün görünen batı cephesi dikkate alınarak verilerin yönü ön veri işlem yapılarak bazı profillerin yönü çevrilmiş ve profiller bu düzene göre yeniden adlandırılmışlardır (Şekil 7b ve 7c).

234 Selma Kadıoğlu, Yusuf Kağan Kadıoğlu, Ali Akın Akyol, Bekir Eskici Esra Ezgi Baksı, Büşra Bihter Demirci, Kıymet Deniz Şekil 6. Akköprü üzerinde (a) 100MHz kapalı anten ve (b) 250 Mhz kapalı anten ile profil verilerinin toplanması. Şekil 7: Akköprü üzerinde 9 Mayıs 2008 tarihinde (a) Yer radarı profillerinin kroki üzerindeki konumları, (b) profillerin yeniden düzenlenmiş son hali, (c) Düzenlenmiş son hali ile P1 ile adlandırılan profil 1 in resim üzerindeki konumu. Düzenlenmiş verilere veriler ReflexW ver.5.5 programı kullanılarak sırasıyla aşağıdaki veri işlem aşamaları uygulanmıştır: 100MHz ve 250 MHz için toplanan ayrık profil veri dosyaları sıralı olarak düzenlendi. Verinin çok düşük ve çok yüksek frekanslarının süzgeçlenmesi için band geçişli Butterworth süzgeç uygulandı. Genlikleri kuvvetlendirmek amacıyla zamana bağlı oluşturulan genlik kazanç uygulaması yapıldı.

Ankara Akköprü Arkeometrik İncelemeleri Kapsamında Jeofizik Çalışmalar 235 Hız analizi uygulandı ve köprüyü oluşturan kaya birimlerindeki EM hızı 0.12 m/ns, 0.13 m/ns ve 0.15 m/ns olarak bulundu. Petrografik analiz sonuçlarına göre; köprüde iki farklı türde andezit (biyotit ve opaklaşmış), dasit, ignimbrit ve traverten türü kayaçlar kullanıldığı belirlendi. Bu nedenle farklı hız değerlerinin bulunması normal kabul edildi. En fazla 0.13 m/ns değeri elde edildiği için köprü içi derinlik belirlemesinde bu hız kullanıldı. Migrasyon (İzlerin gerçek konumlarına taşınması) işlemi ile saçılmış izler toplandı. Genlik görüntüleme fonksiyonunun üretildi ve İki boyutlu (2B) veri görüntüleme yapıldı. Radargramlar ve Değerlendirme 100 MHz anten kara içinde yaklaşık 20-25 metre derinlik bilgisi sunabilen ancak duyarlılığı 250 MHz in yaklaşık yarısından daha düşük olan bir antendir. Ancak burada dere yatağının sulu olması nedeniyle köprü üzerinden toplanan verilerle derinlere ulaşılabilir mi şeklinde bir deneme yapılmıştı. Görüntüleme sonuçlarına göre 100 MHz anten ile toplanan profil verilerine ait radargramlar incelendiğinde köprünün çok yüzeysel görüntülendiği, iç yapısı hakkında ayrıntılı bilgi sunmadığı, ayrıca temel yapı ayrıntısını da elde edemediği anlaşılmıştır. Bu nedenle bu çalışma sonuçları sunulmaya değer bulunmamıştır. 250 MHz anten ile kara içinde yaklaşık 12 metre derinliklere kadar bilgi alınabilmektedir. Bu nedenle öncelikle bu antenin sonuçları oldukça önemlidir. Şekil 8 ile verilen 250 MHz anten ile toplanmış profil verilerine ait radargramlar (2B radar profil kesiti) üzerinde köprünün temeline ait bulgular işaretlenmiştir. Ancak Şekil 8 de ayrıntıyı kaybetmemek için köprü en üst noktadan itibaren 7 metre derinliğe kadar olan bölüm sunulmuştur. Profil 4 e ait kesitte kemer ayaklarının yaklaşık yüzeyden itibaren 3 metreden daha derinlere uzandığı görülmektedir. Ayrıca kaya dolguların bol olduğu alanlar daire içine alınmıştır. Şekil 8: Akköprü üzeri 250 MHz antene ile toplanan profillere ait radargramlar ve üzerinde kemer ayak uzantılarının belirlenmesi.

236 Selma Kadıoğlu, Yusuf Kağan Kadıoğlu, Ali Akın Akyol, Bekir Eskici Esra Ezgi Baksı, Büşra Bihter Demirci, Kıymet Deniz

Ankara Akköprü Arkeometrik İncelemeleri Kapsamında Jeofizik Çalışmalar 237 Şekil 9 (Yan sayfada ve üstte): Akköprü üzeri 250 MHz antene ile toplanan profillere ait radargramlar ve Akköprü nün orijinal bölümü (sarı kesikli çizgi altı) ile onarılmış bölümlerinin belirlenmesi. Köprünün duraylılığı değerlendirildiğinde, temelin çok düzenli kaya kaplama şeklinde yapılmadığı, özellikle kemer ayaklarının olduğu konumlarda daha çok büyük kaya blokları ile dolgu yapıldığı anlaşılmaktadır. Radargramlar köprünün yapılaşması ile ilgili bilgi veren bölümleri ile daha ayrıntılı yeniden görüntülenerek Şekil 9 da sunulmuştur. Buna göre Şekil 9, 250 MHz anten ile toplanan 6 profile ait radargramları ve elde edilen bulguları göstermektedir. Tüm profillere ait radargramlarda kemer yapılarının konumları ortaya konulmuştur. Tüm radargramların köprü üzerindeki konumları da dikkate alınarak kemerlerin hemen üzerinde sarı kesik çizgilerin altında kalan bölümü köprünün orijinal altyapısını temsil etmektedir. Onarımlar sırasında kullanılan dolgu kaya dolgu ile tanımlanmıştır. Ancak bu dolgu arada görülen büyük kaya birimlerini çoğunlukla küçük kaya parçalarını ve kullanılan harcı temsil etmektedir. Bu dolgu birimin üzerinde ince bir tabaka beton dolgu ve/veya asfalt yer almaktadır. Akköprü 1960 lı yılların başında büyük oranda onarım geçirdiği dikkate alınarak ne oranda bir tadilat yapıldığı bu kesitlerden anlaşılmaktadır. Köprünün orta kemerden itibaren kuzey ve doğu tarafının çok daha fazla onarım gördüğü anlaşılmaktadır.

238 Selma Kadıoğlu, Yusuf Kağan Kadıoğlu, Ali Akın Akyol, Bekir Eskici Esra Ezgi Baksı, Büşra Bihter Demirci, Kıymet Deniz Sonuçlar Jeofizik yer radarı yöntemi ile bir köprünün yapısal altyapısının belirlenmesi çalışması literatürde bu kapsamda rastlanılmamıştır. Bu nedenle çalışma arkeometrik araştırma çalışması olmakla birlikte yer radarının kullanım hedeflerinin ne kadar geniş olduğunun da gösterildiği örnek bir çalışma olmuştur. Jeofiziksel olarak köprü kemer boşluklarının, köprü ayaklarının görüntülenmesi ve en önemlisi yapı malzemesinin gösterdiği benzer özellikler ile ayırt edilebilirliği net olarak ortaya konulmuştur. Elde edilen bulgular arkeometri çalışmaları için oldukça önem arz etmekte olup, görünmeyen içyapıların durumu değerlendirilerek yapılacak onarım çalışmalarında kullanılabilecektir. Köprünün duraylılığı değerlendirildiğinde, temelin çok düzenli kaya kaplama şeklinde yapılmadığı, özellikle kemer ayaklarının olduğu konumlarda daha çok büyük kaya blokları ile dolgu yapıldığı anlaşılmaktadır. Bu bilgi ileri zamanlar için önemlidir. Bu bilginin elde edilmesinde çalışma dönemindeki dere suyunun çok az olması ve üzerindeki çamurun derin olmaması önemli ve iyi bir faktör olmuştur. Kaynakça Kadıoğlu, S., Kadıoğlu, Y.K., Akyol, A., Eskici, B., Ekincioğlu, E.E., Kurt, B.B., Deniz, K., 2008, Ankara Akköprü Yapı Malzemelerinin Jeofizik/petrografik ve Arkeometrik Yöntemlerle Araştırma Projesi Raporu. Kadıoğlu, S., 2008, Photographing Layer Thicknesses and Discontinuities in a Marble Quarry with 3D GPR Visualization, Journal of Applied Geophysics, 64 (3), 109-114. Kadıoğlu, S. and Daniels, J.J., 2008, 3D Visualization of Integrated Ground Penetrating Radar Data and EM-61 Data to Determine Buried Objects and their Characteristics, Journal of Geophysics and Engineering, 5, 448-456. Kadıoğlu, S., 2010, Definition of Buried Archaeological Remains with a New 3D Visualization Technique of Ground Penetrating Radar Data Set in Temple Augustus in Ankara-Turkey, Near Surface Geophysics, Special Issue on GPR in Archaeology, vol. 8, No: 5, 397-406. Kadıoğlu, S. and Kadıoğlu, Y.K., 2010, Picturing internal fractures of historical statues using ground penetrating radar method, Advances in Geosciences, vol. 24, 23-34, www.adv-geosci. net/24/23/2010/. Kadıoğlu, S., Kadıoğlu, Y.K. and Akyol, A.A., 2011, Monitoring Buried Remains with Transparent 3D Half Bird s Eye View of Ground Penetrating Radar Data in the Zeynel Bey Tomb in the Ancient City of Hasankeyf - Turkey, J. Geophys. Eng. Special Issue on Cultural Heritage, vol. 8, 61-75. Kurt, B.B., Kadıoğlu, S. and Ekincioğlu, E.E., 2009, Yer Radarı Yöntemi ile Gömülü Boruların Konum, Büyüklük ve Fiziksel Özellikleri ile Belirlenmesi, Hacettepe Üniversitesi Yerbilimleri Uygulama ve Araştırma Merkezi Dergisi, 30, 1.

Ülkemizde arkeolojik çalışmaların başlangıcı oldukça eskiye uzanmasına rağmen, arkeolojik buluntuların değerlendirilmesinde fizik, kimya, jeoloji, jeofizik, malzeme bilimleri, istatistik ve bilgisayar bilimleri gibi bilim dallarına başvurulması oldukça yenidir. Bu çalışmalar, gelişime ve disiplinler arası paylaşıma katkıda bulunmanın yanı sıra arkeometri olarak adlandırılan yeni bir kavramın oluşmasını da sağlamıştır. Yıllar içerisinde ODTÜ nün başından itibaren bu alandaki öncü rolü anlamlı olmuştur. Sadece iyi eğitilmiş akademik kadroların bu alana yönlendirilmesiyle kalınmamış, aynı zamanda kırk yıl içerisinde birçok ulusal ve uluslararası proje de hayata geçirilmiştir. Seçkin Profesörler Ay Melek Özer ve Şahinde Demirci onuruna hazırlanan bu armağan kitapla amaçlanan, hem arkeometrik çalışmaların ülkemizdeki yükselişinin hem de varolan kurumları ile gelecek nesillere ümit verilmesinin vurgulanmasıdır. Although the beginning of archaeological studies dates back to very old times in Turkey, the applications of the disciplines such as physics, chemistry, geology, geophysics, material sciences, statistics and computer sciences in the evaluation of archaeological findings is very recent. These studies have contributed to the development of an interdisciplinary cooperation and brought about a new concept called archaeometry. The pioneer role of METU in this field has a meaning from the beginning of the archaeometrical studies in the years. It not only directed the well educated academics to that field but many national and international projects were also realised in fourty years. The aim of the volume of this Festschrift in honour of two distiguished Proffessors Ay Melek Özer and Şahinde Demirci is to underline both the rising of the archaeometrical studies in Turkey and giving hope to the young generations with existing institutions. ISBN: 978-9944483421 Arkeoloji ve Eski Çağ Tarihi ISBN 978-9944-483-42-1 9 789944 483421 Yeni Çarşı Cad. No: 12/A 34433 Galatasaray - İstanbul www.homerbooks.com