İSTANBUL KUYUMCULUK KÜMESİ YENİLİK VE TASARIM KAPASİTESİ

Ekonomik Yaklaşım, 23(84), 81-102. İSTANBUL KUYUMCULUK KÜMESİ YENİLİK VE TASARIM KAPASİTESİ Bilge Armatlı KÖROĞLU * 18 Eylül 2012 tarihinde alındı; 14 Şubat 2013 tarihinde revize edildi; 22 Mart 2013 tarihinde kabul edildi. Özet Küreselleşme çağında kümelerin rekabet kapasitesinin arttırılmasında yenilik ve tasarım iki temel kavramdır. Makalede teknoloji düzeyi, yenilik kapasitesi ve tasarım kapasitesinin firma özelliklerine göre nasıl farklılaştığı ele alınmaktadır. Bu çerçevede, İstanbul da 346 kuyumculuk üretim firması yetkilisi ile firma yapısı, firmaların yenilik faaliyetleri ve tasarım faaliyetlerine ilişkin üç temel soru gurubundan oluşan görüşmeler gerçekleştirilmiştir. Alan araştırması bulguları yenilik ve tasarım kapasitesinin firma özelliklerine göre farklılaştığını ortaya koymaktadır. Ayrıca makale firmaların yenilik ve tasarım kapasitesi arasında pozitif anlamlı bir ilişkinin olduğunu göstermektedir. Sonuç olarak, İstanbul kuyumculuk kümesinde teknoloji düzeyi, yenilik, tasarım arasındaki ilişki özetlenirken, rekabet gücünün temel bileşenleri olan bu alanların geliştirilmesinde rol üstlenecek küme politikaları tartışılmaktadır. Anahtar Kelimeler: Kuyumculuk kümesi, teknoloji, yenilik, tasarım, İstanbul. JEL Sınıflandırması: O33. Istanbul Jewelry Cluster: Innovation and Design Capacity Received 18 September 2012; revized 14 February 2013; accepted 22 March 2013. Abstract Innovation and design are the two key elements, improving competitive capacity of clusters in the globalization era. The paper intents to discuss in cluster, * Doç. Dr., Gazi Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, Şekir ve Bölge Planlama Bölümü.

82 Bilge Armatlı KÖROĞLU how technology level, innovation capacity and design capacity differ by the firm characteristics. Interviews, with heading of 346 jewelry manufacturing firms in Istanbul, includes three main parts; characteristics of firms, innovation activities and design activities of firms. The findings of the case study emphasizes that innovation and design capacity differ according to the characteristics of the firm. Moreover, the paper provides evidence that there is a significant positive relation between innovation activities and design capacity of firms. Finally, as the relationship between the level of technology, innovation and design in the Istanbul jewelry cluster is summarized, the cluster policies that play the basic role improving innovation and design is also discussed in detail. Keywords: Jewelry cluster, technology, innovation, design, Istanbul. JEL Classification: O33. Giriş Küme kavramı üzerine gelişen bilimsel yazında öncü rol oynayan Porter (1990; 1998) temelde yığılma kuramına dayanmakta, firmaların bir araya gelerek kritik kitleye ulaşmasının rekabet gücünü arttıracağına vurgu yapmaktadır. Porter (1998) kümeyi, belirli bir konuda uzmanlaşmış, aralarında tamamlayıcılık ve ortaklık ilişkileri olan firma ve kurumların belirli bir coğrafi yakınlıkta bir araya gelmesi olarak tanımlamaktadır. Bu yaklaşımda küresel ekonomide rekabet üstünlüğü yakalamanın temeli yenilikçi kapasite, bilgi birikimi, ilişkiler gibi yerel potansiyelleri harekete geçirmeye dayanmaktadır. Kümelenme yazınında hem geleneksel sanayi kümeleri hem de ileri teknoloji sanayi kümelerinde yenilik kümenin rekabet gücünün temel bileşeni olarak görülmektedir. Özellikle geleneksel sanayi kümelerine ilişkin çalışmalarda yenilik doğrusal yenilik modeli ile sınırlanmamakta, çok daha geniş kapsamda ele alınmaktadır. Kültürel sanayiler gündelik yaşamı sürdürmek için temel gereksinim olmayan ancak gündelik yaşamı zenginleştiren sembolik ürünlerin üretilmesi, dağıtılması ve tüketilmesiyle ilgilenen sektörlerin bütünü olarak tanımlanabilmektedir (Armatlı, Eceral, Uğurlar, 2008). Scott (2000) kültürel sanayileri el sanatlarına dayalı geleneksel sektörler (kuyumculuk, mobilya, tekstil vb.), bilginin üretimine ve bireysel sunuma dayalı hizmetler (turizm, danışmanlık, vb.), film, müzik yapımcılığı, yayıncılık olmak üzere üç sektörel grupta ele almaktadır. Kuyumculuk, mobilya gibi el sanatlarına dayalı geleneksel sektörlerde yeniliğin iki özelliği öne çıkmaktadır. Bunlardan birincisi ürünün yaratıcılık ve tasarımla birlikte sanatsal nitelik taşıyan bir ürün olması, ikincisi ise yeniliğin kaynağını büyük oranda kümedeki sosyal ağların oluşturmasıdır. Bu iki özellik kültürel sanayilerde yenilik

İstanbul Kuyumculuk Kümesi Yenilik ve Tasarım Kapasitesi 83 sürecinde tasarımın önemini arttırırken, radikal yenilikten çok, küçük iyileştirmelerin bu kapsamda öne çıkmasına neden olmaktadır. Kuyumculuk kümelerinde üretim tekniği ve tasarım rekabet edebilirliğin iki temel bileşeni olarak görülmektedir. Türkiye de kuyumculuk sektörünün küresel ölçekte başarısı üretim maliyetlerinin düşürülmesine ve özel üretim tekniklerine dayandırılmakta ancak rekabet gücünün arttırılmasının önündeki en temel engelin tasarım kapasitesinin düşük olması olduğu farklı kaynaklarda vurgulanmaktadır. Bu kapsamda tasarım kapasitesi ve tasarım kaynaklarının değerlendirilmesi sektör ve küme başarısında ayrı bir önem taşımaktadır. Makalede kuyumculuk kümelerinde teknoloji düzeyi, yenilik kapasitesi ve tasarım kapasitesinin firma özellikleri ile nasıl farklılaştığının saptanması amaçlanmaktadır. İstanbul kuyumculuk kümesinde gerçekleştirilen alan araştırmasında Eminönü, Kuyumcukent, Güngören-Bağcılar- Bahçelievler-Küçükçekmece (GBBK) aksı ve Kadıköy bölgelerinde yığılmış olan üretim firmalarından yığılma oranları göz önünde bulundurularak yaklaşık %20 örneklem oranı ile 346 firma ile anket çalışması gerçekleştirilmiştir. Kuyumculuk üretim firması yetkilisi ile yapılan görüşmeler firma yapısı, firmaların yenilik faaliyetleri ve tasarım faaliyetlerine ilişkin üç temel soru gurubundan oluşmaktadır. Alan araştırması sonuçlarının kümelerin tasarım kapasitelerinin geliştirilmesine yönelik politika çalışmaları için de yol gösterici olması beklenmektedir. Bu çerçevede, makalenin ikinci bölümünde kültürel sanayi kümelerinde yenilikçilik ve tasarım kapasitesi tartışılmaktadır. Üçüncü bölümde İstanbul kuyumculuk kümesinde firma düzeyinde yapılan alan çalışmasının yöntemi verilmekte, kuyumculuk sektörünün İstanbul da kümelenmesi tanımlanmaktadır. Araştırma bulgularının sunulduğu dördüncü bölümde İstanbul kuyumculuk kümesi teknoloji düzeyi, teknoloji düzeyini geliştirmeye yönelik yenilik faaliyetleri, yenilikçilik kapasitesinin göstergesi olarak patent alımının firma özelliklerine göre nasıl farklılaştığı, yeniliklerin bilgi kaynakları ve tasarım kapasitesinin firma özelliklerine ve yenilik faaliyetlerine göre nasıl farklılaştığı tartışılmaktadır. Sonuç bölümünde teknik yeniliklerle tasarım sürecinin ilişkili olduğu tespiti yapılmakta ve yenilik ve tasarım kapasitesinin İstanbul kuyumculuk kümesinde geliştirilmesine yönelik politika önerilerinde bulunulmaktadır. 1.Kümelerde yenilikçilik ve tasarım Son dönemde kümelenme çalışmalarında yenilik kavramı sıklıkla vurgulanmakta, kümelerin rekabet gücü büyük oranda yenilikçilik kapasitesiyle açıklanmaktadır (Simmie ve Sennett, 1999; Van den Berg, 2001; Asheim 1996; Asheim ve Isaksen, 2002). Yenilikçilik kapasitesi çoğu zaman düzenli ar-ge

84 Bilge Armatlı KÖROĞLU faaliyetleriyle, yenilik çıktısı ise tamamen yeni bir ürün ile ilişkilendirilmektedir (Kirner, Kinkel ve Jaeger, 2009; Horsman, 2011). Bu doğrusal yenilik modeli teknoloji düzeyini ve bilimsel bilgiyi vurgulamakta, teknoloji gelişiminin temelinde düzenli ar-ge faaliyetlerini görmektedir. Böylece yenilik, teknoloji yoğun sektörlerde ele alınmaktadır (Cooke ve Morgan, 1998). Geleneksel sektörlerde, düşük ve orta düzeyde teknolojiye sahip küçük firmaların mühendislik kapasitesi ve firmada ar-ge faaliyetleri oldukça zayıftır (Hernández-Espallardo ve Delgado- Ballester, 2009; Miozzo ve Soete, 2001). Bu firmalarda teknolojik yenilik, dışarıdan alınan teknolojinin üretim süreçlerine eklemlenmesidir ve bu durumda günlük iş gelişimi, müşteri ilişkileri ve üretim ilişkileri önem kazanmaktadır. Yenilik geniş kapsamda ele alındığında, farklı teknoloji düzeyine sahip, farklı üretim organizasyonlarına dayanan ve farklı gelişim düzeylerindeki kümelerde başarının belirleyicisi olarak tanımlanmaktadır. Yenilik türleri ürün yeniliği, süreç yeniliği, organizasyona ilişkin yönetsel yenilik olarak üç temel grupta açıklanabilmektedir. Yeniliğe ilişkin bir diğer önemli gruplama yeniliğin etki alanına göre yapılabilmekte, bu kapsamda yenilik düzeyleri; (1) dünyaya yeni olan (hem firma için hem de piyasa için yeni olanı ifade etmektedir), (2) piyasa için değil fakat firmaya yeni olan, ve (3) firmada mevcudun iyileştirilmesini içeren (hem firmaya hem de piyasaya yeni değildirler) yeniliklerdir. Denilebilir ki teknoloji yoğun sektörlerden kültürel sanayilere kadar geniş bir yelpazede yenilik mevcut ürün ve süreçlere yapılan iyileştirmeleri de içermektedir (Keeble, Lawson, Smith, Moore ve Wilkinson, 1998; Okpara, 2007). Yeniliğin iki bileşeni yaratıcılık ve uygulama olarak tanımlanabilmekte; yalnızca yaratıcılık fikirlerle ilişkili iken, yenilik, yaratıcılığı uygulama ile birleştirmektedir. Bir diğer değişle yenilik yaratıcı bir fikrin olası bir piyasa ile bütünleşmesi olarak tanımlanmaktadır (Freeman ve Soete, 1997). Yaratıcılık, aynı zamanda, mekanda kültürel yakınlıklar, orjinallik gibi olguların da yerel üretim sistemi içinde nihai ürünlere nasıl katıldığını göstermektedir (Scott, 2000). Özellikle nihai ürünü sanatsal nitelik taşıyan kültürel sanayilerde yaratıcılığın önemi artmaktadır. Ancak burada yenilik yalnızca sanatsal bir ürün olmayıp, aynı zamanda bir sanayi ürünüdür. Kültürel sanayilerde tasarım önemli bir yenilik alanı olarak görülmektedir. Tasarımda yeniliği neyin oluşturduğu ise anlaşılması güç bir alandır (Whyte, Bessant, Neely, 2005; Walsh, 1996). Tasarım ürün yeniliği ile sonuçlanmakta, ancak yeniliğin etki düzeyi farklılaşabilmektedir. Mevcut modellerde iyileştirmeye yönelik olabildiği gibi, tamamen yeni modellerle radikal tasarımlar da olabilmektedir. Tasarım sürecinde sanatsal/yaratıcı faaliyetlerin üretim faaliyetleri ile bir araya gelmesinin getirdiği sorunlar da bulunmaktadır. Üretim sisteminin gerektirdiği

İstanbul Kuyumculuk Kümesi Yenilik ve Tasarım Kapasitesi 85 süreklilik, kar vb. faktörler, yaratıcılığın döngüsel dalgalanmalar yaşamasına ve kimi zaman yaratıcılığın, kimi zaman da piyasanın taleplerinin baskın gelmesine neden olmaktadır. Bu döngü, yaratıcılığı kilitleyerek, kültürel sanayinin gelişmesini de kilitleyebilmektedir. Ancak döngünün gösterdiği bu tür kilitlenmelerin genellikle dışsal faktörlerin de etkisi ile farklı yaratıcı yollar aracılığı ile açıldığı görülmektedir. Bu kilitlenmelerin azaldığı ve daha kolay aşıldığı durumlar, özellikle firmaların bir araya geldiği kümelerde izlenmektedir (Scott, 2000). Kümelerde yenilikçilik kapasitesinin kaynağı bilgi üretim ve dağıtım süreçlerine eklemlenme olarak belirlenmektedir (Asheim, 1996; Maskell ve Malmberg, 1999). Yenilikçilik kapsamında bilginin iki özelliği küme çalışmalarında önem kazanmaktadır, birincisi bilginin biriken yapısı (Nelson ve Winter, 1982), ikincisi ise firmalar arasında paylaşılan niteliğidir. Bu iki özelliği ile bir firma ya da kümenin bilgi birikiminin ortak bilgi olarak tanımlanması mümkündür. Özellikle kümede gömülü bilgi yüz yüze ilişkilerle, karşılıklı güven ortamında üretilen, paylaşılan kültürel değerler çevresinde kurulan enformel bilgi olarak tanımlanmaktadır (Amin ve Cohendent, 1999; Fischer, 1999; Patrucco, 2003). Kültürel sanayilerde de yenilik kapasitesini belirleyen tek başına çalışanların yaratıcılıkları değil, sosyal ilişkiler, üretim ilişkileri ve tümünü içine alan metropoliten alandır (Scott, 2000). Özellikle küçük ve orta ölçekli firmalarda dışsal bilgiyi emerek kullanabilmenin ürün yeniliğinin dinamik temelini oluşturduğu vurgulanmaktadır (Branzei ve Vertinsky, 2006). Ürün yeniliğinde piyasanın yönlendirmesi ve müşteri ile ilişkiler anahtar rol üstlenmektedir. Burada küçük firmaların radikal yenilikten çok üretim ağı içinde ufak katkılarla mevcudu geliştirerek niteliksel değişiklikler ile yenilik yaptıkları ampirik çalışmalarla da desteklenmektedir (Armatlı Köroğlu, 2004; Eraydın ve Armatlı Köroğlu, 2005; Forsman ve Annala, 2011). Cirosu daha büyük olan firmalar da yenilik faaliyetlerine daha fazla öncelik verebilmektedir. Dışsal bilginin emilmesinde ihracat yapıyor olmak ve uluslararası müşterilerden esinlenmek de firmaların yenilik kapasitesinde geliştirici bir yer tutmaktadır (Eceral, Armatlı Köroğlu ve Varol, 2012). Yenilikçilik ve tasarım, firmaların ve kümelerin başarısının temel bileşeni olarak görülse de beraberinde önemli risk alanları getirmektedir. Tanımlanan bu risk alanları özellikle küçük firmaları bu alanda yatırım yapmaktan uzak tutmaktadır. Büyük oranda küçük firmalara dayanan kültürel sanayilerde tasarım ve yenilik süreçlerinde riskin azaltılması yönünde tutumlar gözlenmektedir. En büyük risk alanı, yaratıcı fikrin ticarileşmesi sürecinde, yeni ürünün piyasa koşullarında beklenen talebi getirmemesidir ki bu durum mali kayıp anlamına gelmektedir. Tanımlanan diğer bir risk alanı üretilen yeni ürünün, üretim maliyetini karşılamadan piyasa ömrünün son bulmasıdır (Freeman ve Soete, 1997), bu durumda da firma

86 Bilge Armatlı KÖROĞLU mali kayıpla karşı karşıya kalacaktır. Firmalarda yapılan radikal yenilikler yüksek risk oranı içerirken, mevcut bir ürünün iyileştirmesi az belirsizlik ve dolayısı ile düşük risk olarak tanımlanmakta, piyasada başarısı kabul gören bir ürünün üretilmesi ise çok az belirsizlik ve daha düşük risk olarak değerlendirilebilmektedir (Freeman ve Soete, 1997). Ancak yapılan hiçbir yenilikte risk sıfır değildir. Tasarıma dayalı kültürel sanayilerde aynı yığılmada, aynı alanda üretim yapmakta olan firmalar arasında tasarımların kopyalanması hem olası mali riskleri düşürmekte, hem de başlı başına önemli bir risk alanı oluşturmaktadır. Mekansal yakınlıkta, yoğun sosyal ağlarda birlikte yer alan firmalardan oluşan kümelenme yapılanması ise bu riski destekler niteliktedir (Scott, 2000). 2.İstanbul kuyumculuk kümesi alan araştırması: yenilikçilik ve tasarım Yenilikçilik ve tasarım konularına odaklanan İstanbul kuyumculuk kümesi alan araştırması bölümünde alan araştırmasının yöntemi ve kuyumculuk sektörünün İstanbul da kümelenme eğilimleri sunulmaktadır. 2.1.Alan araştırmasının yöntemi Alan araştırmasında üretici firmalar ile yenilik ve tasarım konularını içeren anket çalışması gerçekleştirilmiştir. Firma sayısına yönelik sağlıklı bir envanterin bulunmadığı kuyumculuk sektöründe, Kuyumcukent Yönetimi, İstanbul Sanayi Odası ve İstanbul Kuyumcular Odası veri tabanlarından yararlanılarak yapılan çalışma ile 2009 yılında sektörde yaklaşık 1530 üretim firması olduğu ve bu firmaların büyük oranda Eminönü, Kuyumcukent, Güngören-Bağcılar-Bahçelievler- Küçükçekmece (GBBK) aksı ve Kadıköy bölgelerinde yığıldığı tespit edilmiştir. Üretim firmalarından metropoliten alandaki yığılma oranları da göz önünde bulundurularak yaklaşık %20 örneklem oranı ile 346 firma ile anket çalışması 1 gerçekleştirilmiştir. 11 Ağustos 5 Eylül 2009 tarihleri arasında gerçekleşen anket çalışmasında firma yetkililerinden telefon ile randevu alınmış, anket formu yüz yüze görüşmelerle uygulanmıştır. Firma kayıtlarında, firmaların adres bilgilerinde hataların bulunması firmalara erişimi güçleştirmiştir. Tanımlanan dört üretim alt bölgesinde reddedilen görüşme sayısı yüksektir (Tablo.1) Bu sonuç, sektörün 1 Bu anket çalışması Metropoliten Alanlarda Sanayi Kümeleri: İstanbul da Kuyumculuk Sektörünün Mekansal Kümelenmesi, Rekabet Gücü ve Dayanışma Ağları başlılık 107K424 no lu TUBİTAK SOBAG (1001) projesi kapsamında gerçekleştirilmiştir.

İstanbul Kuyumculuk Kümesi Yenilik ve Tasarım Kapasitesi 87 güvenlik ihtiyacı yüksek bir sektör olduğundan, dışa kapalı davrandığını göstermektedir. Tablo 1: Uygulanan Anket Sayıları EMİNÖNÜ KUYUMCUKENT GBBK AKSI KADIKÖY TOPLAM Veri tabanında adres yanlış, firma taşınmış, 63 9 24 28 124 kapanmış Yetkili yerinde bulunamadı - 21 10 18 49 Görüşme reddedildi 139 42 94 52 327 Anket uygulanan firma sayısı 135 131 48 32 346 Toplam Bağlantı Sayısı 337 203 176 128 846 Anket formunda firma özellikleri (firmanın konumu, firma büyüklüğü, yıllık ciro, ihracat durumu, girişimcinin eğitim durumu, vb.) firmaların teknoloji düzeyi, son üç yılda firmada yapılan teknik yenilikler, alınan patent sayıları, yeniliklerin bilgi kaynağı, firmada tasarlanan model sayıları, yapılan tasarımların esin kaynağı sorgulanmaktadır. 2.2. Kuyumculuk sektörünün İstanbul da kümelenmesi Kültürel sanayiler kapsamında değerlendirilen kuyumculuk sektörü genel olarak, az sayıda çalışanı olan çok sayıda küçük firmadan oluşurken, büyük ölçekli firmalar da sektörde yer almaktadır. Sektörde çalışanlar, yüksek beceriliden (taş kesimi, tasarım, model oluşturma vb. zanaatlar), becerisiz işgücüne kadar çeşitlenmektedir. Sektörün işlem yoğun yapısı firmalar arası yoğun üretim ilişkilerini gerektirmekte, böylece firmalar işlem maliyetlerini düşürmek için birbirlerine yakın olma eğiliminde kümelenmektedir. Anadolu da köklü bir geçmişe sahip olan kuyumculuk sektörünün tarihinde ve günümüzde İstanbul önemli bir merkez olmuştur. İstanbul da kuyumculuk sektörünün gelişmesinde 1461 yılında Kapalıçarşı nın kurulması ve üretim ilişkilerinin burada başlaması sektör için önemli bir başlangıç olarak değerlendirilmektedir (Armatlı Köroğlu, Eceral, Uğurlar, 2009). 500 yıldan fazla el sanatlarının ve ticari aktivitelerin merkezi olan Kapalıçarşı, dünyanın en eski ve en büyük kuyumculuk kümesi olarak tanımlanabilir. 1980 lerden sonra sektör Eminönü bölgesinden İstanbul metropoliten alanına yayıldığından kümelenme

88 Bilge Armatlı KÖROĞLU değerlendirmesi İstanbul ölçeğinde yapılabilmektedir (Armatlı Köroğlu, Eceral, Varol ve Sönmez, 2010). Son yıllarda, Eminönü Bölgesinde yaşanan dönüşüm sonucunda İstanbul Metropoliten Alanında yeni kuyumculuk alt bölgeleri oluşmaktadır. Ancak hala sektörde yer alan firmaların %44 ü Eminönü nde yer almaktadır. Sektörde yoğun olarak üretim faaliyetinin yer aldığı bölgeler olan Eminönü, Kuyumcukent, Kadıköy ve GBBK aksı sektörün yaklaşık %65 ini oluşturmaktadır (Armatlı Köroğlu ve ark., 2010). Bu üretim bölgelerinin dışında diğer ilçelerde yer alan firmalar büyük oranda satış firmalarını temsil etmektedir. GBBK aksı, 1990 larda kendiliğinden oluşan çoğunlukla orta ve büyük ölçekli, entegre üretim yapan ve ihracat ağırlıklı firmaların yer aldığı bir yığılma iken, Kuyumcukent özel sektör girişimi ve devlet desteği ile planlanmış, kuyumculuk dükkânlarını, üreticileri, tüketicileri, toptancıları, perakendecileri bir araya getirmeyi amaçlayan, ayrıca bankalar, oteller, sergileme salonları, alışveriş merkezleri, dinlenme tesisleri vb. hizmetler de sunan bir bölgedir (Armatlı Köroğlu ve ark., 2010). 3. İstanbul kuyumculuk kümesi alan araştırması bulguları İstanbul kuyumculuk kümesi alan araştırması sonuçları firmaların teknoloji düzeyi, yenilik faaliyetleri, patent sayıları, yeniliklerin bilgi kaynağı, firmalarda tasarlanan model sayıları, tasarlanan modellerin temel esin kaynağı, firmaların yenilik ve tasarım kapasitesi ilişkisine yönelik bulguları kapsamaktadır. 3.1. İstanbul kuyumculuk kümesi teknoloji düzeyi Firmaların teknoloji düzeyleri rekabet üstünlüklerini tanımlayan önemli bir konudur. Kuyumculuk sektörünün teknoloji düzeyi dört temel aşamada ele alınmıştır, bunlar; sektörün sahip olabileceği en ileri teknoloji, sektörde yarışabilir teknoloji, geleneksel üretim teknolojisi ve çağın gerisinde kalan teknolojidir. Firmnın teknoloji düzeyi yapılan görüşmelerde firma yetkilisinin değerlendirmesini yansıtmaktadır. Çalışma sonuçlarına göre İstanbul kuyumculuk kümesinde büyük oranda (%45,6) geleneksel teknolojiler kullanılmaktadır. Sektörde yarışabilir teknolojiye sahip olduklarını belirten firmaların oranı ise %39,2 dir. Firmaların %12,2 si sektörün sahip olabileceği en ileri teknolojiyi kullandıklarını, %2,9 u ise çağın gerisinde kalan teknolojiyi kullandıklarını belirtmektedir (Tablo.2). İstanbul kuyumculuk kümesinde firmaların hangi teknoloji düzeyini kullandıklarının firma özelliklerine göre nasıl değiştiğini belirlemek üzere firmanın konumu, cirodaki değişim, ihracat durumu ve firma büyüklüğü değişkenleri ele

İstanbul Kuyumculuk Kümesi Yenilik ve Tasarım Kapasitesi 89 alınmıştır. Tablo.2 de sunulan değerler teknoloji düzeyi ve firma konumu arasında anlamlı bir ilişki olduğunu göstermektedir. Eminönü, Kuyumcukent ve Kadıköy de İstanbul bütününde olduğu gibi geleneksel üretim teknolojileri ilk sırada yer almakta ve onu sektörde yarışabilir teknolojileri kullanan firmalar izlemektedir. GBBK aksında ise sektörde yarışabilir teknolojileri kullanan firmalar en yüksek orana sahipken (%42,5), ikinci sırada sektörün sahip olabileceği en ileri teknolojiye sahip firmalar (%29,8) gelmektedir. Bu durum GBBK aksında daha büyük entegre üretim yapan firmaların yer almasıyla da ilişkilendirilebilmektedir. Araştırma sonuçları firma büyüklüğü arttıkça firmanın teknoloji düzeyinin iyileştiğini göstermektedir. 1 10 çalışanı olan kuyumculuk firmalarında geleneksel üretim teknolojisi %56,0 oranla hakimken, 11 50 çalışanı olan firmalarda sektörde yarışabilir teknoloji %54,5 oranla öne çıkmakta, 51 ve üzeri çalışanı olan firmalarda ise sektörün sahip olabileceği en ileri teknoloji ve sektörde yarışabilir teknoloji %48,4 oranla öne çıkmaktadır (Tablo.2). Çağın gerisinde teknoloji kullandıklarını belirten firmaların tamamı 1-10 kişi çalışanı olan firmalardır. Tablo 2: Firma özelliklerine göre firmaların teknoloji düzeyi Sektörün sahip olabileceği en ileri teknolojiye sahip Sektörde yarışabilir teknolojiye sahip Geleneksel üretim teknolojisi kullanılıyor Çağın gerisinde teknoloji kullanılıyor Toplam Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Kuyumcukent 16 12,3 49 37,7 59 45,4 6 4,6 130 100 GBBK 14 29,8 20 42,5 12 25,5 1 2,2 47 100 Konum Kadıköy 0 0,0 16 50 16 50 0 0 32 100 Eminönü 12 8,9 50 37 70 51,8 3 2,2 135 100 Toplam 42 12,2 135 39,2 157 45,6 10 2,9 344 100 1-10 13 5,8 76 33,8 126 56,0 10 4,4 225 100 Firma 11-50 11 14,3 42 54,5 24 31,2 0 0 77 100 Büyüklüğü 51+ 15 48,4 15 48,4 1 3,2 0 0 31 100 Toplam 39 11,7 133 39,9 151 45,3 10 3,0 333 100 Arttı 13 21,3 27 44,3 21 34,4 0 0 61 100 Ciro Azaldı 7 5,2 60 44,4 64 47,4 4 3 135 100 Değişmedi 15 12,1 39 31,4 65 52,4 5 4 124 100 Toplam 35 10,9 126 39,4 150 46,9 9 2,8 320 100 İhracat İhracat Var 25 20,7 61 50,4 35 28,9 0 0 121 100 durumu İhracat yok 17 7,6 74 33,2 122 54,7 10 4,5 223 100 Toplam 42 12,2 135 39,2 157 45,6 10 2,9 344 100 kikare (pdeğeri) 28,626 (0,018) 77,905 25,402 (0,003) 33,705 Tablo.2 cirosu artan kuyumculuk firmaları arasında %21,3 sektörün sahip olabileceği en ileri teknolojiye sahip olduklarını, %44,3 sektörde yarışabilir teknolojiye sahip olduklarını, %34,4 ise geleneksel üretim teknolojisini

90 Bilge Armatlı KÖROĞLU kullandıklarını belirtmektedir. Cirosu azalan firmalarda sektörün sahip olabileceği en ileri teknolojiye sahip firmaların oranı %5,2 ye düşmekte, geleneksel üretim teknolojisini kullanan firmaların oranı %47,4 e yükselmektedir. Ki-kare değerleri cirosu artan ve azalan kuyumculuk firmalarının teknoloji düzeyleri arasında anlamlı farklılığın olduğunu göstermektedir, özetle cirosu artan firmaların teknoloji düzeyleri yüksektir. Ki-kare analizi İstanbul kuyumculuk kümesinde teknoloji düzeyindeki farklılığın ihracat yapan ve yapmayan firmalar arasında anlamlı olduğunu göstermektedir (Tablo.2). İhracat yapan firmaların %20,7 si sektörün sahip olabileceği en ileri teknoloji ye sahip olduklarını belirtirken, bu oran ihracat yapmayan firmalarda %7,6 ya düşmektedir. Bir diğer önemli sonuç ihracat yapan firmalar içinde çağın gerisinde teknoloji kullandığını belirtenlerin olmamasıdır. Analiz sonuçları gözlemleri destekler niteliktedir ve cirosu artmakta olan, çalışan sayısı daha fazla olan ve ihracat yapan firmaların teknoloji düzeylerinin de daha yüksek olduğu görülmektedir. 3.2.Teknoloji düzeyini geliştirmeye yönelik yenilik faaliyetleri İstanbul kuyumculuk kümesinde sektörde ileri teknolojiye sahip firmaların oranının düşük (%12,2) olması kümenin rekabetçilik düzeyinin arttırılmasında yapılacak teknoloji yeniliklerinin önemini göstermektedir. Teknolojide yenilik kapsamında yeni makine kullanımına geçiş, kullanılan kimyasallarda iyileştirmeler, kullanılan aletlerde iyileştirmeler ve üretim tekniklerinde yapılan yenilikler ifade edilmektedir. Bunların tümü üretim sürecine ilişkin yeniliklerdir. Ancak alan araştırması sonuçları İstanbul kuyumculuk kümesi genelinde son 3 yılda üretim sürecinde kullandıkları teknolojide yenilik yapan firmaların toplam firmaların yaklaşık yarısı (%57,4) olduğunu göstermektedir. Üretim teknolojisinde yapılan yeniliklerde Kuyumcukent %69,8 oran ile üretim alt bölgeleri arasında en yüksek orana sahiptir. Yapılan teknoloji yeniliğinin en düşük oranda kaldığı üretim alt bölgesi ise Eminönü dür (% 46,6) (Tablo.3). Teknoloji düzeyi göreli olarak yüksek olan GBBK aksında firmaların yaklaşık %60,0 ı son üç yılda üretim teknolojilerinde yenilik yaptıklarını belirtmişlerdir. Alan araştırması sonuçları İstanbul kuyumculuk kümesinde son üç yılda büyük oranda bir teknolojik yenilik yaşanmadığı yönündedir. Yenilikçilik kapasitesi kapsamında kullanılan üretim teknolojilerinin yenilenmesi sektörde geliştirilmeyi bekleyen önemli bir alandır.

İstanbul Kuyumculuk Kümesi Yenilik ve Tasarım Kapasitesi 91 Tablo 3: Son üç yılda üretim teknolojilerinde yapılan yenilikler Kuyumcukent GBBK Kadıköy Eminönü Toplam Evet Hayır Toplam 88 38 126 %69,8 %30,2 %100,0 28 19 47 %59,6 %40,4 %100,0 16 16 32 %50,0 %50,0 %100,0 62 71 133 %46,6 %53,4 %100,0 194 144 338 %57,4 %42,6 %100,0 (Ki-kare=15,159, p-değeri=0,010) 3.3. Yenilikçilik kapasitesinin göstergesi olarak patent Kümelerde yenilikçilik kapasitesinin en önemli ve ölçülebilir göstergesi, alınan patent sayılarıdır. Alan araştırmasında firmaların aldıkları patent ve faydalı model sayılarının toplamı değerlendirilmiştir. İstanbul kuyumculuk kümesinde firmaların %57,9 u son üç yılda patent almadıklarını belirtmektedir. Firmaların %38,8 i 1-5 arasında patent aldıklarını belirtirken, firmaların yalnızca %3,2 si 6 ve üzeri sayıda patent aldıklarını belirtmektedir. Firmaların patent almalarının firma özelliklerine göre (firmanın konumu, firma büyüklüğü, cirodaki değişim, ihracat durumu ve girişimcinin eğitim durumu) nasıl farklılaştığı Tablo.4 de sunulmaktadır. Araştırma sonuçları patent alımı ve firma konumu arasında anlamlı bir farklılığın olduğunu göstermektedir. Üretim alt bölgeleri arasında patent alan firmaların sayısı %52,6 oranla Eminönü nde en yüksektir (Tablo.4). Eminönü bölgesini sırasıyla Kuyumcukent ve GBBK aksı takip etmektedir. En düşük patent alma oranı %6,3 oran ile Kadıköy dedir. Firmalarda patent sayısı büyük oranda 1 ve 5 arasında değişmektedir. Eminönü bölgesinde firmaların %4,5 i 6 ve üzeri sayıda patent almıştır. İstanbul kuyumculuk kümesinde patent sayısı ve firma büyüklüğü arasında anlamlı bir ilişki izlenmektedir. 1 10 kişi çalıştıran mikro firmalarda patent alanların oranı %32,2 iken, 11 50 kişi çalıştıran küçük firmalarda bu oran %56,0 ya yükselmektedir. 51 kişi ve üzeri çalışanı olan orta ölçekli firmalarda patent alma oranı sektör ortalaması olan %42,0 nin çok üzerine çıkarak %83,3 e ulaşmaktadır (Tablo.4). İstanbul kuyumculuk kümesi üretim firmalarında firma büyüdükçe patent alma oranı ve patent sayısı yükselmektedir.

92 Bilge Armatlı KÖROĞLU Tablo 4: Firma özelliklerine göre son üç yılda alınan patent sayıları Konum Firma Büyüklüğü Ciro Girişimci eğitim durumu İhracat durumu Patent almamış olan firmalar 1-5 patent alan firmalar 6+ üzeri patent alan firmalar Toplam Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Kuyumcukent 76 59,4 50 39 2 1,6 128 100 GBBK 28 59,6 17 36,2 2 4,2 47 100 Kadıköy 30 93,7 1 3,1 1 3,1 32 100 Eminönü 63 47,4 64 48,1 6 4,5 133 100 Toplam 197 57,9 132 38,8 11 3,2 340 100 1-10 152 67,9 69 30,8 3 1,3 224 100 11-50 33 44 40 53,3 2 2,7 75 100 51+ 5 16,7 19 63,3 6 20,0 30 100 Toplam 190 57,8 128 38,9 11 3,3 329 100 Arttı 34 56,7 22 36,7 4 6,7 60 100 Azaldı 81 60,9 50 37,6 2 1,5 133 100 Değişmedi 71 57,7 48 39,0 4 3,3 123 100 Toplam 186 58,9 120 38,0 10 3,2 316 100 İlkokul 99 62,7 58 36,7 1 0,6 158 100 lise 71 64,5 37 33,6 2 1,8 110 100 Üniversite ve üzeri 27 39,1 34 49,3 8 11,6 69 100 Toplam 197 58,5 129 38,3 11 3,3 337 100 İhracat Var 44 36,7 68 56,7 8 6,7 120 100 İhracat yok 153 69,5 64 29,1 3 1,4 220 100 Toplam 197 57,9 132 38,8 11 3,2 340 100 ki-kare (pdeğeri) 31,637 56,618 5,204 (0,518) 32,154 36,444 Cirodaki değişim ve patent alımı arasında anlamlı bir farklılık tespit edilememiştir (p değeri= 0,518). Patent alan firmaların oranlarının cirosu artan (%44,3), değişmeyen (%43,2) ve azalan (%40,0) firmalarda birbirine yakın olduğu görülmektedir. İhracat yapan ve yapmayan firmalar arasında patent alımında farklılık olduğu görülmektedir. İhracat yapan firmaların %63,3 ü patent sahibi iken, bu oran ihracat yapmayanlarda dramatik bir düşüş göstererek %30,4 e düşmektedir (Tablo.4). İhracat yapanların %6,7 si 6 ve üzeri sayıda patent alırken, bu oran ihracat yapmayan üretim firmalarında %1,4 e düşmektedir. Üretim firmalarında yenilikçilik kapasitesi üzerine yapılan çalışmalar hem çalışanların hem de girişimcinin eğitim düzeyinin yükselmesinin yenilikçilik kapasitesini olumlu etkilediğini göstermektedir. Ayrıca firmaların bir kısmında teknoloji yeniliği yapılsa da patent başvurusunda bulunmakta firma sahibinin vizyonu önem taşımaktadır. İstanbul kuyumculuk kümesinde firma sahibinin eğitim durumu ve yenilikçilik kapasitesi göstergesi olarak alınan patent sayıları arasında anlamlı bir farklılık tespit edilmiştir. Tablo.4 firma sahibinin eğitim durumu yükseldikçe firmada alınan patent sayısının yükseldiğini göstermektedir. İlköğretim

İstanbul Kuyumculuk Kümesi Yenilik ve Tasarım Kapasitesi 93 ve lise mezunlarında patent alma oranı %35 37 arasında birbirine yakın değerler iken, üniversite mezunu girişimcilerin %60,9 u patent sahibidir ve üniversite mezunu girişimcilerin patent sayıları daha fazladır. 3.4. Yeniliklerin bilgi kaynağı Kuyumculuk kümelerinde yeniliklerin gerçekleştirilmesinde firma profili kadar, yeniliklerin bilgisine ulaşmak da önem taşımaktadır. Farklı sektörlerde yeniliklerin bilgisine ulaşmakta müşteriler en önemli bilgi kaynağı olarak görülmektedir. İstanbul kuyumculuk kümesinde de firmalar yeniliklerin bilgisine ulaşmada müşterilerle ilişkileri birinci öneme sahip (%71,2) bilgi kaynağı olarak görmektedir. Fason üretim yapılan firmalar da yeniliklerin bilgisine ulaşmada birinci derecede önemli bulunmaktadır (%46,3). Sektörde ulusal ve uluslararası fuarlara katılmak önemsenmekte, bu fuarlarda kurulan ilişkilerin ihracat sürecini yönlendirdiği belirtilmektedir. Fuarlar %40,9 oranla, en hızlı bilgiye erişim kaynağı olan İnternet %36,2 oranla birinci derece önemli bilgi kaynağıdır. Tablo 5: Yeniliklerin bilgi kaynakları Girdi sağlayan firmalar Aramal sağlayan firmalar Fason üretim yapılan firmalar Müşteriler Rakip firmalar Danışmanlık firmaları Tasarım firmaları Üniversiteler Sektörel kurumlar Fuarlar İnternet 1.Derece önemli 2.Derece önemli 3.Derece önemli Toplam 78 139 117 334 23,4% 41,6% 35,0% 100,0% 69 140 125 334 20,7% 41,9% 37,4% 100,0% 154 91 88 333 46,3% 27,3% 26,4% 100,0% 242 52 46 340 71,2% 15,3% 13,5% 100,0% 105 116 120 341 30,8% 34,0% 35,2% 100,0% 26 84 229 339 7,7% 24,8% 67,5% 100,0% 49 113 176 338 14,5% 33,4% 52,1% 100,0% 44 85 210 339 13,0% 25,1% 61,9% 100,0% 56 147 137 340 16,5% 43,2% 40,3% 100,0% 139 101 100 340 40,9% 29,7% 29,4% 100,0% 123 104 113 340 36,2% 30,6% 33,2% 100,0%

94 Bilge Armatlı KÖROĞLU Yeniliklerin bilgisine ulaşmada girdi sağlayan firmalar (%41,6), ara mal sağlayan firmalar (%41,9) ikinci derece önemli bulunmaktadır. Sektöre yönelik kurumlar da yeniliklerin bilgisine ulaşmada ikinci derece önemli (%43,2) bulunmaktadır. Bu kurumlar içinde özellikle Kuyumcular Odasının verdiği hizmetler ve eğitimlerle etkin olduğu görülmektedir. Üçüncü derece önemli bulunan, diğer bir değişle önemli bulunmayan bilgi kaynakları danışmanlık firmaları (%67,6), tasarım firmaları (%52,1) ve üniversitelerdir (%61,9). Bilgi üretiminin temel kaynağı olan üniversiteler İstanbul da yeniliklerin yapılmasında önemli bir yere sahip değildir. Ayrıca tasarım kuyumculuk sektöründe rekabet gücünün en önemli bileşeni olduğu halde tasarım firmalar önemli bulunmamaktadır. 3.5. İstanbul kuyumculuk kümesi tasarım kapasitesi Kuyumculuk sektöründe tasarım önemli bir rekabet bileşenidir. İstanbul kuyumculuk kümesinde tasarımın önemi üreticiler tarafından vurgulanmakta, ancak geliştirilmesi gereken temel alan niteliğini de korumaktadır. Sektörde üretim yapan firmaların bu konuda çalışmalarının bulunduğu da saptanmaktadır. Firmaların büyük bölümü tasarımın firma içinde yapıldığını, firma dışından uzmanlaşmış tasarımcıların desteğinin alınmasının yaygın bir uygulama olmadığını belirtmektedir. İstanbul kuyumculuk kümesinde tamamen yeni bir model tasarlamaktan çok mevcut modellerden esinlenme ve üretilmekte olan modellerde küçük değişiklikler yapılarak yeni modellerin üretilmesinin yaygın olduğu görülmektedir. Firmalarda tasarım kapasitesinin firma özelliklerine göre (firmanın konumu, firma büyüklüğü, cirodaki değişim, ihracat durumu ve girişimcinin eğitim durumu) nasıl farklılaştığı Tablo.6 da sunulmaktadır. Son bir yılda İstanbul kuyumculuk kümesinde firmaların % 82,5 inin en az bir model tasarlamış olduğu ve %43,2 sinin 50 modelden fazla tasarladığı görülmektedir. Eminönü ve GBBK aksında son bir yılda model tasarlayan firmaların oranı İstanbul ortalamasının üzerindedir. Kadıköy ise tasarım yaptığını belirten firmaların oranının (%61,3) en düşük olduğu bölgedir. Tasarım yapan firmalarda tasarlanan model sayılarının oldukça yüksek olduğu görülmektedir. Tasarım kapasitesi ve firma büyüklüğü arasında anlamlı farklılığın olduğu saptanmıştır. Son bir yılda tasarım yapmadığını belirten 57 firmanın 53 ü 1-10 kişi çalışanı olan firmalardır. Bu sonuç mikro firmaların tasarımla ilgili önemli eksiklerinin olduğunu göstermektedir. 1-10 çalışanı olan firmalar içinde tasarım yapmayanların oranı %24,8, 1-50 model tasarlayanların oranı %47,2 ile yüksek bir orana sahipken, 50 nin üzerinde model tasarlayanların oranı daha düşüktür (%28,0)

İstanbul Kuyumculuk Kümesi Yenilik ve Tasarım Kapasitesi 95 (Tablo.6). 50 nin üzerinde çalışanı olan firmalarda model tasarlamayan firma bulunmazken, 50 ve üzeri sayıda model tasarlayan firmaların oranı %90,0 a ulaşmaktadır. Firma kuruluş yılı ve tasarlanan model sayısı arasında istatistiki olarak anlamlı bir ilişki bulunmamaktadır. Ancak son bir yılda model tasarlamamış olan firmaların 2000 yılı sonrası kurulan göreli daha genç firmalar olduğu görülmektedir (Tablo 6). Tablo 6: Firma özelliklerine göre son bir yılda firmada tasarlanan model sayıları Konum Firma Büyüklüğü Ciro Firma Kuruluş Yılı İhracat durumu Girişimcinin eğitim durumu Model tasarlamamış olan firmalar 1-50 model tasarlamış firmalar 50+ model tasarlamış olan firmalar Toplam Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Kuyumcukent 28 22,0 43 33,9 56 44,1 127 100 GBBK 2 4,5 18 40,9 24 54,6 44 100 Kadıköy 12 38,7 9 29,0 10 32,3 31 100 Eminönü 15 12,1 58 46,8 51 41,1 124 100 Toplam 57 17,5 128 39,3 141 43,2 326 100 1-10 çalışan 53 24,8 101 47,2 60 28,0 214 100 11-50 çalışan 2 2,7 22 30,1 49 67,1 73 100 51+ çalışan 0 0 3 10,0 27 90,0 30 100 Toplam 55 17,4 126 39,7 136 42,9 317 100 Arttı 2 3,4 21 36,2 35 60,3 58 100 Azaldı 25 19,4 56 43,4 48 37,2 129 100 Değişmedi 27 22,7 44 37,0 48 40,3 119 100 Toplam 54 17,6 121 39,5 131 42,8 306 100 2000 ve sonrası 33 26,2 45 35,7 48 38,1 126 100 1990-1999 arası 13 12,5 40 38,5 51 49,0 104 100 1989 öncesi 9 10,2 42 47,7 37 42,1 88 100 Toplam 55 17,3 127 39,9 136 42,8 318 100 İhracat Var 2 1,7 34 29,8 78 68,5 114 100 İhracat yok 55 25,9 94 44,3 63 29,7 212 100 Toplam 57 17,5 128 39,3 141 43,2 326 100 İlkokul 37 24,7 59 39,3 54 36,0 150 100 lise 15 14,4 45 43,3 44 42,3 104 100 Üniversite ve üzeri 5 7,2 23 33,3 41 59,5 69 100 Toplam 57 17,6 127 39,3 139 43,0 323 100 ki-kare (pdeğeri) 22,345 92,342 21,855 (0,039) 19,891 (0,069) 71,860 25,324 (0,013) Ki-kare analizi tasarım kapasitesinin cirosu artan ve azalan firmalarda farklılaştığını göstermektedir. Son bir yılda tasarım yapmamış firmaların büyük oranda ciroları azalan ve değişmeyen firmalar olduğu görülmektedir. Cirosu artan firmalar %60,3 gibi yüksek bir oranla 50 den fazla yeni model tasarladıklarını

96 Bilge Armatlı KÖROĞLU belirtmektedir. Bu oran cirosu azalan firmalarda yaklaşık yarı yarıya azalmaktadır (Tablo.6). İhracat kapasitesi ve tasarım kapasitesi arasında anlamlı bir farklılık bulunmaktadır. Son bir yılda tasarım yapmamış olan 57 firmanın 55 inin ihracat da yapmadığı görülmektedir. İhracat yapan firmalar içinde 50 ve üzeri sayıda model tasarlayan firmaların oranı %68,5 dir. Bu oran ihracat yapmayan firmalar için %29,7 ye düşmektedir (Tablo.6). Girişimcinin eğitim düzeyi firmanın tasarım kapasitesinde anlamlı bir farklılık oluşturmaktadır. Son bir yılda hiç model tasarlamamış firmaların hemen hepsinin girişimcilerinin ilkokul ve lise mezunu oldukları görülmektedir. İlköğretim mezunu girişimcilerin %36,0 sı 50 model ve üzeri model tasarladığını belirtirken, bu oran üniversite mezunu girişimcilerde %59,5 e ulaşmaktadır (Tablo.6). Eğitim düzeyinin yükselmesi tasarım çalışmalarını olumlu yönde etkilemekte, girişimcinin eğitim düzeyi yükseldikçe firmanın tasarım kapasitesi artmaktadır. 3.6.Tasarımın temel esin kaynakları Firma görüşmelerinde tasarım sürecinde esinlenmenin İstanbul da yaygın bir kültür olduğu anlaşılmaktadır. Tablo.7 de İstanbul kuyumculuk kümesinde temel esin kaynakları yer almaktadır. Tablo 7: Tasarımın temel esin kaynakları Türkiye de fuarlardan Yurt dışında fuarlardan Katalog ve dergiler Müşteri, talep ve önerileri Rakipler Birikim ve tecrübeler Tarihi motif ve figürler Toplam 94 72 119 181 40 49 10 248 37,9% 29,0% 48,0% 73,0% 16,1% 19,7% 4,0% 100% Müşteri talep ve önerileri %73,0 oranla tasarımların birinci derece esin kaynağı olarak görülmektedir. Müşteri talep ve önerilerinden sonra ikinci sırada %48,0 oranla katalog ve dergiler gelmektedir. Özellikle yabancı kaynaklı katalog ve dergiler incelenerek yeni modellerin üretilmesi kümede yaygındır. Üçüncü önemli esinlenme kaynağı Türkiye deki ve yurtdışındaki fuarlar olarak gösterilmektedir. Bu sonuçta İstanbul da düzenlenen uluslar arası fuarların etkisinin olduğu görülmektedir. Firmaların %16,1 i rakip firmaları esin kaynağı olarak gördüklerini belirtmektedir. Firmaların yakın çevrelerinde çok daha kısıtlı sayıda firmayı rakipleri olarak tanımlamaları bu oranın düşük olmasına katkı sağlamaktadır. Firmaların %19,7 si yıllar içinde birikim ve tecrübenin yeni modellere esin kaynağı

İstanbul Kuyumculuk Kümesi Yenilik ve Tasarım Kapasitesi 97 olduğunu belirtmektedir. Firmaların gösterdiği esin kaynakları içinde en düşük oran %4,0 ile tarihi motif ve figürlerdir. Türkiye ve İstanbul un tarihi birikimi düşünüldüğünde çok büyük bir tasarım kaynağının sektörde kullanılmadığı görülmektedir. Tarihi ve kültürel kaynakların kullanılması yalnızca ulusal pazarda değil küresel pazarlarda da İstanbul a önemli rekabet üstünlükleri sağlayacaktır. 3.7. Yenilik kapasitesi ve tasarım kapasitesi ilişkisi Kuyumculuk sektöründe tasarım kapasitesinin rekabet gücünü arttıran özellikler içinde önde geldiği ve tasarım kapasitesinin de yenilikçilik kapasitesinin önemli bir parçası olduğu önceki bölümde tartışılmıştır. Bu bölümde teknolojik yenilik yapan firmaların tasarım kapasitesinin yüksek olup olmadığı araştırılmaktadır (Tablo.8). Tasarım kapasitesi firmada gerçekleştirilen tasarım faaliyetleriyle ölçülürken, yenilik kapasitesi patent sayısı, teknoloji yeniliği, bilgisayar destekli tasarım ve teknoloji düzeyi değişkenleriyle sunulmaktadır. Tablo 8: Teknoloji yeniliği ve tasarım kapasitesi Patent Sayısı Teknoloji Düzeyi Teknolojik yenilik Bilgisayar destekli tasarım Model tasarlamamış olan firmalar 1-50 model tasarlamış firmalar 50+ model tasarlamış olan firmalar Toplam Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Patent almamış 47 27,3 79 45,9 46 26,8 172 100 firmalar 1-5 patent 6 4,8 46 37,1 72 58,1 124 100 6+ patent 2 18,2 2 18,2 7 63,6 11 100 Toplam 55 17,9 127 41,4 125 40,7 307 100 İleri 3 7,9 7 18,4 28 73,7 38 100 Sektörde yarışabilir 11 8,9 37 29,8 76 61,3 124 100 Geleneksel 38 26,6 81 56,6 24 16,8 143 100 Çağın Gerisinde 5 50,0 3 30,0 2 20,0 10 100 Toplam 57 18,1 128 40,6 130 41,3 315 100 Son 1 yılda var 17 9,1 62 33,2 108 57,7 187 100 Son bir yılda yok 36 27,1 65 48,9 32 24 133 100 Toplam 53 16,6 127 39,7 140 43,8 320 100 Var 3 3 22 22 75 75 100 100 Yok 52 23,8 102 46,8 64 29,4 218 100 Toplam 55 17,3 124 39,0 139 43,7 318 100 kikare (pdeğeri) 45,150 75,519 56,157 84,367 Patent alan ve almayan firmalar arasında tasarlanan model sayısının anlamlı olarak farklılaştığı görülmektedir (Tablo.8). Son üç yılda patent almamış olan

98 Bilge Armatlı KÖROĞLU firmalar %27,3 ü son bir yılda model de tasarlamamıştır. Patent almayan firmalar içinde 50 ve üzeri sayıda model tasarlayan firmaların oranı da %26,8 dir. 6 nın üzerinde patent almış olan firmalarda bu oran %63,6 ya ulaşmaktadır. İleri teknoloji kullanan firmaların yalnızca %7,9 u model tasarlamadığını belirtirken, %73,7 si 50 ve üzeri sayıda model tasarladığını belirtmektedir. Sektörde yarışabilir teknolojiyi kullanan firmaların da büyük oranda 50 ve üzeri sayıda model tasarladığı görülmektedir. Geleneksel teknolojiyi kullanan firmalarda ise hiç model tasarlamamış firmaların oranı (%26,6) yükselirken, daha az model tasarlama eğilimi görülmektedir. Teknoloji yeniliği yapan firmaların tasarım kapasitesinin de daha yüksek olduğu görülmektedir (Tablo.8). Teknoloji yeniliği yapan firmaların yalnızca %9,1 i model tasarlamadığını belirtirken, 50 ve üzeri sayıda model tasarlayanların oranı %57,7 ye çıkmaktadır. Bu oran teknoloji yeniliği yapmamış olan firmalarda %24,0 a düşmektedir. İstanbul kuyumculuk kümesinde bilgisayar destekli tasarım yaygınlaşmaktadır. Yapılan görüşmelerde iş sürecini kolaylaştıran pusula, kuyumculuk hesap programı gibi yazılımların sektörde yaygın olarak kullanıldığı, tasarımlarda jewelcad gibi sektöre özel yazılımların kullanılmakta olduğu görülmüştür. Tablo.7 de tasarımda bilgisayar desteği kullanan firmaların daha çok sayıda model tasarladığı görülmektedir. Çalışmada yenilik kapasitesi değişkenleri ve tasarım faaliyetleri arasında anlamlı bir ilişkinin olduğu belirlenmektedir. Yenilik kapasitesi yüksek olan firmaların, tasarım kapasitelerinin de yüksek olduğu görülmektedir. Bu ilişkinin belirlenmesi kümelerde tasarım ve yenilik politikalarının geliştirilmesinde yol gösterici niteliktedir. Sonuç olarak Araştırma sonuçları İstanbul kuyumculuk kümesinde geleneksel üretim teknolojisi nin yaygın olarak kullanıldığını, ikinci sırada ise sektörde yarışabilir teknoloji nin geldiğini göstermektedir. Farklı teknoloji düzeyine sahip firmaların farklı özelliklere sahip oldukları da araştırma bulgularıyla doğrulanmaktadır. Sektörü büyük oranda temsil eden geleneksel üretim teknolojisi kullanan firmaların 1-10 kişi çalıştıran mikro firmalar olduğu, cirolarının azalmakta olduğu veya değişmediği, ihracat kapasitelerinin düşük olduğu görülmektedir. Firma büyüdükçe, ihracat kapasitesi ve cirosu artmakta, teknoloji düzeyi yükselmektedir. İstanbul kuyumculuk kümesi yenilikçilik kapasitesi kapsamında firmada gerçekleştirilen teknoloji yenilikleri ve alınan patent sayıları değerlendirilmiştir. Sektörün yaklaşık yarısı üretim teknolojisini yenilediği ve yine yaklaşık yarısının

İstanbul Kuyumculuk Kümesi Yenilik ve Tasarım Kapasitesi 99 patent aldığı görülmektedir. Araştırma sonuçları patent almamış ve yenilik yapmamış firmaların 1-10 kişi çalıştıran mikro firmalar olduğunu, cirolarının azaldığını, ihracat yapmadıklarını, girişimcilerinin ilköğretim veya lise mezunu olduğunu göstermektedir. Sektörde tasarım sürecinde esinlenilerek ve üretilmekte olan mevcut ürünlerde küçük değişikliklere gidilerek yeni modellerin üretilmesi yaygın bir tutumdur. Son bir yılda yeni model tasarlamamış olan firmaların büyük oranda 1-10 çalışanı olan mikro firmalar oldukları, ihracat kapasitesinin düşük olduğu, girişimcilerinin büyük oranda ilkokul mezunu olduğu, araştırma bulgularında yer almaktadır. Firma büyüklüğü, cirosu, ihracat kapasitesi ve girişimcinin eğitim düzeyi arttıkça tasarım kapasitesi de artmaktadır. Makalede firmalarda yenilikçilik kapasitesi ve tasarım kapasitesi arasındaki ilişki araştırılmıştır. Teknoloji düzeyi yüksek, teknoloji yeniliği yapan, patent alan ve üretim ve tasarımda bilgisayar desteği kullanan firmaların tasarım kapasitelerinin de daha yüksek olduğu görülmektedir. Kuyumculuk sektöründe teknoloji düzeyini geliştirmeye yönelik yenilik kapasitesi ve tasarım kapasitesi arasında pozitif ilişkinin varlığının ortaya konması küme politikalarını yönlendirici önemli bir sonuçtur. Tasarımların esin kaynağı olarak müşteri talep ve önerileri ilk sırada gösterilmektedir. Bu durum pazarda alıcı bulan modellerin süreçte tüm firmalarca kopyalanarak üretildiğinin de bir göstergesidir. Ayrıca firmalar katıldıkları fuarlarda diğer firmaların sunumlarından ve kataloglarından esinlenerek bu modelleri kendi üretimlerine yansıtmaktadır. Bilimsel bilginin üretildiği temel kurumlar olan üniversitelerle ilişkilerin zayıf olması, sektörde bilimsel bilgi temelli yeniliklerin de sınırlı olduğunu göstermektedir. Türkiye ve İstanbul un en önemli zenginliği olan tasarım sürecinde tarihi motif ve figürlerden yararlanma yok denilebilecek kadar sınırlıdır. Türkiye de, özellikle de yüzlerce yıllık geçmişiyle ön plana çıkması beklenen Kapalıçarşı da, üretimden önce özel bir tasarım sürecinin olmadığı izlenmektedir. Dolayısıyla Türkiye, dünya pazarlarında adını tasarımlarıyla değil üretim tekniği ve standart ürün üretimiyle duyurmaktadır. Kümede tasarıma yönelik iki önemli müdahale alanı tanımlanabilmektedir, birinci alan yaratıcılık ve tasarım konularının geliştirilerek özgün tasarımların üretilmesi yönündedir. Üniversiteler ile ilişkilerin güçlendirilmesi bu önemli tarihi ve kültürel kaynakların kullanılmasına ivme kazandıracaktır. Ve bu yaklaşım kümenin rekabet kapasitesinde önemli bir açılım sunma gücündedir. Dünya örneklerinde bu alanın geliştirilmesinde üniversite ve meslek okullarında tasarıma yönelik bölümlerin geliştirilmesi (Turner ve Nguyen, 2005) benimsenmiştir ve bu İstanbul a uygulanabilecek bir stratejidir. İkinci müdahale alanı özgün tasarımların korunma yollarının üretilmesine ilişkindir. Araştırma sonuçları mevcut patent

100 Bilge Armatlı KÖROĞLU sisteminin tasarımları korur nitelikte olmadığını, tasarım ve kopyalama süreçlerine göre patent alım sürecinin çok daha yavaş ve yetersiz kaldığını göstermektedir. Bu durumda özgün tasarımları koruyan bir sistemin geliştirilmesi gerekliliği bulunmaktadır. Fikir haklarının korunma yolları merkezi yönetimin kurumlarının destek vermesi gereken bir müdahale alanıdır. KAYNAKÇA Amin, A. & Cohendent, P. (1999). Learning and Adaptation In Decentralised Business Networks. Environment and Planning D: Society and Space, 17, 87-104. Armatlı Köroğlu, B. (2004). SME Networks as New Engines of Economic Development and Innovativeness. basılmamış doktora tezi, ODTÜ, Ankara. Armatlı Köroğlu, B., Özelçi Eceral, T. & Uğurlar, A. (2008).Kültürel Endüstriler Kapsamında İstanbul Kapalıçarşı da Üretim ve Ticaret İlişkilerinin Sosyo-Mekansal Analizi, BAP Raporu, 06-2005-50, Gazi Üniversitesi, Ankara. Armatlı Köroğlu, B., Özelçi Eceral, T. & Uğurlar, A. (2009). The Story of Jewelry Cluster in İstanbul Metropoliten Area: Grand Bazaar (Kapalıçarşı). G.Ü Fen Bilimleri Dergisi, 22(4), 383-394. Armatlı Köroğlu, B., Eceral, Ö. T., Varol, Ç. & Sönmez, Ö. N. (2010). Metropoliten Alanlarda Sanayi Kümeleri: İstanbul da Kuyumculuk Sektörünün Mekansal Kümelenmesi, Rekabet Gücü Ve Dayanışma Ağları. SOBAG/107K424, TÜBİTAK araştırma projesi sonuç raporu. Asheim, B.T. (1996). Industrial districts as learning regions: A condition for prosperity. European Planning Studies, 4(4), 379-401. Asheim, B.J. & Isaksen, A. (2002). Regional Innovation Systems: The Integration of Local Sticky and Global Ubiquitous Knowledge. Journal of Technology Transfer, 27, 77-86. Branzei, O. & Vertinsky, I. (2006). Strategic Pathways to Product Innovation Capabilities in SMEs. Journal of Business Venturing, 21(1), 75 105. Cooke, P. & Morgan, K. (1998). The Associational Economy: Firms, Regions and Innovation, Oxford University Press. Eceral, T., Armatlı Köroğlu, B. & Varol, Ç. (2012). İhracatçı firmalar ve kümeler: İstanbul kuyumculuk kümesi ihracat kapasitesi analizi. İktisat, İşletme ve Finans, 27(317), 89-114. Eraydin, A. & Armatlı-Köroğlu, B. (2005). Innovation, networking and the new industrial clusters: The characteristics of networks and local innovation capabilities