KRİZ ÖNCESİNİN TEK İYİ HABERİ Necmi Gürsakal 1 I. GİRİŞ Bursa Ticaret ve Sanayi Odası, Bursa daki 250 Büyük Firma Araştırması nın 2000 yılı sonuçlarını yayınladı. 1997 yılından başlayarak 2000 yılına kadar gelen araştırma sonuçları, zaman içinde Bursa sanayiinde ne gibi bir değişim olduğunu görmemize olanak sağlıyor. Verilerin bizim açımızdan bir başka özelliği ise, 2001 yılında yaşadığımız büyük ekonomik kriz öncesi döneme ilişkin olmaları. Önce ülke genelinde bu dört yılın temel ekonomik özelliklerini kısaca hatırlayalım: Tablo 1. 1997-2000 Dönemi Temel Ekonomik Verileri Yıllar Büyüme ( % ) TEFE ( 1987 =100) Ortalama Dolar Kuru 1997 8,3 81,3 152804 1998 3,9 70,2 262304 1999-6,1 54,0 422152 2000 6,1 52,0 626711 Tablo 1 i hazırlarken önümüzdeki yıl bu tabloya eklenecek ortalama dolar kuru değeri aklımıza geldi ve bu konuyu şimdilik hiç düşünmeme yolunu seçtik. 2001 verilerinin 1997-2000 dönemine Türkiye ekonomisi hızlı bir büyüme ve yüksek enflasyon ile başlıyor. Daha sonra, 1998 yılında büyüme yavaşlıyor ve 1999 yılında ekonomi negatif bir büyüme ile karşı karşıya kalıyor. Dönemin son yılı olan 2000 yılında ise yine büyüme hızlanıyor. İlgilendiğimiz dönem öyle bir dönem ki, yüzde 8,3 gibi oldukça yüksek bir büyüme de bu dönemde gözleniyor, yüzde 6,1 gibi bir dip noktası da. Büyümedeki bu istikrarsızlığı bir noktada, 2001 de yaşadığımız büyük ekonomik krizin habercisi olarak görmek mümkün. Doğal olarak, ülke ekonomisinde gözlenen bütün bu istikrarsız koşullar, Bursa daki 250 büyük firmanın verilerine de yansımış bulunuyor. Aslında gelecek yıl, Bursa daki 250 Büyük Firma Araştırması nın 2001 sonuçları da yayınlandığında, 1997 yılından başlayarak 2001 yılında büyük bir krizle noktalanan bir dönemin Bursa ekonomisini nasıl etkilediğini çok daha net bir şekilde göreceğiz. 1998 ve 1999 yılı 250 büyük firma verileri için yazdığımız makalelerde şu noktayı dile getirmiştik 1 :
Ancak yine de tekstilin ülke ekonomisindeki yerini hatırladığımızda, meselenin bu kadar kendi haline bırakılacak bir iş olmadığını hemen görebiliriz. Ülke ekonomisinde tekstilin yerini hangi sektör doldurabilir? Açıkçası şu soruyu sormak istiyoruz, tekstildeki gerileme sürerse bu gerilemeyi hangi sektörle gidermeyi düşünürüz veya böyle bir düşüncemiz, hesabımız var mı? Ne yazık ki olduğunu sanmıyoruz. Daha da ileri gidersek, bunların üzerinde durup ayrıntılı düşünceler üretildiğini de sanmıyoruz. Belki biraz da o yüzden bekleyelim ve görelim diyerek, aklımıza tekstille ilgili kötümser senaryoları getirmek istemiyoruz. Şu soru çok önemli, tekstildeki bu durum geçici mi, yoksa bunun kalıcı olabileceğini söyleyen işaretler var mı? Kötümser senaryolar ne yazık ki gerçekleşti. Geçen yıl bu soruya, Evet var yanıtını vermiştik. Bu yıl ise bu görüşümüzü doğrulayan daha fazla kanıt şu anda elimizde bulunuyor ve ne yazık ki hala tekstilin bıraktığı boşluğun ülke ekonomisinde nasıl doldurulacağı konusu ekonomi gündemine girmiş bile değil. Yine geçen yıl şunları söylemişiz: Otomotiv sektöründeki patlamanın 2000 yılının ilk altı ayında da sürdüğünü biliyoruz. Bu tür bir patlamanın 1994 yılı öncesinde de yaşandığını anımsamak, insanın aklına pek iyi şeyler getirmiyor. 1 Biz bu yorumların, tahminlerin doğru çıkmamasını isteye isteye yazsak bile ne yazık ki bütün bu tahminler doğru çıktı. Kriz öncelerinin tek iyi haberi dediğimiz de işte bu... Şimdi geçen yıl izlediğimiz yoldan biraz farklı olarak bu yıl zaman içindeki değişime odaklanmış bulunuyoruz. Bu yıl da yine Bursa ekonomisinde, tekstil ikinci plana çekilmesi ile birlikte otomotiv ana ve yan sanayiinin nasıl öne çıktığını verilerden izleyeceğiz. Ayrıca bu kez, grafiklerin çok daha kolay anlaşılabilmesi için sadece önemli altı sektörü alıp bu sektörlerle ilgili karşılaştırmalar yapmayı tercih etmiş bulunuyoruz. II. 250 BÜYÜK FİRMANIN BİLEŞİMİ NASIL DEĞİŞTİ? Grafik 1 in bize söylediği, 1997-2000 döneminde 250 büyük firma içinde otomotiv ana ve yan sanayi sektörünün firma yüzdesinin, yüzde 13,3 ten başlayarak istikrarlı bir şekilde artarak 2000 yılında yüzde 19,35 değerine ulaşmasıdır. Ana sanayi firmalarında bu dönemde önemli bir artış olmadığını düşünürsek, orandaki artış büyük ölçüde otomotiv yan sanayi firmalarından kaynaklanan bir artıştır.bu dönemde tekstil ve konfeksiyon sektöründen 250 büyük firma arasına giren firmaların yüzdesi pek önemli bir değişmeye uğramadan yaklaşık yüzde 36 lık bir orana sahip olmuş. Demek ki, ilgilendiğimiz 250 büyük firma, ağırlıklı olarak tekstil ve konfeksiyon sektörü firmalarında oluşuyor. Birincisi, bu firmalar içinde tekstil ve konfeksiyon sektörünün payı hemen hemen sabit kalıyor. İkincisi, otomotiv ana ve yan sanayi firmaları 250 büyük firma arasındaki paylarını artırıyor.
1997-2000 Döneminde: 1. 250 büyük firma içinde tekstil ve konfeksiyon sektörünün firmaları ağırlıkta. 2. Dönem içinde tekstil ve konfeksiyon sektörü firmalarının 250 büyük firma içindeki payı yüzde 36 civarında hemen hemen sabit kalıyor. 3. Otomotiv ana ve yan sanayi firmalarının 250 büyük firma içindeki payı dönem başında yüzde 13 ile başlayarak dönem sonunda yüzde 19 u aşıyor. Grafik 1. 40 SEKTORLERIN 250 FIRMA ICINDEKI YUZDELERI 35 30 25 20 15 10 5 0-5 GIDA INSAAT ELEKTRIK MAKINA OTOMOTIV TEKSTIL III. KARIN YARISI KADAR ZARAR
250 büyük firma açısından toplam zarar / toplam kar oranı izleyen Tablo 2 den de görüldüğü gibi, 1997 yılında yüzde 1,9 dan 1999 yılında maksimum değeri olan yüzde 52.1 e ulaşıyor. Diğer bir deyişle, 1999 yılında karın yarısı kadar bir zarar söz konusu. Tablo 2. 1997 2000 Döneminde Zarar / Kar Yıllar Zarar / Kar ( % ) 1997 1,9 1998 31,5 1999 52,1 2000 22,3 Grafik 2. 52 ZARAR EDEN FIRMA SAYISI 46 40 34 28 22
250 büyük firma içinde 1998 yılından başlayarak, firmaların yaklaşık beşte birinin zarar ettiğini görüyoruz. 1997-2000 Döneminde: 1. 1998 den başlayarak firmaların yaklaşık beşte biri zarar ediyor. 2. Dönem içindeki ortalama zarar / kar oranı yüzde 27 ye ulaşıyor. IV. DÖNEMİN EN DÜŞÜK CİROSU 2000 YILINDA 1997-2000 döneminde 250 büyük firmanın dolar cinsinden toplam ciro, toplam brüt katma değer ve toplam özsermaye verileri bir düşüş trendini ortaya koyuyor. Sözünü ettiğimiz bu verileri Tablo 3 de ve bunların grafiğini ise Grafik 3 de görüyoruz. Tablo 3. 250 Büyük Firmanın Ciro Brüt Katma Değer ve Özsermayeleri ( Milyar Dolar Olarak ) Yıllar CİRO BRÜT KATMA ÖZSERMAYE DEĞER 1997 8,66 1,88 2,54 1998 7,86 1,56 2,48 1999 8,28 1,57 2,15 2000 7,52 1,44 2,31 Tablo 3 nin verilerini Grafik 3 de de görüyoruz. Önemli değişkenlerde dolar cinsinden bir artma değil ama bir azalma söz konusu. Adeta 2001 yılındaki kriz geliyorum diyor. Grafik 3.
250 BUYUK FIRMANIN TOPLAM CIRO BRUT KATMA DEGER VE OZSERMAYELERI ( MILYAR DOLAR OLARAK ) 10 8 6 4 2 0 CIRO BKD OZSERMAY V. İSTİHDAM VE VERİMLİLİK ÜZERİNE Türkiye ekonomisinin en önemli sorunları arasında yeterli sermaye birikimi, bunların yatırıma dönüştürülmesi ile istihdam ve verimlilik gelmektedir. Tablo 4. Çalışan Sayıları ve Kişi Başına Brüt Katma değerdeki Değişim Yıllar 250 Büyük Firmada Ücretle Çalışanların Ortalaması ( Kişi ) Brüt Katma Değer (Dolar ) Kişi Başına Brüt Katma Değer (Dolar ) Bir Önceki Yıla Göre Kişi Başına Brüt Katma Değerdeki Yüzde Değişim 1997 76943 1.886.825.416 24.522 1998 87968 1.567.410.188 17.817-27,50 1999 72611 1.571.916.996 21.648 21,50
2000 75220 1.443.899.891 19.195-11,34 Grafik 4. 55 SEKTORLERE GORE UCRETLE CALISANLARIN YUZDESI 45 35 25 15 5-5 GIDA INSAAT ELEKTRIK MAKINA OTOMOTIV TEKSTIL Tablo 4 teki veriler bize 1997 2000 döneminde Bursa daki 250 büyük firmanın oluşturduğu istihdamda 1998 yılı hariç, az da olsa azalma olduğunu göstermektedir. Bu veriler bize istihdam sorununu sanayileşme ile çözmenin mümkün olmadığını gösteriyor. Sadece otomotiv ana ve yan sanayi sektöründeki istihdam artışı Grafik 4 te görülebiliyor. Onun dışındaki sektörlerde ücretle çalışanların payları sabit kalma eğiliminde. Özellikle, istihdam oluşturma açısından önemli gördüğümüz inşaat sektörü ile gıda tarım ve hayvancılık sektöründeki ücretle çalışanların yüzdelerindeki düşüklükler istihdam açısından önemli olumsuz sinyaller olarak değerlendirilebilir. Ayrıca Tablo 4 ün son sütununda, bir önceki yıla göre kişi başına brüt katma değerdeki yüzde değişimleri görüyoruz. Durum yine iç açıcı değil. VI. BAZI KARŞILAŞTIRMALAR
İzleyen Grafik 5, 6,7 ve 8 yardımıyla gıda tarım ve hayvancılık, inşaat, elektrik elektronik, makine ve metal, otomotiv ana ve yan sanayi ile tekstil ve konfeksiyon sektörlerinin toplam ciro, brüt katma değer, özsermaye ve ihracat içindeki paylarını karşılaştıracağız. Grafik 5. 55 SEKTORLERIN TOPLAM CIRO ICINDEKI PAYLARI ( % ) 45 35 25 15 5-5 GIDA INSAAT ELEKTRIK MAKINA OTOMOTIV TEKSTIL 1997-2000 Döneminde Ciro Açısından Değerlendirme ( Grafik 5 ): 1. 250 büyük firma içinde tekstil sektörünün toplam ciro içindeki payı yüzde 39,5 tan yüzde 29 a düşüyor. 2. Otomotiv sektörünün toplam ciro içindeki payı yüzde 29 dan yaklaşık yüzde 43 e ulaşıyor. 3. Toplam ciro içindeki payları açısından gıda, inşaat, elektrik, makina sektörlerinde küçük azalmalar veya sabit kalmalar söz konusu.
Grafik 6. SEKTORLERIN BRUT KATMA DEGER ICINDEKI PAYLARI ( % ) 55 45 35 25 15 5-5 GIDA INSAAT ELEKTRIK MAKINA OTOMOTIV TEKSTIL 1997-2000 Döneminde Brüt Katma Değer Açısından Değerlendirme ( Grafik 6 ): 1. 250 büyük firma içinde tekstil sektörünün toplam brüt katma değer içindeki payı yüzde39 dan yüzde 26 ya düşüyor. 2. Otomotiv sektörünün toplam brüt katma değer içindeki payı yüzde 29 dan yüzde 49 a yükseliyor. 3. Brüt katma değer içindeki payları açısından gıda, inşaat, elektrik, makina sektörlerinde küçük azalmalar veya sabit kalmalar söz konusu. 1997-2000 Döneminde Özsermaye Açısından Değerlendirme ( Grafik 7 ): 1. 250 büyük firma içinde tekstil sektörünün toplam özsermaye içindeki payı yüzde 37 den yüzde 29 a düşüyor. 2. Otomotiv sektörünün toplam özsermaye içindeki payı yüzde 27 den yaklaşık yüzde 37 ye yükseliyor. 3. Özsermaye içindeki payları açısından gıda, inşaat, elektrik, makina sektörlerinde küçük azalmalar veya sabit kalmalar söz konusu.
Grafik 7. 45 SEKTORLERIN OZSERMAYE ICINDEKI PAYLARI ( % ) 35 25 15 5-5 GIDA INSAAT ELEKTRIK MAKINA OTOMOTIV TEKSTIL 1997-2000 Döneminde İhracat Açısından Değerlendirme ( Grafik 8 ): 1. 250 büyük firma içinde tekstil sektörünün ihracatı 1997 yılındaki 969 milyon dolardan, 2000 yılında 671 milyon dolara düşüyor. 2. Otomotiv sektörünün ihracatı 1997 yılındaki 302 milyon dolardan, 2000 yılında 1 milyar dolara yükseliyor. 3. Gıda tarım ve hayvancılık sektörünün 1997 yılındaki ihracatı yaklaşık 125 milyon dolar iken, 2000 yılında bu değer 60 milyon dolara düşüyor. 4. Bu olumsuz gelişmeye karşı bir olumlu gelişme ise makine ve metal sanayiinin ihracatında gözleniyor. 1997 yılında 158 milyon dolar olan ihracat 2000 yılında 215 milyon dolara çıkıyor.
Grafik 8. 1,4e9 250 BUYUK FIRMANIN SEKTORLERE GORE IHRACATI ( $ ) 1,2e9 1e9 8e8 6e8 4e8 2e8 0-2e8 GIDA MAKINA OTOMOTIV TEKSTIL VII. SONUÇ Açık konuşmak gerekirse, krize girdiğini bildiğimiz bir ekonominin, krizden bir önceki yıl önemli bir sanayi şehrinden nasıl göründüğünü açıklamak, bize biraz acı geliyor. Günümüzde hız gerçekten çok önemli. Ne zaman ki biz her tür veriyi, daha kriz çıkmadan ülke sanayiinin sorunlarına önlem almak ve ihracatı geliştirmek için kullanabileceğiz, işte o zaman gerçek bir ilerleme kaydetmiş olacağız. Bursa daki 250 büyük firma için 2000 yılı sonuçlarını özetleyecek belki de tek bir cümle var: Otomotiv ana ve yan sanayi dışında pek olumlu bir gelişme yok, otomotiv çok iyi gittiğinde ise kural değil ama 1994 ve 2000 de olduğu gibi ülke ekonomik krize giriyor. Kriz öncesinin tek iyi haberleri hep otomotivden geliyor. Tuhaf ama tek iyi haberin bize müjdelediğinin, ülkenin yaşayacağı en büyük ekonomik kriz olmasına ne dersiniz... Bu da bize kaderin bir oyunu demekten başka çaremiz var mı...
DİPNOTLAR: 1 Prof. Dr., Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Ekonometri Bölümü. 2 Gürsakal Necmi, Lider değişirken, Bursa da 250 Büyük Firma Araştırması 1999 Yılı Sonuçları,BTSO yayını, Bursa-2000, s.42-43. 3 Gürsakal Necmi, Lider değişirken, Bursa da 250 Büyük Firma Araştırması 1999 Yılı Sonuçları, BTSO Yayını, Bursa-2000, s.44.