Kültür ve Sanat Dünyas ndan Tekin Özertem KÜLTÜR SANAT VE ADALET Adalet kavram, ilk ça lardan bafllayarak insan ve toplum yaflam n n ayr lmaz bir parças olmufltur. Haks zl a u rad na inanan insanlar n intikam alma istek ve duygular giderek denetim alt na al nm fl; suçlular n cezaland r lma ifli ulvi bir de er atfedilerek kurumsallaflt r lan mahkeme ve yarg çlar taraf ndan sa lanm flt r. Toplumlar n huzuru; birlik, bütünlük, süreklilik ve evrimleri de yarg lamalar n adil ve tarafs z bir flekilde gerçekleflmesiyle sa lanabilmifltir. Adalet Mülkün Temelidir. özdeyiflinin anlam da budur. Semavi olsun olmas n bütün dini inançlar n intikam duygusunu d fllamalar, insanlara adil olmay emredip, tanr sal adaletin önünde sonunda gerçekleflece i inanc n afl lamalar da adaletin, bir erdem olarak tüm kültürler aç s ndan ne denli önemli ve vazgeçilmez oldu unun bir baflka göstergesidir. Çok tanr l dinlerde adalet ço unlukla tanr çalar taraf ndan temsil edilmifltir. Eski M s r n adalet tanr ça- 51
s Ma at, Antik Yunan n Dike ve Thesmis, Roma n nki ise Justitia d r. Adalet tanr s n n bu farkl kültürlerde kad n olarak betimlenmifl olmas n n nedeni kad nlar n erkeklere oranla daha flefkatli ve do urgan olmalar. fiefkatin yarg y gereksiz fliddet ve öfkeden koruyaca, do urganl n da adaletin süreklili ini sa layaca inanc Antik Yunan ve Roma n n adalet tanr çalar n n ellerindeki terazi ile k l ca gelince: Terazi adaletin dengeli flekilde sa lanmas n n gere ini, k l ç ise adaletin gücünü simgelemekte. Bu üç tanr - çadan Justitia n n gözlerinin ba l olmas da yarg n n tarafs zl n -olmas gerekti ini- vurgulamakta. Günümüzde adaletin bir elinde k l ç, di er elinde terazi ile gözleri ba l tanr ça Justitia taraf ndan sembolize ediliyor olmas da bu üç temel ilkenin günümüz adalet anlay fl n n evrensel ilkeleri ile örtüfltü- ünü göstermekte. Eski M s r n adalet tanr ças Ma at a gelice: Ma'at n bir elinde asa, di er elinde de sonsuz yaflam 52 Tanr ça Justitia anahtar vard r. Bafl nda da saf iyili i, hakikati ve do rulu u temsil eden bir deve kuflu tüyü. Eski M s r inanc na göre insanlar n ölümsüz yaflam hak edebilmeleri için, öldükten sonra tart lacak kalplerinin, terazinin di er kefesine konan bu tüy kadar hafif olmas gerekmektedir. Bu ölçüm tanr çan n gözetiminde yap ld için Ma at n gözleri aç kt r. nsan ve toplum yaflam nda böylesine önemli bir yer tutan intikam ve adalet olgusu, do al olarak çeflitli mitoloji ve efsanelerden bafllayarak güzel sanatlar n da ilgi oda olmufltur. Yunan mitolojisindeki Kral Midas n öyküsü, intikam ve adalet kavram n ele alan öykülerin bafl nda gelmektedir. Öykü, Apollon ile Pan n yar flmas n anlat r: Güneflin, müzi in, sanatlar n, ateflin ve fliirin tanr s Apollon ile keçi ayakl, k - r n, satirlerin* ve çobanlar n tanr s Pan, kimin daha iyi müzik yapt na karar vermesi için yarg ç olarak da tanr s Tmolos u seçerler. Apollon, yar flmaya lir, Pan da flüt çalarak kat l r. kisini dikkatle dinleyen Tmolos, Apollon un müzi ini be enir. Yar flmay izleyen
Eski M s r n adalet tanr ças Ma'at n bir elinde asa, di er elinde de sonsuz yaflam anahtar vard r. Bafl nda da saf iyili i hakikati ve do rulu u temsil eden bir deve kuflu tüyü. BD EYLÜL 2013 Kral Midas ise Pan n müzi inin Apollon un müzi inden daha üstün oldu unu iddia eder. Öfkelenen Apollon da Kral Midas kulaklar n eflek kula na dönüfltürerek cezaland r r. ntikam duygusunu yarg yolu ile frenleyip cezaya dönüfltürerek dengelemek; bunu toplum ad na karar veren yarg çlar arac l ile gerçeklefltirmek, geçmiflten günümüze evrimleflerek süregelen toplumsal bir kural olmufltur. Yarg sadece insanlar n insanlara karfl iflledikleri suçlar de il, insanlar n topluma karfl iflledikleri suçlar da cezaland ran bir üst yap kurumu olarak yap land r lm flt r. Adaletin en iyi flekilde gerçekleflebilmesi için giderek yasama, yürütme ve yarg birbirinden ayr lm fl; tüm özgürlükler anayasalar n garantisi alt na al nm flt r. Çünkü Jean-Jacques Rousseau nun** zaman m zdan üç yüz küsur y l önce önemle vurgulad üzere yasama, yürütme ve yarg iç içe geçti inde özgürlüklerin güvence alt na al nmas mümkün de ildir. Özgürlükler güvence alt nda de ilse, anayasa yok demektir. Güç kimde ise yasa ve yarg ç odur. Mahkemeler, toplay c l k ve avc l k döneminde aileyi, aflireti, totemi Tar m devriminden bafllayarak dini, iman, imparatorlu u ve imparatoru Endüstri devrimi ile de devleti, milleti ve vatandafl koruya gelmifllerdir. Biliflim devrimini yaflad m z ça - m zda da ba ms z, tarafs z ve adil olmas gereken mahkemeler; bireyi, temel hak ve özgürlükler ile demokrasiyi korumakla yükümlüdürler.*** Mitolojik öykü ve efsanelerden bafllayarak öykü, roman, fliir, tiyatro, opera, heykel, resim ve sinema olmak üzere tüm sanat dallar nda da intikam duygusu ile adalet kavram sürekli olarak irdelenmifl; çok say da sanat eserine konu olmufltur. Bu eserler incelendi inde adaletin sa lanamad durumlarda insan do as nda bast r lmaya çal fl lsa da hep var olan intikam duygusunun 53
kimi zaman kiflisel, kimi zaman örgütsel bir fleklinde ortaya ç kt vurgulanmaya çal fl lm flt r. Adalete dair o kadar çok sanat eseri yaz lm fl, çizilmifl, yontulmufl, bestelenmifl; o kadar çok film çekilmifl ki bu yaz n n s n rlar içinde saymakla bitecek gibi de il. Bütün sanat eserlerine ve sanat etkinliklerine, anayasa ve yasalara, kutsal kitaplara; bir elinde terazi, bir elinde k l ç, gözleri ba l adalet tanr ças heykellerinin süsledi i adalet saraylar na ra men adaletin ba ms zl, tarafs zl ve adil olmas - n n gerekleri en geliflmifl günümüz toplumlar nda dahi tam anlam yla sa lanamad. Ne e itim, ne güzel sanatlar ne de dini inançlar, insanlar ve toplumlar bu yönde gere ince dönüfltürmeyi beceremedi. Adalet üzerine düflündü ümde nedense akl ma hep geçen yüzy l n en önemli sanatç ve düflünürlerinden Friedrich Dürrenmatt n Yafll Han m n Ziyareti / Der Dürrenmatt n Yafll Han m n Ziyareti oyunundan bir sahne 54 Besuch der alten Dame adl tiyatro oyunu gelir. Küçük bir kasabada yaflayan ve sevgilisi taraf ndan i fal edildikten sonra terk edilen; baflvurdu u mahkemenin yalanc tan klar n ifadelerine dayanarak haks z buldu u Claire in hikayesi unutulacak gibi de ildir: Kasabay terk etmek ve bir süre genelevde çal flan ve yapt zengin evlilikler sonucu büyük bir servet sahibi olan Claire, yafll ve zengin bir kad n olarak y llar sonra d flland kasabaya döner. Kendisini yarg layan yarg c, gözlerini kör edip dillerini kesip k s rlaflt rarak cezaland rd yalanc tan klar da bera- Bu trajikomedya, uygar toplumlarda dahi adalet gere ince yerine getirilmedi inde intikam duygusunun nerelere varaca n göstermesi, insan denilen varl n zaaflar n n sergilenmesi bak m ndan son derece ilginç bir yap tt r.
Friedrich Dürrenmatt berinde getirir. Bu beklenmedik ziyaret üzerine büyük ümitlere kap lan hemflehrilerine çeflitli vaatlerde bulunur. Kasabaya yapaca yat r mlarla zenginleflecek; refaha kavuflacaklard r. Tek flart : kendisini i fal ettikten sonra terk eden eski sevgilisi Alfred in yeniden yarg lanmas d r... Önce itiraz edilse de Alfred in kar s ve çocuklar da dahil tüm kasaba bu iste e boyun e er. Y llar önce elde edemedi i adaleti, hemflehrilerinin sayg ve sevgisi (!) ile birlikte sat n alan bu intikam mele i, yeniden yarg lat p ölüme mahkûm ettirdi i eski sevgilisi Alfred in tabutu ile birlikte kasabay terk eder. stasyona kendisini geçirmek üzere gelen, aralar nda Alfred in kar s ve çocuklar n n da bulundu u kasabal lar taraf ndan yilik Mele i denilerek u urlan r. ntikam n alm fl, adalet yerini bulmufltur (!). Bu trajikomedya, uygar toplumlarda dahi adalet gere ince yerine getirilmedi inde intikam duygusunun nerelere varaca n göstermesi, insan denilen varl n zaaflar n n sergilenmesi bak m ndan son derece ilginç bir yap tt r. Ça dafl sviçre edebiyat n n en ünlü oyun, öykü ve roman yazarlar ndan biri olan Friedrich Dürrenmatt, sadece bu oyununda de il, hemen hemen tüm eserlerinde yarg ve adalet konusunu ele alm fl ve özenle irdelemifltir. Çünkü Biliflim Ça ad n verdi imiz içinde bulundu umuz ça da adalet ve yarg n n tarafs z ve ba ms zl son derece önem kazanm fl olmas na ra men tam olarak sa lanabilmifl de il. Kimi zaman ürkütücü bir silaha dahi dönüflebilmekte. Tüm kültürlerin temel tafl olan adalet ve yarg n n ba ms z, tarafs z ve adil olmas n sa lamak için e itim kurum ve kurulufllar - n n yan s ra geçmiflte oldu u gibi yine sanata ve sanatç lara düflüyor. Özellikle de Et kokarsa tuz vurulur, / Tuz kokarsa çaresi ne? diye sorulan, türküler yak lan bizim gibi ülkelerde... tekinozertem@butundunya.com.tr Kaynakça: * Eski Yunan mitolojisinde yer alan yar keçi yar insan k r ve ormanlarda yaflayan yarat k. ** Jean-Jacques Rousseau (1712 1778), Frans z yazar, filozof; politika ve müzik teorisyeni. *** Prof. Dr. Emre Kongar, Cumhuriyet Gazetesi, 4 A ustos 2013, s.3 55