EMPATÝ BECERÝLERÝ EÐÝTÝMÝNÝN OKUL ÖNCESÝ DÖNEMDEKÝ ÇOCUKLARIN EMPATÝ BECERÝLERÝNE VE SORUN DAVRANIÞLARINA ETKÝSÝ

EMPATÝ BECERÝLERÝ EÐÝTÝMÝNÝN OKUL ÖNCESÝ DÖNEMDEKÝ ÇOCUKLARIN EMPATÝ BECERÝLERÝNE VE SORUN DAVRANIÞLARINA ETKÝSÝ Huriye KAHRAMAN*, Serap AKGÜN** ÖZET Amaç: Bu araþtýrmanýn amacý empati becerileri eðitiminin okul öncesi dönemdeki çocuklarýn empati becerilerini artýrýp artýrmadýðýný ve sorun davranýþlarýný azaltýp azaltmadýðýný incelenmektir. Yöntem: Araþtýrmada ön-test son-test kontrol gruplu araþtýrma deseni kullanýlmýþtýr. Araþtýrmaya Mersin'de bulunan 4 özel kreþe devam etmekte olan 5-6 yaþlarýnda toplam 51 kreþ öðrencisi katýlmýþtýr. Eðitim programýna baþlamadan önce bütün çocuklarýn empati beceri düzeyleri ölçülmüþtür. Çalýþmada çocuklarýn empati becerilerini deðerlendirmek amacý ile 4 temel duyguyu (mutluluk, üzüntü, öfke, korku) ifade eden fotoðraflar ve öyküler kullanýlmýþtýr. Eþ zamanlý olarak çocuklarýn sorun davranýþlarýný belirlemek üzere öðretmenlerden Conners Öðretmen Derecelendirme ölçümleri alýnmýþtýr. Ardýndan uygulama grubundaki çocuklara 5 kiþilik gruplar halinde haftada 3 gün 30 dakika empati eðitimi verilirken kontrol grubuna böyle bir eðitim verilmemiþtir. Empati becerileri eðitimi tamamlandýktan sonra hem deney hem de kontrol grubunun empati beceri düzeyleri tekrar ölçülmüþtür. Yine eþ zamanlý olarak öðretmenlerden Conners Öðretmen derecelendirme ölçümleri tekrar alýnmýþtýr. Sonuçlar: Ýstatistiksel analizler empati becerileri eðitiminin okul öncesi dönemdeki çocuklarýn empati becerilerini artýrdýðýný sorun davranýþlarýný ise azalttýðýný göstermiþtir. Tartýþma: Araþtýrmamýzýn bulgularý okul öncesi dönemdeki çocuklarýn empati eðitiminden yararlanabildiklerini göstermiþtir. Empati eðitiminin bu dönem çocuklarýnýn sorun davranýþlarýný azalttýðý söylenebilir. Anahtar sözcükler: Empati eðitimi, sorun davranýþlar, okul öncesi dönem, SUMMARY: THE EFFECTS OF EMPATHY TRAINING ON PRESCHOOLERS' EMPATHIC SKILLS AND CONDUCT PROBLEMS ABSTRACT Objective: The purpose of the study was to examine whether empathy training increases preschoolers' empathic skills while decreasing their conduct problems. Method: In the study a pretest-posttest control group design was utilized. The sample consisted of 51 preschoolers from four different child care center in Mersin, Turkey. Before the training, children's empathic skills were assessed by a picturestory measure including 4 photographs expressing four basic emotions and four stories in which a child was experiencing one of these four basic emotions (happy, sad, angry, afraid). Children's conduct problems were also evaluated by Conners' Teacher Rating Scale. The training group received the empathy education 3 times a week in 30 minute sessions over a 2 month-period. After the training, children's empathic skills and conduct problems were reassesed. Results: As predicted, the results indicated that empathy training increased preschoolers' empathic skills and decreased conduct problems. Discussion: The results of the study suggest that preschoolers can benefit from empathy training. It appears that teaching empathy to preschoolers result in decreased conduct problems. Key words: Empathy training, conduct problems, preschooler. GÝRÝÞ Empati, kiþinin kendisini karþýsýndaki kiþinin yerine koyarak olaylara onun açýsýndan bakmasý, karþýsýndaki kiþinin duygu ve düþüncelerini doðru olarak anlamasý, hissetmesi ve bu durumu ona iletmesi sürecidir (Rogers 1983). Bebekler dünyaya gelmeleriyle birlikte diðerlerinin duygularýna ve yüz ifadelerine tepki vermeye baþlamaktadýrlar. Bu nedenle bebeklerin empati ile ilgili biyolojik bir eðilimle doðmuþ olabilecekleri görüþü oldukça yaygýndýr (Poole ve ark. 2005). 15 Çocuklarda empatik ilginin ilk olarak hangi yaþ diliminde görüldüðü konusunda net bir bilgi bulunmamakla birlikte, araþtýrmalar bebeklerin farklý yüz ifadelerini ayýrt etme ve bunlarý duygusal ipuçlarý olarak yorumlama yeteneðine sahip olduklarýný göstermektedir. La Barbera ve arkadaþlarý (1976) tarafýndan yapýlan bir çalýþmada, dört ile altý ay arasýndaki bebeklerin mutlu yüz ifadesine kýzgýn ve nötr yüz ifadelerinden daha uzun süre baktýklarý gözlenmiþtir. Bir yaþýndaki bebeklerle yapýlan bir baþka çalýþmada (Ungerer ve ark. 1990) ise ayný yaþlarda bir bebeðin aðlama sahnelerinin bulunduðu video görüntülerini izleyen bebeklerin rahatsýz olduklarý gözlenmiþtir. Ancak bebeklikte gözle- * Uzm. Psk., Umut Iþýðým Özel Eðitim ve Rehabilitasyon Merkezi, Mersin. ** Psk. Yrd. Doç. Dr., Mersin Üniv. Psikoloji Bölümü, Mersin. Çocuk ve Gençlik Ruh Saðlýðý Dergisi : 15 (1) 2008

KAHRAMAN VE AKGÜN nen bu tepkiler genellikle empati tepkiler olarak deðil de empatinin habercisi olarak kabul edilmektedir (Thompson 1990, Goleman 2005). Okul öncesi dönemdeki çocuklarýn empati kurup kuramayacaklarý sorusuna ise farklý yaklaþýmlar farklý yanýtlar vermektedir. Piaget'nin (1932) biliþsel geliþim teorisini temel alan yaklaþýma göre empatik tepki verebilmek için belirli bir biliþsel akýl yürütme yeteneðine sahip olmak gerekmektedir (Aktaran Stayer 1987). Benmerkezci düþünce tarzý iþlem öncesi dönemin tipik özelliði olduðundan bu dönem çocuklarý olaylara baþkasýnýn bakýþ açýsýndan bakabilme ya da baþkasýnýn duygularýný ve gereksinimlerini fark edebilme kapasitesine sahip deðildir. Çocuklarýn bir baþkasýnýn bakýþ açýsýný anlayabilmeleri için somut iþlemsel döneme geçmiþ olmalarý gerekir. Dolayýsýyla geliþimsel bakýþ açýsý okul öncesi dönemdeki çocuklarýn empatik beceriye sahip olamayacaðýný savunmaktadýr. Ancak Piaget bile bebeklerin ve iþlem öncesi dönemdeki çocuklarýn diðerlerinin duygularýna tepki verdiklerini ve karþýdakini rahatlatmaya çalýþtýklarýný belirtmiþtir. Son yýllarda daha çok kabul gören bir diðer yaklaþýma göre (Damon 1988, Hoffman 1987) ise bebek kendisi ve diðerleri arasýnda net bir ayrým yapamadýðýndan karþýdaki kiþinin yaþadýðý rahatsýzlýðý sanki kendi rahatsýzlýðýymýþ gibi algýlamakta ve kendini rahatlatmaya yönelik tepkiler vermektedir. Bu dönemde verilen tepkiler niyetlenilmemiþ ve otomatik olduðundan gerçek empatik tepkiler deðildir. Bir-iki yaþlarýnda çocuklar ben ve diðeri ayrýmýný yapmaya baþladýklarýnda artýk rahatsýzlýk yaþayanýn kendileri deðil karþýdaki kiþi olduðunu kavramakta o kiþi için üzülebilmekte ve o kiþiyi rahatlatmaya çalýþmaktadýr. Piaget'nin aksine bu görüþ çocuklarýn iki yaþlarýndan itibaren empatik tepkiler sergilemeye baþladýklarýný ve yaþla birlikte empati becerilerinin giderek geliþtiðini vurgulamaktadýr. Araþtýrma bulgularý da genellikle bu görüþü destekler niteliktedir. Örneðin, Eisenberg ve Lennon (1980) dört-beþ yaþ çocuklarýnýn Piaget'nin görüþünün tersine empati kurabildiklerini ve düþünüldüðü gibi benmerkezci olmadýðýný bulmuþtur. Bir-iki yaþlarýndaki çocuklarýn empati becerileri açýsýndan karþýlaþtýrýldýðý bir baþka çalýþmada (Zahn-Waxler ve ark. 1992) da 13-15 aylýk çocuklarýn yarýdan fazlasýnýn üzüntülü görünen birini gördüðü zaman ona dokunmaya, sarýlmaya çalýþtýklarý, 18-25 aylýk çocuklarýn ise hem sözel tepkileri hem de davranýþlarýyla daha da belirgin empatik tepkiler verdikleri gözlenmiþtir. Thompson (1990) çocuklarýn empati becerilerini geliþtirmeyi hedefleyen araþtýrma sayýsýnýn az olmasýna dikkat çekmekte ve bu durumu çocuklarýn kendilerini baþkalarýnýn yerine koyarak onlarýn duygularýný anlamalarýný saðlayan biliþsel yeterliliðe sahip olmadýklarýný kabul eden teorik varsayýmlara baðlamaktadýr. Okul öncesi dönemdeki çocuklarýn empati düzeyinin empati eðitimi ile artýrýlýp artýrýlamayacaðý sorusuna yanýt arayan araþtýrmalarda farklý sonuçlar elde edilmiþtir. Örneðin, üç buçuk ile beþ yaþ arasý çocuklara didaktik tarzda bir empati becerileri eðitiminin verildiði bir çalýþmada (Ridley ve ark. 1982) bu yaþ grubundaki çocuklarýn ben-merkezci olmalarý nedeniyle empati becerileri eðitiminden faydalanamayacaklarý sonucunu destekler nitelikte bulgular elde edilmiþtir. Öte yandan, Kalliopuska ve Titinen (1991) empati eðitim programýnýn okul öncesi dönemdeki çocuklarýn empati becerileri ve olumlu sosyal davranýþlarýnýn geliþimini anlamlý þekilde artýrdýðýný bulmuþtur. Empati ahlak geliþiminin bir habercisi olarak görülmekte ve daha empatik çocuklarýn daha az saldýrgan, daha yardýmsever ve daha geliþmiþ ahlaki yargýlara sahip olduklarý belirtilmektedir (Van der Mark ve ark. 2002). Araþtýrmalar da empatinin yardýmseverlik ve paylaþma gibi olumlu sosyal davranýþlarla (Ginsburg ve ark. 2003, Kalliopuska ve Titinen 1991), ahlaki deðerlerin içselleþtirilmesiyle (Hoffman ve Saltzstein 1967) ve iyi arkadaþlýk iliþkileri kurabilmek ve sürdürebilmekle (Roberts ve Strayer 1996, Del Barrio ve ark. 2004) iliþkili olduðunu göstermektedir. Empati becerilerinin düþük olmasý sorun davranýþlarla özellikle de saldýrganlýkla iliþkilendirilmektedir. Strayer ve Roberts (2004) tarafýndan yapýlan bir çalýþmada baþlangýçta birbirini tanýmayan 5 yaþ çocuklarý, yetiþkin kimsenin bulunmadýðý odalarda oyun oynarken davranýþlarý kaydedilmiþtir. Sonuçlara göre; empati, kýzgýnlýk ve saldýrganlýkla negatif olarak iliþkili iken, olumlu sosyal davranýþlar ile pozitif 16

Empati Eðitimi olarak iliþkilidir. Altý-yedi yaþ çocuklarý ile yapýlan yeni bir çalýþmada (Findlay ve ark.2006) da düþük empatik beceriye sahip çocuklarýn empatik çocuklardan daha saldýrgan olduðu bulunmuþtur. Empati eðitimi verilen çocuklarýn saldýrgan davranýþlarýnýn azaldýðýný gösteren çalýþmalar da bulunmaktadýr. Feshbach ve arkadaþlarý (1983) ilkokul öðrencilerine verdikleri bir empati eðitimi sonrasýnda çocuklarýn saldýrganlýklarýnýn düþtüðünü, öz-saygý ve sosyal yeterliklerinin ise arttýðýný kaydetmiþlerdir (Aktaran Feshbach ve Feshbach 1997). Þiddeti önleme amacý taþýyan eðitim programlarýnýn hemen hepsi empati eðitimini de kapsamaktadýr (örneðin Akgün ve ark. 2007; Grossman ve ark. 1997; Johnson ve Johnson 2004). Okul öncesi dönemde empati ve sorun davranýþlar arasýnda iliþki olmadýðýný gösteren çalýþmalar da bulunmaktadýr. Örneðin, Marcus ve arkadaþlarý (1985) dört-altý yaþ çocuklarýnýn empati becerileri düzeyleri ile saldýrganlýk eðilimleri arasýnda anlamlý bir iliþki bulamamýþtýr. MacQuiddy ve arkadaþlarý (1987) da beþ-yedi yaþ arasý erkek çocuklarla yaptýklarý bir araþtýrmada saldýrganlýk eðilimi yüksek olanlarla düþük olanlarýn empati becerileri arasýnda anlamlý bir farklýlýk olmadýðýný bulgulamýþlardýr. Okul öncesi dönemdeki çocuklarda empati ve sorun davranýþlarýn iliþkili olmadýðýný gösteren birkaç çalýþma dýþýnda araþtýrmalar genel olarak yüksek empati becerilerinin saldýrgan ve antisosyal davranýþlarla negatif bir iliþkiye sahip olduðuna ve empati becerilerin kazandýrýlmasýnýn saldýrgan davranýþlarý azaltabileceðine iþaret etmektedir (Björkqvist ve ark. 2000, Bohnert ve ark. 2003, Eisenberg ve Strayer 1987, Miller ve Eisenberg 1988, Kalliopuska ve Titinen 1991, Kaukiainen ve ark. 1999). Olumlu sosyal davranýþlarla pozitif sorun davranýþlarla ise negatif bir iliþkiye sahip olan böylesine hayati önem taþýyan bir becerinin eðer öðretilebiliyor ise erken yaþlarda kazandýrýlmasý oldukça yararlý olacaktýr. Bu çalýþma empati becerileri eðitiminin 5-6 yaþ çocuklarýnýn empati becerilerini artýrýp artýrmadýðýný ve sorun davranýþlarýný azaltýp azaltmadýðýný incelemek amacý ile yapýlmýþtýr. Bu amaç doðrultusunda çalýþmada þu hipotezler test edilmiþtir. a) Beþaltý yaþ grubu çocuklara verilecek empatik becerileri eðitimi çocuklarýn empati becerilerini artýrýr. b) Okul öncesi dönemdeki çocuklara verilecek empati becerileri eðitimi çocuklarýn sorun davranýþlarýný azaltýr. YÖNTEM Örneklem Araþtýrmanýn örneklemini Mersin ili merkezinde bulunan dört özel kreþe devam etmekte olan 5-6 yaþ grubu öðrenciler oluþturmuþtur. Bu öðrencilerin yaþ ortalamasý 70.37 ay standart sapmasý ise 4.92 aydýr. Araþtýrma bir uygulama ve bir kontrol grubu ile yürütülmüþtür. Uygulama grubu 27 (9 kýz 18 erkek) kontrol grubu ise 24 (15 kýz 9 erkek) öðrenciden oluþmuþtur. Uygulama ve kontrol grubundaki öðrencilerin birbirleri ile etkileþimlerinin çalýþmanýn sonuçlarýný etkileyeceði düþünülerek araþtýrmaya alýnan dört kreþten ikisi uygulama grubu ikisi de kontrol grubu olarak atanmýþtýr. Kreþler seçilirken öðrencilerinin sosyoekonomik düzeylerinin birbirine yakýn olmasýna dikkat edilmiþtir. Veri Toplama Araçlarý Empati Becerileri Ölçümü Çocuklarýn empati becerilerini deðerlendirmek amacý ile fotoðraflar ve öyküler kullanýlmýþtýr. Ölçüm 3 bölümden oluþmaktadýr. Ýlk bölümde 6 yaþýnda bir çocuðun 4 farklý duyguyu (mutluluk, üzüntü, kýzgýnlýk ve korku) yansýtan fotoðraflarý kullanýlmýþtýr. Araþtýrmaya katýlan çocuklara fotoðraftaki çocuðun ne hissettiði sorulmuþtur. Dört farklý duygunun yansýtýldýðý fotoðraflar çalýþmada kullanýlmadan önce bir pilot çalýþma ile gerçekten hedeflenen duyguyu yansýtýp yansýtmadýðý sýnanmýþtýr. Pilot çalýþmaya katýlan 8 ile 57 yaþlarý arasýndaki 30 kiþiye fotoðraflar gösterilerek fotoðraftaki çocuðun hangi duyguyu yaþadýðý sorulmuþtur. Mutlu, üzgün ve kýzgýn yüz ifadelerinin sunulduðu fotoðraflar konusunda tüm katýlýmcýlar hemfikir olmuþlardýr. Örneðin, mutluluk duygusunu yansýtan fotoðraflar gösterilerek bu çocuðun ne hissettiði 17

KAHRAMAN VE AKGÜN sorulan tüm katýlýmcýlar "mutlu" ifadesini kullanmýþlardýr. Diðer üç fotoðraftan farklý olarak korku duygusunu yansýtan fotoðraf için 19 kiþi korkmuþ ve þaþýrmýþ olmak üzere iki duyguyu birlikte belirtirken, 10 kiþi bu fotoðrafýn sadece korkmuþ, bir kiþi de sadece þaþýrmýþ olduðunu belirtmiþtir. Öðrencilerin bu fotoðraflarýn hangi duyguyu yansýttýðý ile ilgili verdikleri tepkiler puanlanýrken bu pilot çalýþmadan elde edilen veriler göz önünde bulundurulmuþtur. Korku ifadesi içeren fotoðrafa yalnýzca korku denmesi ya da hem korku hem þaþkýnlýk denmesi 2 olarak puanlanýrken þaþýrmýþ ifadesine de 1 puan verilmiþtir. Çocuklarýn tepkileri 3 kategoriye ayrýlarak puanlanmýþtýr. Empati becerilerinin ölçümünde tepkiler araþtýrmacýlar tarafýndan oluþturulmuþ olan bir kayýt formu üzerine kaydedilmiþtir. Doðru duygu ifadelerine (mutlu, üzgün gibi) 2 puan, doðru duyguyu da içeren daha genel ifadelere (kötü hissediyor, heyecanlý gibi) 1 puan, yanlýþ duygu ifadelerine ve "bilmiyorum" yanýtlarýna ise 0 puan verilmiþtir. Ýkinci bölümde çocuklara kahramaný çocuk olan 4 senaryo okunmuþ ve bu çocuðun ne hissettiði sorulmuþtur. Her bir senaryo kahramanýn bu 4 temel duygudan birini yaþayacaðý biçimde kurgulanmýþtýr. Senaryolar araþtýrmacý tarafýndan kurgulandýktan sonra iki sosyal psikolog tarafýndan incelenmiþ geribildirimleri doðrultusunda gerekli düzeltmeler yapýlmýþtýr. Senaryolarýn dört temel duyguyu ortaya çýkaracak þekilde kurgulanmasýna özen gösterilmiþtir. Ardýndan senaryolarýn 5-6 yaþ grubu için anlaþýlýr olup olmadýðýný sýnamak amacýyla senaryolar araþtýrmaya alýnmayacak olan iki kreþe devam etmekte olan yirmi beþ çocuða okunmuþ, çocuklarla senaryolar üzerine konuþulmuþtur. Senaryolarda kahramanýn yaþadýðý duygunun ismi verilmemiþ çocuklardan kahramanýn içinde bulunduðu durumdan yaþadýðý duyguyu tahmin etmeleri istenmiþtir. Çocuklar doðru duygu ifadesini kullandýklarýnda (mutlu, üzgün gibi) 2 puan, doðru duyguyu da içeren daha genel bir ifade kullandýklarýnda (kötü hissediyor, heyecanlanmýþ gibi) 1 puan, yanlýþ ifadelerde ya da bilmiyorum dediklerinde ise 0 puan verilmiþtir. Üçüncü bölümde ise çocuklara öyküdeki kahramanýn yanýnda olsalardý ne yapacaklarý sorulmuþtur. Uygun empatik tepki içeren ifadelere (örn; "üzülme gel seninle baþka bir oyun oynayalým" derdim, "çok güzel yapmýþsýn" derdim gibi) 1 puan, uygun olmayan tepki ifadelerine (örn; döverdim, hiçbir þey yapmazdým gibi) ise 0 puan verilmiþtir. Empati beceri ölçümünden alýnabilecek en düþük puan sýfýr, en yüksek puan ise yirmidir. Bu kriterlere uygun puanlamalar ön-testte 4 son-testte ise 2 uzman tarafýndan ayrý ayrý yapýlmýþtýr. Deðerlendirmeyi etkilememesi için yargýcýlara hangi çocuklarýn uygulama hangi çocuklarýn kontrol grubunda olduðu söylenmemiþtir. Ön-testte 4 uzman tarafýndan yapýlan puanlamalar arasýndaki uyum Kappa'nýn birden çok puanlayýcý arasýndaki uyumu ölçen formu ile belirlenmiþtir (Özdamar 2002). Elde edilen Kappa sonuçlarý.63 ile.96 arasýnda deðiþmektedir. Bu deðerler puanlayýcýlar arasýndaki uyumun iyi ile mükemmel arasýnda deðiþtiðini göstermektedir. Son-testte ise Kappa'nýn iki puanlayýcý arasýndaki uyumu ölçen formu kullanýlmýþtýr. Son-testte elde edilen Kappa sonuçlarý iki uzman arasýnda mükemmel derecede uyum (η =.96, z = 24.22, p<.01) olduðunu göstermektedir. Conners Öðretmen Derecelendirme Ölçeði Çocuklarýn sorun davranýþlarýný deðerlendirmek amacý ile Conners Öðretmen Derecelendirme Ölçeði kullanýlmýþtýr. Ölçeðin Türkçe uyarlamasý ve geçerlik güvenirlik çalýþmalarý Dereboy ve arkadaþlarý (1997) ve Þener ve arkadaþlarý (1995) tarafýndan yapýlmýþtýr. Dereboy, ve arkadaþlarý tarafýndan 2006 yýlýnda yapýlan bir baþka çalýþma da hem normal hem de klinik örneklemle yürütülmüþtür. Ölçeðin 5-13 yaþ grubu için hesaplanan Cronbach alfa iç tutarlýlýk katsayýsý.94 olarak kaydedilmiþtir. Bu çalýþma sonuçlarý bu ölçeðin alt ölçeklerinin ülkemiz çocuklarýnda uygulanabileceðini göstermektedir. Toplam 28 maddeden oluþan Conners Öðretmen Derecelendirme Ölçeði üç alt ölçekten oluþmaktadýr. Bu alt ölçekler; Dikkat eksikliði/edilgenlik alt ölçeði (örneðin "Dikkati daðýnýktýr, uzun sürmez", "Baþladýðý iþin sonunu getiremez"), Hiperaktivite alt ölçeði (örneðin "Kýpýr kýpýrdýr yerinde duramaz", "Heyecana kapýlýp düþünmeden hareket eder") ve Davraným sorunlarý alt ölçeðidir (örneðin "Oyun kurallarýna uymaz mýzýkçýdýr", "Kavgacýdýr"). Conners Öðretmen Derecelendirme Alt Ölçeklerinin bu araþtýrma örneklemi için Cronbach Alfa iç tutarlýlýk katsayýlarý.65 ile.91 arasýnda deðiþmektedir. 18

Empati Eðitimi Verilerin Toplanmasý Öncelikle yapýlacak uygulama için Mersin Ýl Sosyal Hizmetler Müdürlüðü'nden gerekli izin alýndýktan sonra uygulama yapýlacak kreþler belirlenmiþtir. Eðitim programýna baþlamadan önce hem uygulama hem de kontrol grubundaki çocuklarýn empati becerileri düzeyleri ölçülmüþtür. Ayrýca Conners Öðretmen Derecelendirme Ölçeði ile öðretmenlerden ölçümler alýnmýþtýr. Daha sonra uygulama grubundaki çocuklara araþtýrmacýlar tarafýndan hazýrlanan empatik beceri eðitimi verilmiþtir. Eðitim, çocuklara 5 kiþilik gruplar halinde haftada 3 gün ve her biri 30 dakika süren oturumlar þeklinde verilmiþtir. Toplam 23 oturumdan oluþan empati eðitimi yaklaþýk 2 ay sürmüþtür. Uygulama grubuna empati eðitimi verilirken kontrol grubuna herhangi bir eðitim verilmemiþtir. Kontrol grubu günlük rutin kreþ programlarýna devam etmiþlerdir. Empati becerileri eðitimi tamamlandýktan sonra hem uygulama hem de kontrol grubunun empati becerileri düzeyleri tekrar ölçülmüþtür. Ayrýca Conners Öðretmen Derecelendirme Ölçeði ile öðretmenlerden tekrar ölçümler alýnmýþtýr. Conners öðretmen derecelendirme ölçeði verileri incelenirken kontrol grubu olan kreþlerden birisinden alýnan ön-test ve son-test ölçümlerinin birbirinin tamamen aynýsý olduðu fark edilmiþtir. Bu deðerlendirmenin güvenilir olmadýðý düþünüldüðünden kontrol grubunun Conners öðretmen derecelendirme ölçeði verileri kullanýlmamýþtýr. Bu nedenle Conners Öðretmen Derecelendirme Ölçeði sadece uygulama grubunun ön ve son testleri arasýndaki farkýn anlamlýlýðý açýsýndan deðerlendirilmiþtir. Empati Eðitim Programý Araþtýrmada uygulanan empati eðitim programý 23 oturumdan oluþmuþtur. Programdan önce ve sonra empati becerileri ölçümünde kullanýlan hiçbir materyal program içerisinde yer almamýþtýr. Empati eðitim programý oluþturulurken öncelikle ilgili yazýndaki benzer çalýþmalar incelenerek empati becerileri eðitiminde kazandýrýlmasý gereken beceriler belirlenmiþtir. Programda kazandýrýlmasý hedeflenen beceriler þunlardýr: Yüz ifadelerini tanýyabilme, bir durumun hangi duyguyu ortaya çýkarabileceðini tahmin etme, kendi duygularýný tanýyabilme ve ifade edebilme, iyi dinleme, baþkalarýnýn duygularýný tanýyabilme, uygun empatik tepkiyi verebilme. Genel olarak programla kazandýrýlmasý hedeflenen beceriler çocuklarýn eðitime aktif olarak katýlýmýný saðlayan çeþitli oyunlarla ve etkinliklere kazandýrýlmaya çalýþýlmýþtýr. Bu amaçla kuklalar, resimler, öyküler, çizgi filmler kullanýlmýþtýr. BULGULAR Empati eðitiminin çocuklarýn empati becerilerini artýrýp artýrmadýðýný test etmek amacýyla verilere 2 (uygulama-kontrol grubu) x 2 (ön-test son-test) faktörlü son faktörde tekrar ölçümlü araþtýrma desenine uygun varyans analizi uygulanmýþtýr. Uygulama ve kontrol grubunun ön-test ve sontest empatik beceri puanlarýnýn ortalama ve standart sapmalarý Tablo 1'de verilmiþtir. Baþlangýçta yapýlan analizde cinsiyetin etkisine de bakýlmýþ ancak cinsiyetin empatik beceri üzerinde ne temel ne de ortak etkisi bulunamadýðýndan analizden çýkarýlmýþtýr. Tablo 1 : Uygulama ve Kontrol Gruplarýnýn Empatik Beceri Puanlarý Ortalama ve Standart Sapmalarý Ön-test Son-test Gruplar n X S X S Uygulama Grubu 27 8.67 4.19 19.56* 1.28 Kontrol Grubu 24 9.46 4.76 9.71 4.74 *p<.01 19

KAHRAMAN VE AKGÜN Þekil 1 : Uygulama ve Kontrol Grubu ve Öntest Ölçümlerinin Empatik Beceri Üzerindeki Ortak Etkisi son- testte elde edilen Conners Öðretmen Derecelendirme Ölçeði verilerine baðýmlý gruplar için t-testi uygulanmýþtýr. T-test sonuçlarý çocuklarýn Conners Öðretmen Derecelendirme Ölçeði "davraným sorunlarý" alt testinden aldýklarý puanlarýn ön-testten (3.78) son-teste (1.67) anlamlý bir biçimde düþtüðünü göstermiþtir t(26)= 3.50, p<.01. Benzer þekilde eðitim alan çocuklarýn "hiperaktivite" puanlarý da ön-testten (9.81) son-teste (5.70) anlamlý biçimde düþmüþtür (t(26)= 4.95, p<.01). T-test sonuçlarý ayný testin "dikkat eksikliði" alt testinden çocuklarýn aldýklarý puanlarýn ön testten (3.41) son teste (2.41) anlamlý bir biçimde deðiþmediðini göstermiþtir (t (26) = 1.98; p>.05). (Tablo 2 yaklaþýk buraya) Varyans analizi sonuçlarý ön-test son-test ve uygulama-kontrol grubu ortak etkisinin çocuklarýn empatik beceri puanlarý üzerindeki etkisinin anlamlý olduðunu göstermiþtir F(1,49) = 129.74, p<.01, η 2 =.73). Bu ortak etkinin doðasýný araþtýrmak amacý ile grup ortalamalarý Scheffe testi ile karþýlaþtýrýlmýþtýr. Þekil 1'de görüldüðü gibi uygulama grubundaki çocuklarýn empati becerilerinin ön-testten (8.67) son-teste (19.56) anlamlý bir biçimde yükseldiði (S (3, 47) = 2.38, p<.01) ancak kontrol grubundaki çocuklarýn öntest (9.46) son-test (9.71) puanlarý arasýnda anlamlý bir fark olmadýðý bulunmuþtur. (Þekil 1 yaklaþýk buraya) Empati becerileri eðitiminin uygulama grubu öðrencilerinin öðretmenleri tarafýndan belirtilen sorun davranýþlarýnda bir farklýlaþma yaratýp yaratmadýðýný test etmek amacý ile ön-test ve TARTIÞMA Bu çalýþmanýn amaçlarýndan biri empati becerileri eðitiminin okul öncesi dönemdeki çocuklarýn empati beceri düzeylerini artýrýp artýrmadýðýný sýnamaktý. Araþtýrmanýn bulgularý empati becerileri eðitiminin okul öncesi dönemdeki çocuklarýn empati becerilerini artýrdýðýný göstermiþtir. Piaget'nin geliþim teorisine göre; empatik tepki verebilmek için belirli bir biliþsel akýl yürütme yeteneðine sahip olmak gerekmektedir. Dolayýsýyla geliþimsel bakýþ açýsý okul öncesi dönemdeki çocuklarýn empatik becerilerinin geliþtirilemeyeceðini savunmaktadýr. Ridley ve arkadaþlarý (1982) da üç buçuk ile beþ yaþ arasý çocuklar yaptýklarý çalýþmanýn sonucunda altý yaþýndan küçük çocuklarýn ben-merkezci olmalarý nedeniyle empati becerileri eðitiminden fay- Tablo 2: Uygulama Grubu Öðrencilerinin Ön-test ve Son-testte Conners Öðretmen Derecelendirme Öl çeði Alt Ölçeklerinden Aldýklarý Puanlarýn Ortalama ve Standart Sapmalarý Conners Alttestleri Ön-test Son-test X S X S Davranım Sorunu 3.78 4.60 1.67* 2.39 Hiperaktivite 9.81 5.86 5.70* 4.42 Dikkat Eksikliği 3.41 2.96 2.41 2.39 *p<.01 20

Empati Eðitimi dalanamayacaklarý sonucunu destekler nitelikte bulgular elde etmiþtir. Bizim bulgularýmýz Ridley ve arkadaþlarýnýn (1982) bulgularý ile çeliþmektedir. Bu çeliþkinin nedeni iki araþtýrmada verilen eðitimin farklý tarzda olmasý olabilir. Ridley ve arkadaþlarýnýn çalýþmasýnda empati eðitimi didaktik tarzda verilmiþtir. Bu çalýþmada ise tartýþma, rol oynama, model alma gibi daha etkileþimsel teknikler kullanýlmýþtýr. Bir diðer neden ise empati eðitimi verilen çocuklarýn yaþlarýnýn farklýlýðý olabilir. Ridley ve arkadaþlarý 3,5-5 yaþ arasý çocuklara eðitim vermiþtir oysa bu çalýþmada görece daha büyük bir yaþ grubuna (5-6 yaþ) eðitim verilmiþtir. Piaget'nin biliþsel geliþim teorisinin aksine Hoffman (1987) ve Damon (1988) gibi geliþim psikologlarý çocuklarýn iki yaþýndan itibaren çevresel ipuçlarýný deðerlendirebildikleri, çevresindekilerin sosyo-duygusal ifadelerine egosantrik olmayan yollarla tepki verebildikleri ve empati kurabildiklerini belirtmektedir. Çalýþmamýzýn bulgularý bu bakýþ açýsýný destekler niteliktedir. Kalliopuska ve Titinen (1991) de empati becerileri eðitiminin okul öncesi dönemdeki çocuklarýn empati becerilerini geliþtirdiðini bulmuþlardýr. Church (2005) de beþ-altý yaþ döneminin çocuklarýn empatik becerileri kazanmak için en istekli olduklarý dönem olduðunu belirtmekte ve bu dönemde verilecek empati eðitiminin önemini vurgulamaktadýr. Ýlgili yazýnda sosyal öðrenmenin çocuðun empatik becerilerinin geliþiminde oldukça önemli rol oynadýðý bu nedenle çocuðun empatik becerilerinin hem ebeveynler hem de eðitimciler tarafýndan desteklenmesi gerektiði sýklýkla vurgulanmaktadýr (Poole 2003, Poole ve ark. 2005, Zahn-Waxler ve Radke- Yarrow 1990 ). Çalýþmamýzýn diðer bir amacý da empati becerileri eðitiminin çocuklarýn sorun davranýþlarýný azaltýp azaltmayacaðýný sýnamaktý. Araþtýrmamýzýn bulgularý empati becerileri eðitiminin çocuklarýn sorun davranýþlarýný azalttýðýný göstermektedir. Conners Öðretmen Derecelendirme Ölçeði "davraným sorunlarý" alt ölçeðinden alýnan ön-test ve son-test ölçümleri empati becerileri eðitimi sonrasý çocuklarýn sorun davranýþlarýnýn anlamlý þekilde azaldýðýný göstermiþtir. Ýlgili yazýnda empati becerileri ve sorun davranýþlar arasýndaki iliþkiye dair bulgular çeþitlilik göstermektedir. Ancak çalýþmalarda daha çok empatik becerilerin artýþýnýn sorun davranýþlarý azaltmada etkili olduðu sonucu elde edilmiþtir. Bazý bilim adamlarý empati becerileri eðitiminin sorun davranýþlarýn kontrolünde çok önemli rol oynadýðýna iþaret etmektedirler (örneðin Strayer ve Roberts 2004). Çocuklarla yapýlan çalýþmalarýn büyük çoðunluðu empati becerileri eðitiminin çocuklarýn sorun davranýþlarýný azalttýðýna iþaret etmektedir. Feshbach (1969) altý-yedi yaþ grubunda, yüksek empatik beceriye sahip olan çocuklarýn düþük düzeyde empatik beceriye sahip olan çocuklardan daha az saldýrgan olduklarýný bulmuþtur. Strayer ve Roberts (2004) de 5 yaþ grubu çocuklarla yaptýklarý çalýþmada empatinin kýzgýnlýk ve saldýrganlýkla negatif olarak iliþkili iken, olumlu sosyal davranýþ ile pozitif olarak iliþkili olduðu sonucunu elde etmiþlerdir. Genel olarak araþtýrmanýn bulgularý yurt dýþýnda yapýlan empati becerileri eðitimi ile empati becerileri artýrmayý ve bu sayede sorun davranýþlarý azaltmayý amaçlayan benzer çalýþmalarýn bulgularýyla tutarlýdýr (Grossman ve arkadaþlarý, 1997; LeSure-Lester, 2000; Chalmers ve Townsend, 1990; Feshbach ve Feshbach 1997). Araþtýrmalar genel olarak empatik beceriler ile davraným sorunlarý arasýnda negatif bir iliþki olduðunu göstermektedir. Davraným sorunlarýnýn azaltýlmasýnda ya da engellenmesinde empatik becerilerin artýrýlmasý önerilmektedir. Empati eðitimi alan çocuklarýn "hiperaktivite" puanlarýnýn da anlamlý biçimde düþmesi ilginç bir bulgudur. Bu çalýþma herhangi bir taný almamýþ çocuklarla yapýldýðýndan bu bulguya dayanarak empati eðitiminin dikkat eksikliði ve hiperaktivite sorununda iþe yarayacaðýný söylemek doðru olmaz. Ancak bulgularýmýz dikkat eksikliði hiperaktivite sorunu olan çocuklarýn empati becerilerini artýrmanýn sorunun çözümüne katký saðlayýp saðlamayacaðýnýn araþtýrýlmaya deðer bir soru olduðuna iþaret etmektedir. Bizim bulgularýmýza paralel olarak, Braaten ve Rosen (2000) da dikkat eksikliði hiperaktivite bozukluðu olan erkek çocuklarýn böyle bir sorunu olmayan erkek çocuklara kýyasla daha az empatik tepkiler verdiklerini bulmuþtur. Bu çalýþmanýn en önemli sýnýrlýlýklarýndan biri 21

KAHRAMAN VE AKGÜN kontrol grubundan davraným sorunlarý ölçümlerinin alýnamamýþ olmasýdýr. Kontrol grubunda sorun davranýþlarýn azalýp azalmadýðýný bilmediðimizden uygulama grubunda sorun davranýþlarýn azalmasýnýn nedeninin gerçekten verilen eðitim mi yoksa olgunlaþma, kreþe uyum saðlama gibi baþka bir neden mi olduðu sorusu yanýtsýz kalmýþtýr. Çalýþmanýn bir diðer sýnýrlýlýðý çocuklarýn uyum bozukluðu, ayrýlýk kaygýsý, yaygýn geliþimsel bozukluk gibi psikiyatrik problemlerinin olup olmadýðýnýn deðerlendirilmemiþ olmasýdýr. Taný almýþ çocuklarla yapýlacak çalýþmalarda farklý bulgular elde edilebilir. Bu çalýþmada yalnýzca empati eðitiminin sorun davranýþlarý azaltýp azaltmadýðý test edilmiþ, olumlu sosyal davranýþlar üzerindeki etkisi ise sýnanmamýþtýr. Empati becerileri eðitiminin olumlu sosyal davranýþlarý artýrýp artýrmadýðý sorusuna da yanýt arayan daha kapsamlý çalýþmalara ihtiyaç vardýr. Araþtýrma yalnýzca 5-6 yaþ grubu çocuklarla yapýldýðýndan daha küçük yaþlardaki çocuklarýn empati eðitiminden yararlanýp yararlanamayacaðý yanýt bekleyen bir sorudur. Bulgularýmýz empati becerileri eðitimi ile 5-6 yaþ grubunun empatik becerilerinin artýrýlabileceðine ve davraným sorunlarýnýn azaltýlabileceðine iþaret etmektedir. Empati eðitiminin erken yaþlarda verilmeye baþlanmasý hem çocuðun daha iyi iliþkiler kurmasýný saðlayacak hem de sorun davranýþlarýnýn azalmasýna katkýda bulunacaktýr. Bu nedenle ailelere ve ana sýnýfý öðretmenlerine bu yaþ grubundaki çocuklarýn empati becerilerini nasýl geliþtirebilecekleri konusunda eðitimler verilmesi ve okul öncesi eðitim müfredatýnda empatik becerileri kazandýrmaya yönelik etkinliklere yer verilmesi önerilmektedir. KAYNAKLAR Akgün S, Araz A, Karadað S (2007) Anlaþmazlýklarýmýzý çözebiliriz: Ýlköðretim öðrencilerine yönelik bir çatýþma çözümü eðitimi ve psiko-sosyal etkileri. Turk Psikoloji Dergisi 22: 43-62. Björkqvist K, Österman K, Kaukiainen A (2000) Social intelligence - empathy = aggression? Aggressive Violent Behav 5: 191-200. Bohnert AM, Crnic KA, Lim KG (2003) Emotional competence and aggressive behavior in school-age children. J Abnorm Child Psychol 31: 79-91. Braaten EB, Rosen LA (2000) Self-regulation of affect in attention deficit-hyperactivity disorder (ADHD) and non-adhd boys: Differences in empathic responding. J Consult Clin Psych 68: 313-321. Chalmers JB, Townsend MAR (1990) The effects of training in social perspective taking on socially maladjusted girls. Child Dev 61: 178-190. Church EB (2005) Being a good friend: Kindness, caring, respect: Kindergarteners are ready to show empathy skills 5-6 years. Scholastic Parent and Child 13: 65. Damon W (1988) The Moral Child: Nurturing Children's Natural Moral Growth The Free Press: New York. Del Barrio V, Aluja A, Garcia LF (2004) Relationship between empathy and the big five personality traits in a sample of Spanish adolescents. Soc Behav and Pers 32: 677-682. Dereboy Ç, Þener Þ, Dereboy ÝF, Sertcan Y (1997) Conners öðretmen derecelendirme ölçeði Türkçe uyarlamasý-2. Çocuk ve Gençlik Ruh Saðlýðý Dergisi 4: 10-18. Dereboy Ç, Þenol S, Þener Þ, Dereboy ÝF (2006) Conners kýsa form öðretmen ve anababa derecelendirme ölçeklerinin geçerliði. Turk Psikiyatri Dergisi 17: 1-12. Duffy C (2002) Building empathy in children. 16 Mayýs 2007 tarihinde www.sote.qld.edu.au/article/buildingempathy.html adresinden indirildi. Eisenberg N, Lennon R (1980) Altruism and the assessment of empathy in the preschool years. Child Dev 51: 552-557. Eisenberg N, Strayer J (1987) Empathy and Its Development Cambridge University Press: Cambridge. Feshbach ND, Feshbach S (1997) Children's empathy and the media: Realizing the potential of television. Perspectives on Psychology and the Media içinde, S Kirschner ve DA Kirschner (ed) American Psychological Association: Washington D.C., s: 3-27. Findlay LC, Girardi A, Coplan RJ (2006) Links between empathy, social behavior and social understanding in early childhood. Early Child Res 21: 347-359. Ginsburg HJ, Ogletree SM, Slakowski TD ve ark. (2003) Young children's theories of mind about empathic and selfish motives. Soc Behav and Pers 31: 237-244. Goleman D (1995) Duygusal Zeka (Çev. Banu Seçkin Yüksel).Varlýk Yayýnlarý, Ýstanbul. 2005. Grossman DC, Neckerman HJ, Koepsell TD ve ark. (1997) Effectiveness of a violence prevention curriculum among children in elementary school. JAMA 277: 1605-1611. 22

Empati Eðitimi Hoffman ML (1987) The contribution of empathy to justice and moral judgment. Empathy and Its Development içinde, N. Eisenberg ve J. Strayer (ed) Cambridge University Press: Cambridge, s: 47-80. Hoffman ML, Saltzstein HD (1967) Parent discipline and the child's moral development. J Pers Soc Psychol 5: 45-57. Johnson DW, Johnson R (2004) Implementing the "teaching students to be peacemakers program". Theor Pract 43: 68-79. Kalliopuska M, Titinen U (1991) Influence of development programs on the empathy and prosociability of preschool children. Percept Motor Skill 72: 323-328. Kaukiainen A, Björkqvist K, Lagerspetz K ve ark. (1999) The relationships between social intelligence, empathy and three types of aggression. Aggressive Behav 25: 81-89. La Barbera J, Izard C, Vietze P ve ark (1976) Four-and six- month old infants' visual responses to joy, anger, and neutral expressions. Child Dev 47: 535-553. LeSure-Lester GE (2000) Relation between empathy and aggression and behavior compliance among abused group home youth. Child Psychiatry Hum Dev 31: 153-161. MacQuiddy SL, Maise SJ, Hamilton SB (1987) Empathy and affective perspective-taking skills in parent-identified conduct-disordered boys. J Clin Child Psychol 16: 260-268. Marcus RF, Roke EJ, Bruner C (1985) Verbal and nonverbal empathy and prediction of social behavior of young children. Percept Mot Skills 60: 299-309. Miller PA, Eisenberg N (1988) The relation of empathy to aggressive and externalizing/antisocial behavior. Psychol Bull 103: 324-344. Özdamar K (2002) Paket Programlar Ýle Ýstatistiksel Veri Analizi. Kaan Kitapevi: Eskiþehir. Poole C (2003) Developing empathy: Awareness of others begins sooner than you think! 0-2 years. Scholastic Parent and Child 11: 68 Poole C, Miller SA, Church EB (2005) How empathy develops: Effective responses to children help set the foundation for empathy 0 to 2 "Why is she crying?". Early Childhood Today 20: 21-25. Ridley CA, Vaughn SR, Wittman SK (1982) Developing empathic skills: A model for preschool children. Child Study J 12: 89-97. Roberts W, Strayer J (1996) Empathy, emotional expressiveness and prosocial behavior. Child Study J 67: 449-470. Rogers CR (1983) Empatik olmak deðeri anlaþýlmamýþ bir varoluþ þeklidir. Çev. F. Akkoyunlu Ankara Üniversitesi Eðitim Bilimleri Fakültesi Dergisi 16: 103-124. Strayer J (1987) Affective and cognitive perspectives on empathy. Empathy and Its Development içinde, N. Eisenberg ve J. Strayer (ed) Cambridge University Press: Cambridge., s: 218-244. Strayer J, Roberts W (2004) Empathy and observed anger and aggression in five-year-olds. Soc Dev 13: 1-13. Þener Þ, Dereboy Ç, Dereboy ÝF, Sertcan Y (1995) Conners öðretmen derecelendirme ölçeði Türkçe uyarlamasý-1. Çocuk ve Gençlik Ruh Saðlýðý Dergisi 2: 131-141. Thompson RA (1990) Empathy and emotional understanding: The early development of empathy. Empathy and Its Development içinde, N. Eisenberg ve J. Strayer (ed.) Cambridge University Press: Cambridge, s:119-145. Ungerer JA, Dolby R, Waters B ve ark. (1990) The early development of empathy: Self-regulation and individual differences in the first year. Motivation Emotion 14: 93-106. Van der Mark IL, Van Ijzendoorn MH, Bakermans- Kranenburg MJ ve ark. (2002) Development of empathy in girls during the second year of life: Associations with parenting, attachment, and temperament. Soc Dev 11: 451-468 Zahn-Waxler C, Radke-Yarrow K (1990) The origins of empathic concern. Motivation Emotion 14: 107-130. Zahn-Waxler C, Robinson JL, Emde RN (1992) The development of empathy in twins. Dev Psychol 28: 1038-1047. 23

Prof. Dr. ATALAY YÖRÜKOÐLU GENÇ BÝLÝM ADAMI ÖDÜLÜ Yörükoðlu Ailesi tarafýndan Hacettepe Üniversitesi Týp Fakültesi ve Çocuk ve Gençlik Ruh Saðlýðý Derneði ile iþbirliði içinde her yýl düzenli olarak verilmesi planlanan ödül, ülkemizde çocuk ruh saðlýðý alanýnda yaptýðý çalýþmalarla bilime ulusal ve uluslararasý düzeyde önemli katkýlarda bulunabilecek niteliklere sahip olduðunu kanýtlamýþ, ödülün verildiði yýlýn ilk gününde 35 yaþýný geçmemiþ (bu yýlki ödül için 01.01.1974 tarihinden sonra doðan) çocuk ruh saðlýðý ve hastalýklarý uzmanlarý ya da genç öðretim üyeleri arasýndan seçilen bir kiþiye verilecektir. 2009 ödülü olarak 3.000 YTL. ve ödül belgesi verilecektir. Adaylar ayrýntýlý özgeçmiþleri ve yayýn listelerinin yaný sýra (pdf ya da word gibi elektronik ortamda kolay iletilebilecek bir formatta olmak koþulu ile) önemli gördükleri en fazla 10 ulusal ya da uluslararasý yayýnýn tam metnini ve bu yayýnlara yapýlan atýflarýn listesini 31 Aralýk 2008 tarihine kadar cocukruhsagligi@gmail.com adresine göndermelidirler. Ödül için adaylar bir baþkasý tarafýndan (belgelerin eksiksiz iletilmesi koþulu ile) aday gösterilebilirler. Adaylarýn özgeçmiþleri ve yayýnlarý aþaðýda belirlenen seçici kurul tarafýndan deðerlendirilecek ve ödül her yýl Prof. Dr. Atalay Yörükoðlu anýsýna düzenlenmekte olan Çocuk Ruh Saðlýðý Politikalarý Çalýþtayý nda verilecektir. Seçici Kurul Melda Akçakýn Ayþen Coþkun Bahar Gökler Yavuz Yörükoðlu Ayþen Baykara Füsun Çuhadaroðlu Çetin Ferhunde Öktem 24