ATATÜRK ÜN DÜNYASI Cengiz Önal Cumhuriyet fikir serbestli i taraftar d r. Samimi ve yasal olmak flart yla her fikre sayg duyar z. Gazi Mustafa Kemâl Atatürk Siyasi Parti Çal flmalar 33 Cumhuriyet Dönemi nde siyasi parti çal flmalar birden bire bafllamam flt. Hatta Halk F rkas, Cumhuriyet in ilan ndan k sa bir süre önce (9 Eylül 1923) kurulmufl, Cumhuriyet ten sonra da Cumhuriyet Halk F rkas ad n alm flt. Bu isim, 1934 y l nda da Cumhuriyet Halk Partisi olarak de ifltirildi. Daha sonra kurulan Terakkiperver ve Serbest F rka da Cumhuriyet ismini alm flt. Ancak siyasi ömürleri beklendi i flekilde uzun olamad 1930 DA GENEL DURUM Cumhuriyetin ilân ndan bu yana yedi y l geçmifl, yeni devletin ve toplumun çehresini de ifltiren büyük radikal devrimler yap lm flt. Halk büyük bir gururla ve huzur içinde yap lanlar izliyor, büyük devrimci önderine olan inanc n da ifade etmifl oluyordu. Türk ulusunun bu a rbafll ve anlay fll davran fl, Mustafa Kemal ve yak n çal flma arkadafllar n n devrimlerin yerleflti ine ve de halk taraf ndan benimsendi ine inanmalar n sa l yordu. Gazi, art k bir an önce rejimi normallefltirmeyi istiyordu. Bu amaçla da, 1927 y l n n ilk aylar nda (7 Mart 1927) stiklâl Mahkemeleri nin faaliyetlerine son verildi. 4 Mart 1929 da da Takrir-i Sükûn (Huzurun Sa lanmas ) yasas yürürlükten kald r ld. Sonras nda bas nda, k smen de olsa, hükümete yönelik elefltiriler görülmeye baflland. Ülkede arzu edilen huzur gere i gibi sa lanm fl, istikrarl bir yönetim oluflmufltu. Ancak ekonomik durum, h zl bir kalk nmaya olanak vermiyordu. Cumhuriyet yönetimi, harap ve 11
Gazi baflta olmak üzere, Cumhuriyet yöneticileri, ne Bat l Devletlerin ne de bir baflka gücün veya kiflinin önünde para için asla diz çökmediler. yoksul bir ülke devralm flt. stilâc ordular girdikleri yerleri, çekilirken yak p y km fllard. Anadolu insan da, elindeki var n yo unu Ulusal Savafl m da, vatan n n kurtuluflu için feda etmiflti. Bununla birlikte; bir taraftan Osmanl borçlar n n ödenebilmesi için çareler bulunmaya çal fl l yor, di er taraftan yabanc lar n ele geçirdikleri iktisadi kurulufllar sat n al n yordu ama hükümetin elinde, ülkenin imar - na ay rabilece i vergiler d fl nda önemli bir gelir kayna yoktu. Devletin ve ulusun ihtiyaçlar n karfl layacak ekonomik birikim yoktu. Ülkeye d flar dan sermaye girifli mümkün de ildi. Olamazd da... Çünkü bu konuda, sermayeye sahip Bat ile olan ipler daha Lozan Görüflmeleri esnas nda kopmufltu. Haf zam z k saca bir yoklayal m: Lozan bar fl görüflmeleri, tilaf Devletleri temsilcileri ve özellikle de ngiltere temsilcisi ve ayn zamanda D fliflleri Bakan Lord Curzon taraf ndan yarat lan gerilim içinde sürdürülmeye çal fl l rken; Lord Curzon, Türk heyeti baflkan smet Pafla ya özetle,...hiçbir dedi imizi, kabul etmiyor, hepsini reddediyorsunuz. Biz de; ne 12 reddederseniz hepsini cebimize at - yoruz. Memleketiniz harap olmufltur ve imar için de paraya ihtiyac n z olacakt r. Para ise, bir bende var, bir de yan mdakilerde... Yar n para istemek için karfl m za gelip diz çöktü ünüzde; bugün reddettiklerinizi cebimizden ç kart p size gösterece iz. demiflti. Gazi baflta olmak üzere, Cumhuriyet yöneticileri, ne Bat l devletlerin ne de bir baflka gücün veya kiflinin önünde para için asla diz çökmediler. Ancak, bu sözleri de hep hat rlad lar. Böylesi ekonomik olanaks zl klar içinde ülke ekonomisi, kendi ya ile kavrulmak suretiyle ve ulusal üretim esas al - narak yürütülüyordu. Yük halk n omuzlar ndayd. Vergiler ise, mükelleflerin ödeme güçlerini afl - yordu. Mevcut s k nt lar yetmiyormufl gibi, bir de 1929 da bafllayan "dünya büyük ekonomik krizi" ç kageldi. Kriz, bütün dünyay sard gibi, Türkiye yi de etkiliyordu. Bu day fiyatlar düflüktü. 1928 de Orta Anadolu kurakl ktan ciddi flekilde etkilenmiflti. Bununla birlikte, savafl süresince yanm fl, y k lm fl ve harap olmufl memleketi imar etmek ve kalk nd rmak ve bitap düflmüfl Türk ulusunun refah düzeyini bir an evvel yükseltebilmek için gösterilen gayretlerin do urdu u mali külfetler, hükümete karfl hoflnutsuzluk yaratmaktayd. Gazi Mustafa Kemal baflta olmak üzere, ekonomik durumu iyilefltire-
Terakkiperver Cumhuriyet F rkas Kurucular bilecek yeni çareler aranmaya baflland. Düflünülen çarelerden biri de bir muhalefet partisinin oluflturulmas ve bu yolla etkin bir denetim sa lanmas idi. Asl nda, olay n daha derinlerdeki sebebi, Gazi Mustafa Kemal in, çok partili demokratik yaflam sa l nda bafllatabilme arzusuydu... TERAKK PERVER CUMHUR YET FIRKASI Mustafa Kemal in yak n çal flma arkadafllar ndan bir k sm ve stanbul Gazeteleri, zamanla Cumhuriyet Halk F rkas na karfl muhalefet etmeye de bafllad. Hatta Refet Bey, Rauf Bey, Dr. Adnan Bey ve baz milletvekilleri, 9 Kas m 1924 tarihinde Cumhuriyet Halk F rkas ndan istifa ettiler. Sonuçta, 17 Kas m 1924 tarihinde ve Kaz m(karabekir) Bey in Genel Baflkanl nda Terakkiperver Cumhuriyet F rkas kuruldu. Rauf Bey in bir Amerikan gazetesine verdi i demece göre amaçlar n n Mustafa Kemal in otoritesini frenlemek oldu u anlafl l yordu. F rka n n dini inançlara sayg l olmak, ancak dinle siyasetin ayr olmas gerekti i yolundaki düflüncesi sonralar farkl anlay fllar n oluflmas na yol açt. F rka üyelerinden bir k sm n n fieyh Sait ayaklanmas na neden oldu u tespit edildi. Geliflmeler böylesi çarp k flekilde sürerken, Takrir-i Sükûn (Huzurun Sa lanmas ) yasas ile stanbul un gerici bas n susturuldu. 3 Haziran 1925 tarihinde de Terakkiperver Cumhuriyet F rkas kapat ld. G ZL TÜRK YE KOMÜN ST FIRKASI Kurtulufl Savafl s ras nda Ruslar n yard m n sa lamak amac yla dan fl kl ve kontrollü bir flekilde Komünist F rkalar kuruldu. 1920 y l nda kurulan Türkiye Komünist F rkas üyeleri, yay mlad klar bir aç klama nedeniyle tutukland. Ard ndan, A ustos-1925 te ve mahkeme karar yla Gizli Türkiye Komünist F rkas kapat ld. F rkan n baz üyeleri, bir flekilde yolunu bulup Moskova ya kaçt. Bunlardan baz lar gizlice yurda dönüp, faaliyette bulunmufl olsalar da, Türkiye de komünist faaliyetlerin iç yüzü 1927 y l nda tamamen ortaya ç k nca, Mustafa Kemal in kurdu u Hâkimiyet-i Milliye gazetesinde, komünist fikirlerin Türkiye de yay lmas na taraftar olunmad - na iliflkin yaz lar yay mland. Bas n da, ayn düflüncede yay nlar 13
14 Serbest Cumhuriyet F rkas kurucular yapm fllar ve bu yüzden de ve de yasak oldu u için Komünizmle ilgili baflka bir f rka kurulmam flt r. SERBEST CUMHUR YET FIRKASI Mustafa Kemal in 1930 y l na gelindi- inde Muhalefet F rkas baflkanl için akl ndaki tek isim, çok yak n ve eski arkadafllar ndan birisi olan Fethi (Okyar) Bey di. Fethi Bey dürüst, güvenilir, deneyimli ve liberal bir siyasetçiydi. Ahmet zzet Pafla Hükümeti nde çiflleri Bakanl, TBMM Hükümeti ve cumhuriyet döneminde birer kez bakanl k görevlerinde bulunmufltu. Ayr ca, 1925 tarihinden buyana da Paris te büyükelçi olarak görev yap yordu. 22 Temmuz 1930 tarihinde, stanbul a gelmifl ve Mustafa Kemal i Yalova da ziyarete gitmiflti. Mustafa Kemal, gerekli denetim görevinde bulunmas amac yla bir muhalefet f rkas kurulmas n düflündü ünü belirtmifl ve kendisine her bak mdan güveniyor olmas münasebetiyle f rkan n bafl na geçmesini istemiflti. Yap lan görüflmelerden sonra Fethi Bey in olaya bak fl olumlu olmaya bafllad. Mustafa Kemal kurucular yüreklendirmek için k z kardefli Makbule (Atadan) Han m ile birçok yak n arkadafl n n da partiye kat lmas n sa lad. Daha partinin kuruldu u günlerde partinin milletvekili say s on dörde ulaflm flt. Mustafa Kemal, Fethi Bey in güvendi i ve sevdi i, kendisinin de en yak n arkadafllar ndan birisi olan Nuri (Conker) Bey in de parti genel sekreteri olmas n istedi. P artinin kurulmas ve sonras nda her fley oldukça iyi gidiyordu. Serbest Cumhuriyet F rkas n n geliflmesinden duyulan herhangi bir ciddi rahats zl k söz konusu de ildi. Ancak, Fethi Bey in zmir mitingindeki konuflmas esnas nda, Bizim, flapkay ç - karaca m z söylüyorlar, bu bir iftirad r. Devrimlerle ayn fikirdeyiz cümlesi, sözünü henüz bitirmemifl oldu u için yanl fl anlafl lm fl, mitinge kat lanlar n hemen tamam n n flapkalar n ç kar p, yere atarak çi nemelerine neden olmufltu. Bunun üzerine zmir de istenmeyen olaylar meydana gelmifl ve Fethi Bey de zor anlar yaflam flt. zmir olaylar önemli sonuçlar do urdu. Serbest Cumhuriyet F rkas, sanki karfl devrimcilerin topland
bir parti görünümündeydi. Fethi Bey, Meclis te yapt konuflmalar nda hükümeti olabildi ince sert bir üslupla elefltiriyor ve ço unlukla da güvensizlik oyu veriyordu. 5 Ekim 1930 tarihinde yap lan Belediye seçimlerinde Fethi Bey ve partisi ciddi derecede ilgi oda olmufl ve 502 belediyeden 22 sini kazanm fllard. Bununla yetinmemifller, parti mensuplar seçimlerde bask yap ld - ndan ve seçim sonuçlar n n de ifltirildi inden flikâyetçi oldular. Mustafa Kemal yaflananlardan rahats zl yla oldukça gerilimli anlar yafl yordu. Bir ara Cumhurbaflkanl ndan ayr - l p, Cumhuriyet Halk F rkas n n bafl - na geçmeyi düflündüyse de, sonunda Serbest Cumhuriyet F rkas n kapatmaya karar verdi. 15 Ekim 1930 tarihinde Meclis te yap lan gensoru görüflmeleri sonucunda, mevcut 231 milletvekilinden 221 inin bir bakana güvenoyu vermesinden sonra Fethi Bey arkadafllar yla haz rlad partiyi kapatma karar n Mustafa Kemal e götürdü. Böylece, Serbest Cumhuriyet F rkas, üç ay aflk n bir süre yaflad ktan sonra, 16 Kas m 1930 tarihinde kapat ld. Çok partili demokratik rejime girme girifliminin baflar s zl a u ramas nda, mevcut durumu de erlendirmede yan lg ya düflüldü ü görülmekteydi. Mustafa Kemal parti çal flmalar s ras nda fiöyle ki: Cumhuriyet ilan edileli henüz 7 y l olmufltu. Hilâfetin kald r lmas ve Osmanl hanedan n n yurt d fl na sürülmesinin üstünden alt buçuk y l, fieyh Sait isyan ndan beri befl buçuk y l, fiapka ve K yafet Devrimi nden befl y l, zmir Suikast ndan dört y l, Hukuk Devrimi nden dört y l, Harf Devrimi nden buyana da ancak iki y l geçmiflti. Takrir-i Sükûn yasas bir y l önce kald r lm flt. Türk toplumunun yüzlerce y ll k yap s n, de ifltiren devrimlerin bu k sa sürede tamamen hazmedildi ini zannetmek yan lt c olmufltu. Serbest Cumhuriyet F rkas n n da kapat lmas, Gazi nin, sa l nda çok partili demokratik yönetime geçmek arzusunun gerçekleflmesini engelledi. Gazi, durumu bizzat görmek ve nedenlerini anlamak için bir yurt gezisine ç kt. Gezi sonucunda, halk n ekonomik s k nt lar içinde oldu unu, buna çare olmak üzere yeni politikalar üretilmesi gerekti ini gördü. Hükümete gerekli tavsiyelerde bulundu... cengizonal@butundunya.com.tr (Gelecek Ay: Menemen Olay ) 15