EMPATİ EMPATİNİN TANIMI VE TARİHÇESİ ABDÜLKADİR DALBAY 1
Empati, bir insanın, kendisini karşısındaki insanın yerine koyarak onun duygularını ve düşüncelerini doğru olarak anlamasıdır. Basit gibi gözüken bu tanımın gerisinde pek çok kuramsal öğe bulunmaktadır ve belki de bu yüzden söz konusu tanıma ulaşılması oldukça zaman almıştır. Günümüzde "empati" denildiğinde akla Carl Rogers ve onun konuya ilişkin çalışmaları gelir. Bir kişinin kendisini karşısındaki kişinin yerine koyarak olaylara onun bakış açısıyla bakması, o kişinin duygularını ve düşüncelerini doğru olarak anlaması, hissetmesi ve bu durumu ona iletmesi sürecine "empati" adı verilir. Yukarıdaki empati tanımı üç temel öğeden oluşmaktadır. Bir insanın karşısındaki bir kişi ile empati kurabilmesi için gerekli olan bu öğeleri şöyle sıralayabiliriz:
1) Empati kuracak kişi kendisini karşısındakinin yerine koymalı, olaylara bakış açısıyla bakmalıdır. Başka bir söyleyişle, empati kurmak isteyen kişinin karşısındaki kişinin fenomonolojik alanına girmesi gereklidir. Fenomenolojik alan nedir? Her insan gerek kendisini gerek çevresini, kendisine özgü bir biçimde algılar; bu algısal yaşantı özneldir (subjektiftir); kişiye özgüdür. Yani her insan dünyaya, kendine özgü bir bakış tarzıyla bakar. Eğer bir insanı anlamak istiyorsak, dünyaya onun bakış tarzıyla bakmalı, gerçekleştirmek için de empati kurmak istediğimiz kişinin rolüne girmeli, onun yerine geçerek adeta olaylara onun gözlüklerinin gerisinden bakmalıyız. Karşımızdaki kişinin rolüne girerek empati kurduğumuzda, o kişinin rolünde kısa bir süre kalmalı, daha sonra da bu rolden çıkarak kendi rolümüze geçebilmeliyiz. Aksi halde empati kurmuş sayılmayız. Karşımızdaki ile özdeşim kurmak (ona benzemek) veya ona sempati duymak, empatiden farklı şeylerdir.
2) Empati kurmuş sayılmamız için, karşımızdaki kişinin duygularını ve düşüncelerini doğru olarak anlamamız gereklidir. Karşımızdakinin yalnızca duygularını veya yalnızca düşüncelerini anlamış olmak yeterli değildir. Empatiyi tanımlarken bu noktayı vurguladığımızda, empatinin iki temel bileşeninden söz etmiş oluyoruz. Bunlar empatinin bilişsel ve duygusal bileşenleridir. Karşımızdakinin rolüne girerek onun ne düşündüğünü anlamamız, bilişsel nitelikli bir etkinlik, karşımızdakinin hissettiklerinin aynısını hissetmemiz ise duygusal nitelikli bir etkinliktir Bilişsel rol alma duygusal rol almanın ön şartı sayılabilir. Empatinin bileşenlerinin ne olduğu konusunda araştırmacılar arasında, bazı görüş farklılıkları vardır. Örneğin Hoffman a (1978) göre empatinin, bilişsel, duygusal ve güdüsel (motivasyonel) olmak üzere üç bileşeni vardır. Bazı araştırmacılar empatinin bilişsel yönünü, bazıları ise duygusal yönünü vurgulamaktadır. Fakat çoğunluğun üzerinde uzlaştığı görüş, empatinin bilişsel ve duygusal bileşenlerden oluştuğu yolundadır.
3) Empati tanımındaki son öğe ise,empati kuran kişinin zihninde oluşan empatik anlayışın, karşıdaki kişiye iletilmesi davranışıdır. Karşımızdaki kişinin duygularını ve düşüncelerini tam olarak anlasak bile eğer anladığımızı ifade etmezsek empati kurma sürecini tamamlamış sayılmayız. Araştırmacılar, insanların zihinlerinde kurdukları empatiyle, karşılarındaki kişiye ilettikleri empati arasında farklılık olduğunu belirtmektedirler. Karşımızdaki insanlara empatik tepki vermenin iki yolu vardır: Yüzümüzü/bedenimizi kullanarak onu anladığımızı ifade etmek. Empatik tepki vermenin en etkili yolu herhalde bu ikisini birlikte kullanmaktır. Bir sıkıntımız olduğunda, bizimle konuşan kişi, dostça bir gülümsemeyle kolumuza dokunup sıkıntımızı sözelleştirirse, örneğin "son günlerde çok bunalmışsın" derse, rahatladığımızı hissedebiliriz.
BİR KIZIL DERILI ATASÖZÜ BIR İNSANI ANLAMAK İSTİYORSAN, GÖKTE ÜÇ AY ESKİYENE KADAR ONUN AYAKKABILARIYLA DOLAŞMALISIN DER. KARŞIMIZDAKİ KİŞİNİN ROLÜNE GİREREK EMPATİ KURDUĞUMUZDA, O KİŞİNİN ROLÜNDE KISA BİR SÜRE KALMALI, DAHA SONRA BU ROLDEN ÇIKARAK KENDİ YERİMİZE GEÇEBİLMELİYİZ.
EMPATİNİN SEMPATİDEN FARKLILIĞI Bir insana sempati duymak demek, o insanın sahip olduğu duygu ve düşüncelerin aynısına sahip olmak demektir. Karşımızdaki kişiye sempati duyuyorsak, onunla birlikte acı çekeriz yada seviniriz. Empati kurduğumuzda ise karşımızdakinin duygu ve düşüncelerini anlamak esastır. Kendimizi sempati kurduğumuz kişinin yerine koymamız ve onu anlamamız şart değildir; sempatide "yandaş" olmak esastır. Empati kurduğumuzda ise karşımızdaki kişiyle aynı duyguları ve görüşleri paylaşmamız gerekmez; sadece onun duygularını ve düşüncelerini anlamaya çalışırız. Bir insanı anlamak başka şeydir, ona hak vermek başka şey. Empatide anlamak, sempati de ise anlamış olalım ya da olmayalım, karşımızdakine hak vermek söz konusudur.
BAZI DAVRANIŞLARIN NEDENLERİ Çocuklarımıza elemanlarımıza sürekli emirler yağdırıp onlarla yüz göz olmak yerine bize ters gelen ters davranışlarının nedenlerini araştırmalıyız. Bunu becermek her zaman kolay değildir, herkes psikolog değildir. Bir örnek: Diyelim ki çocuğunuz size göre yeterince ders çalışmıyor, sizde sinirleniyorsunuz ve ona sürekli olarak çalış diye bağırıyorsunuz. Biliyorum pek çoğunuz yerine getirmeyeceksiniz ama bir ricada bulunmak istiyorum. Çocuğunuzun ders kitaplarından birini alın, mesela psikolojiyi veya felsefeyi alın, bir ünite seçip okuyup anlamaya çalışın bakalım ne kadar anlayacaksınız?
Eğer lise mezunuysanız lise kitaplarındaki herhangi bir konuyu anlamanızı beklerim. Bakalım anlayacak mısınız? Öyle sadece okuyup geçmek yok, bilgilerinizi aklınızda tutacaksınız, kavrayacaksınız, o konuya ilişkin analizler, sentezler yaparak konuyu değerlendireceksiniz, sonra kitabı eşinize verin, size sorular sorsun. Eğer bu konuda başarılı olursanız çalışmadığı için çocuğunuza istediğiniz gibi kızabilirsiniz.
Ama eğer siz bu olgunlukta o bir tek üniteyi hakkıyla anlayamıyorsanız çocuğunuzun davranışlarına daha farklı bir gözle bakın. Çocuğunuzun yeterince çalışmıyor olmasının nedenlerinden biri iyi anlatılmamış konuları öğrenmekte güçlük çekiyor olması olabilir veya bir konu kitapta iyi anlatılmıştır da çocuğunuzun o konuya ilişkin başlangıç bilgilerinde eksiklikler vardır. Örneğin, matematikte çocuğunuzun önceki konular hakkındaki bilgisi az olduğu için güçlük ortaya çıkmaktadır.
Yukarıda bir üniteyi çalışmanızı önerdim. Ancak bu yolla çocuğunuza gerçek anlamda empati kurabilirsiniz. Onun içinde bulunduğu durumu gerçeğe yakın görebilirsiniz. Çocuğunuzun ders çalışmaktaki zorlanmasının bir nedenini anladınız, konular zormuş, elbette ki ona tamam çocuğum çalışma demeyeceksiniz. Çalışmasını yine isteyebilirsiniz. Ancak eğer bir üniteyi çalışma deneyimini geçirdiyseniz artık olaya bakış tarzınız değişir çocuğunuza Çalış deseniz bile ses tonunuz şimdi daha farklı olacaktır.
Çocuğunuzun veya iş yerinizdeki elemanınızın bazı davranışlarının nedeni yalnızca konunun uzmanı psikologların çözebilecekleri ölçüde derin ve karmaşık olabilir. Ancak insan ilişkilerini sağlıklı yürütmek için taraflardan birinin her zaman psikolog olması gerekmez. Empatik tavırlı, iyi dinleyen bir kişi karşısındakinin en azından bazı davranışlarının nedenleri hakkında fikir sahibi olabilir.
Dış dünyanın belirsizlikleriyle başa çıkabilmek ancak olgunlaşmayla mümkündür. Olgun insanın vasıfları: Empati Hoşgörü Bağışlayıcılık Sevgi Sabır Şükür Cömertlik
Bu özelliklerin hepsinin özel hayatta ve iş hayatında karşılığı vardır. Çok kullanıldığı ve tekrarlandığı halde hayata yansıtmakta en büyük güçlük çekilen özellik empati dir. Empati konusunda yaşanan güçlüğün kaynağı empati için karşınızdaki kişiyle eşit ilişki kurmak gerekmesidir. Karşısındakini eşit kabul etmeyen kişi ona ancak acır ve merhamet duyar ancak empati gösteremez.
Frederickson a göre olumlu duyguların etkisi: Kişiyi olumsuz duyguların istenmeyen etkisinden korur. Dayanıklılığı arttırır. Düşünme mekanizmasını güçlendirir, düşünme ve eylem için yeni yollar denemek üzere cesaretlendirir. Empati doğurur ve önyargıları kırar. Bireyler ve organizasyonlar için şartlı işleyiş düzeni oluşturur. Olumlu duygularla çalışan birey ekibinde performansın yüksek olmasını sağlar.
Nasrettin Hoca bir gün eşeğinden düşer ve acıyla kıvranır. Başına toplananlar Hemen bir doktor çağırın diye bağrışırken, Hoca, Bana doktor değil, eşekten düşmüş birini bulun... diye bağırır.
AŞAMALI EMPATİ SINIFLAMASI Ben Basamağı Bu basamakta empatik tepki veren kişi, benmerkezcidir; kendisine sorununu anlatan kişinin duygu ve düşüncelerine eğilmek yerine, sorunun sahibini eleştirir, ona akıl verir; bazen de kişiyi kendi sorunlarıyla baş başa bırakıp kendinden söz etmeye başlar. Örneğin "ben" basamağına uygun empatik tepki veren bir kişi, dinlediği sorun karşısında "üzüldüm, aynı dert bende de var" der ve böylece sorun sahibini sorunuyla yüzüstü bırakıp kendi sorunlarını anlatmaya başlar. Ben basamağında empatik tepki veren kişi, karşısındaki insanı bir ölçüde rahatlatabilir.
Sen Basamağı Bu basamakta empatik tepki veren bir kişi, kendisine sorununu ileten kişinin rolüne girer, olaylara o kişinin bakış açısıyla bakar. Yani kendisine iletilen sorun karsısında, toplumun ya da kendisinin düşüncelerini dile getirmez, doğrudan doğruya karsısındaki kişinin duyguları ve düşünceleri üzerinde odaklaşarak, o kişinin ne düşündüğünü ve hissettiğini anlamaya çalışır.
Onlar Basamağı Bu basamakta tepki veren kişi karşısındaki kişinin kendisine anlattığı sorun üzerine düşünmez, sorun sahibinin duygu ve düşüncelerine dikkat etmez, bu soruna ilişkin kendi duygu ve düşüncelerinden söz etmez. Sorunu dinleyen kişi, sorun sahibine öyle bir geri bildirim verir ki, bu geri bildirim, o ortamda bulunmayan üçüncü şahısların (toplumun) görüşlerini dile getirmektedir. Bu basamakta tepki veren kişi, birtakım genellemeler yapar, atasözleri kullanır.
EMPATİ UZUN VADEDE ÇİFTLERDE GÖRSEL BENZERLİK YARATIYOR
Bir araştırma yepyeni bir şeyi ortaya çıkardı. Meğer empati becerimiz beynimizin içinde bir grup hücrenin sorumluluğundaymış. Ve bu hücreler konuşma dan sorumlu hücrelerimizle yan yanaymış. Sonuç bize, iletişim için önce empati yap, sonra konuş! diyor. Herkes sadece kendi dünyasında yaşar! Diğerlerinden sana ne! Canın isterse konuşur, şakalaşırsın. Fazlası kasar! Empati mi? Bunlar uydurulmuş şeyler, boşveeeer! Yanıldın. Ne yazık ki kazın ayağı öyle değil. Yeni yapılan deneyler bütün bu cümlelerin bir yanılsamadan ibaret olduğunu göstermekte. Araştırmalara göre empati dediğimiz birilerini anlama yeteneği beynimizin temel işleyiş mekanizması içinde zaten yer alıyor. Yani iletişim kurmak, başkalarının söyledikleriyle/yaptıklarıyla ilgilenmek insanoğlunun sadece psikolojik bir tercihi değil, onun biyolojik bir ihtiyacı aynı zamanda. Araştırmalar insanoğlunun biyolojik mekanizmalarının bile Robinson Crusoe tarzı yerine, alabildiğine sosyal bir hayatı önerdiğini, daha doğuştan buna göre yapılandırıldığını kanıtlıyor.
ÇOCUKLARDA EMPATİK ÖZELLİKLER NE ZAMAN GELİŞMEYE BAŞLAR? Bir bebeğin diğer bir bebeği ağlarken duyması ve kendisinin de ağlamaya başlaması, en erken görülen empati kurma örneği olarak adlandırılıyor. İki üç yaşına gelen bir çocuğun ise üzgün ya da mutsuz birine kendi sevdiği bir eşyasını vererek onu mutlu etme çabası yine erken çocukluk döneminde görülen bir empati örneği olarak karşımıza çıkıyor. Anne-babaları ve çevrelerindeki yetişkinler tarafından duyguları anlaşılan, ifade edilen çocuklar empatiyi daha kolay öğrenirler. Örneğin yeni doğan kardeşi nedeniyle yuvaya gitmek istemeyen bir çocuğa annesinin bunu okula uyum problemiymiş gibi yaklaşması, çocuğun agresif tavırlarını sıradan bir davranış problemiymiş gibi algılaması çocuğun da kendi duygusunu ayırt edememesine neden olacaktır. Böyle bir durumda annenin biliyorum, sen de bizimle evde kalmak istiyorsun, hep kardeşinle vakit geçirdiğim için bana kızgınsın gibi empatik bir yaklaşımda bulunması çocuğun da hem duygusunu fark etmesine yardımcı olacak hem de olumsuz duyguların da kabul edilebilir olduğunu anlamasını sağlayacaktır.
SONUÇ Empatinin temelinde karşısındaki kişiyi dinleme vardır. Dinlemek sanıldığı kadar kolay bir iş değildir. Eleştirmeden, yargılamadan, nasihat etmeden dinlemek karşıdaki kişiyi rahatlatır. Çünkü anlaşıldığını hissetmek karşımızdaki kişinin bizi dinlediğini hissetmemize bağlıdır. Günlük yaşamda empatiyi tutum haline getirmeliyiz.
TOPLUMUMUZDA BİRBİRİNİ ANLAYAN BİREYLERİN OLMASI DİLEĞİYLE... ABDULKADIR DALBAY