Bernard Brunhes International Sosyal güvenlik hukukuna giriş Farklı dallar için temel kavramlar ve ilkeler
Sosyal güvenlik kavramı (1) Sosyal güvenliğin tanımı: Kazanç eksikliğiyle (tehdidi ile), (örneğin iş kaynaklı gelir) veya belirli masraflar ile karşı karşıya kalan kişilerin arasındaki dayanışmanın şekillendirilmesi için yapılan düzenlemeler bütünü Kaynak: D. PIETERS, Social Security: an introduction into the basic principles, Kluwer Law International, Alphen a/d Rijn, 2006. 2
Sosyal sigorta Resmen düzenlenir Sosyal güvenlik kavramı (2) Resmen finanse edilir (katkılar ve/veya diğer vergiler) Dayanışma unsurları Zorunlu bağlılık, gelir dayanışması, nesiller arası dayanışma Sosyal destek Vergiler ile finanse edilir İhtiyacı olanlara verilir Yöntem testine tabi tutulur Bazen isteğe bağlıdır 3
Ayni / nakit yardımlar: Sosyal güvenlik kavramı (3) Nakit yardım nakit olarak ödenen ve alıcılardan gerçek harcama kanıtı gerektirmeyen yardımdır. Ayni yardımlar mal ve hizmet olarak verilen yardımlardır. Geri ödeme şeklinde veya doğrudan sağlanabilirler Geri ödemeler alıcılara toplu ödeme yapan veya belirli mallar ve hizmetlerin belgelenmiş harcaması miktarında yapılan ödemelerdir. Doğrudan sağlanan yardımlar faydalanıcı tarafından ön finansman gerektirmeden verilen mallar ve hizmetlerdir. Gelir ikame yardımları / masraf karşılama yardımları Gelir ikame yardımları: örn. uzun vadeli ödemeler (emeklilik maaşı), işsizlik yardımı, hastalık nakit yardımı Masraf karşılama yardımları: örn. ayni hastalık yardımları, aile yardımları Hukukun diğer kısımları ile bağlantılar (iş, vergi hukuku) 4
Refah düzeylerinin sınıflandırılması (1) Bismarck vs. Beveridge Bismarck Sosyal sigorta işverenlerin ve çalışanların katkıları ile finanse edilir Çalışan nüfusu kapsar (işçiler, elde edilmiş haklar yoluyla, aile bireyleri) Kazanç ile ilgili katkılar/yardımlar (gelirin korunması) Beveridge Vergiler ile finanse edilir Evrensel kapsam: tüm nüfus (ihtiyacı olan) Sabit fiyatlı yardımlar (yoksulluğun önlenmesi) 5
Refah düzeylerinin sınıflandırılması (2) Meta olmaktan çıkarma derecesine göre Esping- Andersen in tipolojisi (= bireylerin veya ailelerin sosyal açıdan kabul edilebilir piyasa katılımından bağımsız yaşama standartlarını koruyabilme seviyeleri) Liberal refah seviyesi: düşük meta olmaktan çıkarma düzeyi, devletin bütünleyici bir rol oynaması ve yöntemlerin test edildiği sosyal destek ve düşük yardım seviyeleri üzerine vurgu ile Konservatif refah seviyesi: orta düzeyde meta olmaktan çıkarma, sınıfa ve statüye bağlı ve sosyal bölümlendirmeye yönelik eğilim Sosyal-demokratik refah seviyesi: yüksek seviyede meta olmaktan çıkarma, evrensellik ve el ele ilerleyen cömert yardımlar 6
Refah düzeylerinin sınıflandırılması (3) Her sistem eşsizdir; teorik sınıflandırma yoktur Çakışma düzeyi Yine de eğilimler ve kümeleşmeler görülebilir durumdadır AB de 2005 yılında Gayrisafi Yurtiçi Hasılanın %... olarak sosyal korumaya yapılan harcama (kaynak: Eurostat) 7
8
9
Katkılar Sosyal güvenliğin finansmanı çalışanlar ve/veya işverenler tarafından (serbest meslek sahipleri) maaş yüzdesi (profesyonel, gerçek, beklenen, ilan edilen gelir) eşikler olasıdır set per branch or for the whole system contributions from social security benefits Genel Vergilendirme Diğer Kaynaklar örn. ayrılmış vergiler, kullanıcı borçları 10
Evrensel sigorta Tüm ikamet edenler Kişisel kapsam Gerçek ikamet veya geçmiş ikamet dönemleri Profesyonel sigorta Tüm çalışan nüfus veya Çalışanlar için farklı tasarılar, serbest meslek sahipleri ve memurlar veya bunların alt grupları (örn. serbest meslek sahibi çiftçiler, el sanatları ve ticaret ile ilgilenen kişiler, serbest meslekler) Belirli meslekler/dallar için belirli rejimler (örn. madenciler, denizciler, ressamlar ) Bireysel haklar ve edinilmiş haklar arasındaki fark (örn. başka birinin bağımlı olduğu bir kişinin doğrudan sosyal sigortasından doğan haklar) Sosyal destek: tüm ikamet edenler veya bölgede kalan herkes 11
Sosyal güvenlik riskleri ILO Konvensiyonu N 102 nin 9 geleneksel riski: tıbbi tedavi, hastalık, işsizlik, yaşlılık, iş kazası, aile yükü, analık, malullük, ölüm Toplumsal dönüşümün etkisi Hayatta kalma Bağımlılık Erken emeklilik 12
Sosyal güvenlik yardımları: genel yönleri (1) Nakit yardımlar Sabit tutar (sabit oran) Temel olarak evrensel tasarılar Ulusal asgari veya ortalama maaşa veya minimum geçim seviyesine referans Kazançların yüzdesi Belirli bir referans döneminde son kazançlar veya ortalama kazançlar Belirli bir noktaya kadar kazançlar (tavan) Asgari yardımlar 13
Sosyal güvenlik yardımları: genel yönleri (2) Nakit yardımlar (dvm.) Yıpranmaya karşı korunma (düzenleme) Endeksleme / büyüme adaptasyonu Aile oluşumunun etkisi: tek kişi aile (bağımlı kişiler ile) Yöntem testi Faydalanıcının gelirine bağlı olarak ve/veya refahın belirli bir seviyenin altına düşmesi koşuluyla verilen yardım Sosyal destekte yaygın, bazen de sosyal sigortada Hesaba katılan kaynaklar profesyonel gelirden tüm gelirlere ve mallara kadar değişiklik gösterir Bazı kaynakların muafiyeti Kaynakların hesabı için evsel birim 14
Sosyal güvenlik yardımları: genel yönleri (3) Faydaların toplanması Farklı riskler eşzamanlı olarak görülür veya aynı risk için farklı tasarılar altında sigorta Birikim karşıtı kurallar (seçimi sadece en yüksek olan, belirli bir sınıra kadar birikme) Yardımların süresi Sınırlı veya sınırsız süre (örn. işsizlik veya yaşlılığa göre) Riskler sona erdiğinde veya şartlar artık geçersiz olduğunda tüm yardımlar sona erer Sınırlı süreli yardımlar sona erer 15
Farklı dallar: sağlık hizmetleri (1) Sağlık hizmeti sistemlerinin Sağlık hizmeti sistemlerinin kendi sınıflandırmaları Ulusal sağlık hizmetleri Sosyal sigorta sistemleri Ayni yardım sistemleri Geri ödeme sistemleri Geniş kişisel kapsam Kanun yoluyla/toplu sözleşmeler aracılığıyla düzenlenen kamu tedarik veya tedarik (tarifeler, kalite standartları vb.) Tedarikçiler döngüsü Sadece kamu/sözleşmeli veya aynı zamanda lisanslı/onaylı olmak kaydıyla özel Doktor / hastane seçimi 16
Farklı dallar: sağlık hizmetleri (2) Üçüncü kişi ödeme veya geri ödeme Kullanıcı ücretlerinin farklı türleri Kapsanan hizmet türleri pratisyen hekim hizmeti uzman doktor hizmeti (genelde pratisyen hekimin sevkinden sonra) hastane hizmeti diş bakımı tıbbi ürünler ve tıbbi araçlar Yardım paketleri açık (pozitif ve negatif listeler) veya kapalı (doktor) 17
Farklı dallar: iş göremezlik (1) Hastalık veya kaza nedeniyle gelir kaybı yaşanması durumunda gelir telafisi Risk kapsamları: hastalık yardımları malullük yardımları (= uzun vadeli hastalık yardımları) iş kazaları, mesleki hastalıklar ve analık yardımları Yalnızca sağlık hasarı değil; bir referans kişisine kıyasla kazanç kapasitesi kaybı İş göremezlik seviyesinin tespiti 18
Farklı dallar: iş göremezlik (2) İş göremezlik/malullük seviyesinin tespiti Hastalık için nakit yardım Belirli bir sürenin altında olan iş göremezlik halinde ve/veya iş kapasitesinin yeniden kazanılacağının düşünüldüğü durumlarda Kısıtlı süre Bekleme süresi / işveren tarafından ödemeye devam edilmesi Son maaşla bağlantılı tutar Malullük yardımı İlk iş göremezlik sürecinin ardından veya iş göremezliğin kalıcı olacağının düşünüldüğü zamanlar İş göremezliğin seviyesi ile bağlantılı miktar; önceki kazançlar; sigorta döneminin uzunluğu 19
Farklı dallar: iş göremezlik (3) İşten kazançlar ile birikme İş göremezlik/malullük seviyesinin gözden geçirilmesi Önlemlerin etkinleştirilmesi İş göremezliğin (daha olumlu) kaynağına göre belirli tasarılar iş kazaları tanım (ev ve iş arası yolculuk) mesleki hastalıklar açık tanım / liste / karışık analık 20
Yaşlılık riski Farklı dallar: yaşlılık (1) Gelir telafisi, masraf karşılayıcı değil Sosyal sigorta ve sosyal destek yoluyla karşılanır Sütun sistemi 1.sütun: zorunlu kamu sigortası 2.sütun: toplu sözleşme ile düzenlenen zorunlu veya isteğe bağlı sigorta 3.sütun: bireysel ve özel sigorta Sabit oranlı aylık veya önceki kazançlara bağlı aylık Finansman: dağıtım modeli veya fonlama 21
Emekli edilebilir yaş Genelde 58 67 yaş arası Farklı dallar: yaşlılık (2) Erkekler ve kadınlar arası fark Erken ve ertelenmiş emeklilik olasılığı Bağlantı süresi (ikamet, sigorta, iş) Yardım alınan süreyi belirler (dönemi niteler) ve yardım miktarlarını belirler Primsiz veya fiktif süreçler göz önüne alınır (örn. askerlik, çocuk büyütme) Bütün bir kariyerse tam aylık (30-45 yıl); daha azsa kısmen azaltılır Belirli kişi kategorileri için özel düzenlemeler 22
Aile oluşumunun etkisi Farklı dallar: yaşlılık (3) İş ve kısmi emeklilikten kazançların toplamı Emekli aylığı miktarının tespiti Sabit: asgari maaşa, ortalama maaşa, yaşam maliyetine referans Önceki kazançlar ile bağlantılı Son maaş; bir referans noktası sırasındaki veya tüm kariyer boyunca ortalama maaş Asgari ve azami emekli aylığı 23
Farklı dallar: işsizlik (1) Sigorta ve destek Genelde sadece çalışanlar Gönülsüz/isteğe bağlı olmayan işsizlik Çalışabilme durumu istihdam hizmetleri ile kayıt etkin iş arama uygun işin kabulü etkin istihdam önlemlerine katılım Kısmi işsizlik Çalışabilme Niteleme süreci / bekleme süreci 24
Farklı dallar: işsizlik (2) Yardımın süresi Kısıtlı, sigorta kaydına bağlı Yardımın miktarı Sabit oran veya kazançlara bağlı İşsizlik sürdükçe azalır Erken emeklilik / aylıkların köprülenmesi 25
Farklı dallar: aile yükü (1) Aile yükü riski Masraf karşılama (ama genelde gerçek maliyete referans olmadan) Çocuğun kendi hakkı veya çocuğa bakan kişinin hakkı hak sahibi (çocuk), sorumlu kişi (çalışan anne-baba), faydalanıcı (evde kalan ebeveyn) Genelde evrensel sigorta 26
Farklı dallar: aile yükü (2) Aile yardımı türleri Bir sefere mahsus yardımlar: doğum ve evlatlık alma yardımları Çocuk yardımı tutar çocukların yaşına, sayısına ve sıralamasına bağlıdır belirli bir yaşa kadar sağlanır (18, öğrencilik/özürlülük durumunda daha uzun) özürlü çocuklar, emekli/iş göremez durumda olan/işsiz kişilerin çocukları için ilaveler Çocuk yetiştirme ücreti (ebeveyn yardımları) Çocuk bakım ücretleri Diğerleri 27
Farklı dallar: sosyal destek Sosyal risk olarak ihtiyaç Sosyal destek türleri Genel en düşük düzeyde geçim yardımı Belirli minima (yaşlılık, özürlülük, işsizlik) İhtiyaç halindeki faydalanıcı Yöntem testi Diğer hak taleplerinin tükenmesi İş için uygun Yardımlar ödememe durumu Ayni veya nakit, periyodik veya ara sıra Düzelme 28
Sosyal güvenlik sistemlerinin karşılaştığı zorluklar (1) Demografik değişiklikler nüfusun yaşlanması: 2060 yılına kadar AB her 65 yaş ve üzeri kişi başına 4 çalışan kişi oranından 1 e 2 oranına düşecektir (en büyük artışın 2015-2035 yılları arasında görülmesi bekleniyor) düşük gelir ve yüksek masrafla sonuçlanır (sağlık hizmeti, uzun süreli bakım, emeklilik maaşları) emeklilik reformları, istihdam politikaları ve iş-yaşam dengesinin kurulmasıyla aşılır Bu zorluklar son ekonomik krizin sonucu olarak daha ciddi hale gelmiştir 29
Sosyal güvenlik sistemlerinin karşılaştığı zorluklar (2) 30
Sosyal güvenlik sistemlerinin karşılaştığı zorluklar (3) Ekonomik kriz sosyal güvenlik sistemi için daha az gelir ile sonlanır (daha az vergi, daha az katkı) Aynı zamanda arttırılmış harcamayı tetikler, özellikle de sosyal destek ve işsizlik alanında Sonuç: büyük operasyonel açıklar, gelecek yıllar için yardımların miktarının kısıtlanması Ekonomik kriz aynı zamanda sosyal güvenliğin gelir telafi mekanizması olarak da kritik rolünün altını çizmiştir (bireylerin yoksulluğa sürüklenmesini engeller), aynı zamanda krizin etkileriyle mücadele için de bir politika aracıdır 31