DİKKAT EKSİKLİĞİ VE HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU TANIM: Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Nedir? Dikkat eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu bireyin yaş ve gelişim düzeyine uygun olmayan aşırı hareketlilik, istekleri erteleyememe (impulsivite) ve dikkat sorunlarıyla kendini gösteren bir psikiyatrik bozukluktur. Bir duruma veya konuya yoğunlaşma ( konsantrasyon ) güçlüğü nedeniyle okulda öğrenilmesi gereken bilgiyi öğrenememe, verilen görevleri zamanında yapamama, organize olamama ve kendilerinden istenileni sırayla yapmada sabredememe durumudur. Başlangıcı genellikle 3 yaş dolaylarında olmakla birlikte, tanı düzenli öğrenim için gerekli dikkat süresi ve yoğunlaşmasının gelişmesinin beklendiği ilkokul yıllarında konulmaktadır. Erkek / Kız oranı 3/1 dir. Yetişkinlik döneminde ise yakınmalar hafifleyerek ve şekil değiştirerek devam eder. Aynı anda pek çok şeyle birden ilgilenirler. Israrcı ve savunucudurlar. Kendilerine haksızlık yapıldığını düşünürler. Yanlışları ve hataları kabul etmezler. Yetişkinlikte çabuk sinirlenir ve hemen yatışırlar. Sık sık da meslek değiştirirler. Zeka düzeyleri genellikle normal veya normale yakındır. İleri zeka düzeyi olanda görülebilmektedir. BELİRTİLERİ: Çocukta gelişimsel olarak aşağıdaki 3 temel sorun ortaya çıkmaktadır: 1. Kısa dikkat süresi (poor attention span) 2. Yetersiz dürtü kontrolü (weak impulse control) 3. Aşırı hareketlilik (hyperactivity) Aşırı Hareketlilik: Çocuklar erişkinlere göre daha canlı ve hareketlidir. Ancak bu hareketlilik çocuğun kendi yaşıtlarıyla karşılaştırıldığında belirgin düzeyde daha fazla olduğundan aşırı hareketlilikten söz edilir. Dikkat Sorunları: Dikkatin bir noktaya toplanabilmesinde güçlük, dış uyaranlarla dikkatin çok kolay dağılabilmesi, unutkanlık, eşyalarını ve oyuncaklarını sık sık kaybetme ve düzensizlik gibi belirtiler dikkat sorunlarının bulunduğunu gösterir. 1
Dürtüsellik: Acelecilik, istekleri ertelememe, sorulan sorulara çok çabuk cevap verme, başkalarının sözlerini kesme ve sırasını beklemekte güçlük çekme gibi özellikler dürtüsellik sorunları bulunduğunu düşündürür. Ayrıca çocukta aşağıdaki belirtiler de sıklıkla görülür (Bu belirtiler en az 6 ay süreyle ve bir çok madde birlikte görülürse DEHB dan şüphelenilerek gerekli yönlendirme yapılır.); Sık etkinlik değiştirme, Verilen ödevlerden çabuk sıkılma, Çevresel uyaranların varlığında dikkatin çabucak dağılması, Hayallere dalma (akademik ölçüt), Konu üzerinde belli bir süre çaba göstermeyi sürdürememe, Kuralları umursamama, Sırasını bekleyememe, Kıpır kıpır ve dürtüsellik, Aşırı hareketlilik veya kıvranma, Yerinde oturmada güçlük, Çok konuşma, Huzursuzluk, Dikkatini sürdürmede güçlük, Sıklıkla bir şeyler kaybetme, Sınıfta sorulara birden atlayıp cevap verme, Sessizce oynamada güçlük, Bir aktiviteden diğer aktiviteye kayma, Sıklıkla araya girme, sözünü kesme, Sıklıkla ne söylendiğini dinlememe, Sıklıkla tehlikeli aktivitelerle uğraşma belirtisi gösterir. Genellikle yürüme gibi motor davranışları erken gelişirse de kendi kendine giyinme, pabucunu bağlama, düğmesini ilikleme gibi ince motor hareketlerinde geri oldukları, hep sakar ve beceriksiz çocuklar olarak tanımlandıkları görülür. İnsan resmi çizmelerinde, geometrik şekilleri kopya etmede başarılı değillerdir, Arkadaşlarının onların beceriksizliğini anlayıp alay etmemesi için kendileri arkadaşları ile alay eder, 2
Kardeşleriyle olan ilişkilerinde kabalıklarına, saygısızlıklarına, vurup kırıcılıklarına, onları korkutarak veya döverek eziyet ettiklerine sıklıkla rastlanır. Kardeşlerin daha başarılı olduğu durumlarda ortaya çıkan imrenme ve kıskanma duyguları ilişkileri büsbütün bozar. Normal Çocukla Hiperaktif Çocuk Arasındaki Farklar: Zeki çocuk uyarı düzeyi az sınıf Durumsal stres İhmal istismar Ailesel sıkıntı NEDENLERİ: Doğum sırasında yaşanan güçlükler (erken doğum), Gebelikte sigara, bağımlı madde kullanımı, Yiyeceklerdeki şeker-katkı maddeleri, Gebelik dönemindeki bazı alerjik durumlar, Genetik geçiş, Beyin hasarları, Beyin biyokimyası, Nörofizyolojik etmenler, Psikososyal etmenler, Eser elementler (Çinko- bakır fazlalığı ve çinko- demir eksikliği), Diyet Toksin (Kurşunun vücuda girerek). DEHB TANISI NASIL YAPILIYOR -TANILAMA SÜREÇLERİ DEHB belirtilerinin 7 yaşından önce başlaması ve en az 6 aydan beri okul ve ev ortamında devam ediyor olması gerekir. DEHB tanısı Çocuk ruh sağlığı ve hastalıkları kliniğinde uzman bir ekip (çocuk psikiyatristi, klinik psikolog ve özel eğitim uzmanı) tarafından konulur.!! Hareketlilik değil, dikkat süresi ve yoğunluğu önemlidir. 3
1y =15sn 3y = 2 3dak. 4 5y = 5dak. 7y =15 20dak. Dikkat işitsel görsel uyaranlar sonucu bozulabilir. Hiperaktiflerde 10 15 dakikada bir ara verilmelidir TEDAVİ Bireysel farklılıklar açısından her çocuk için ayrı bir tedavi düşünülmelidir. Nedene yönelik değil, belirtilere yönelik tedavi söz konusudur. DEHB uzun gidişli bir hastalık olduğundan tedavisi de çok yönlü ve uzun dönem için planlanıp uygulanmalıdır. Bireysel ve grup tedavisi (oyun, konuşma, grupla etkileşim vb ) şeklinde eğitimsel açıdan olabildiği gibi, medikal tedavi yöntemleri de verilebilmektedir. Tedavide olumlu sonuç alabilmek için doktor-ana-baba-öğretmen işbirliğinin sağlanması ve sürdürülmesi gerekiyor. Çocuğun gereksinimlerine yatkın, ilgili, sevecen, kronolojik yaşına değil gelişimsel yaşamına göre kurallar koyup, disiplin uygulayan ve bunda tutarlı olan bir aile ortamı bu çocuklar için en yararlı ortamdır. Aşırı hoşgörülü ve aşırı disiplin ise uygun olmayan ortamdır. Tedavide kullanılan ilaçlar ile; öğrenmede artış, davranışlarda düzelme, dikkat dağınıklığında azalma, aşırı hareketlilikte ve saldırgan davranışlarda azalma, konsantrasyon güçlüğünde, organize olmamada ve dürtüsellikte azalma olmaktadır. İlaç tedavisi ve psikolojik destek ile; çocuk aile ve okul çevresinden olumlu tepkiler alır ve kendini daha iyi hisseder. Olumlu davranışlar geliştirmeye ve uyumlu yaşamaya çalışır. Yurdumuzda tedavi için başvuran vaka' lar Üniversitelerimizin Tıp Fakültesi çocuk ruh sağlığı ve hastalıkları Ana bilim dalı bölümünde terapiye alınmakta ve olumlu sonuçlar elde edilmektedir. Okulda başarılı olup yüksek öğrenim görenler de olabilmektedir. Burada çocuğa yapılan yardım ve tedavilerin birbirini destekler nitelikte olması ve sürekli iletişimin sağlanması önemli rol oynamaktadır. 4
Niçin Tedavi Edilmelidir?? İşlevsellikte, okulda, arkadaş ilişkilerinde, anne baba ilişkilerinde, sosyal alanda sorunlar yaşanır. Özgüven eksikliği, riskli davranışlarda bulunma, madde kullanımı erişkinlik dönemlerinde ortaya çıkabilir ve devam edebilir. %25 sınıf tekrar yaparak okulu bırakır. Yıllar müfredat Başarı KULLANILACAK TEKNİK VE YÖNTEMLER: Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu doğru ve erken tanı konulduğunda son derece hızlı ve kolay tedavi edilebilen bir bozukluktur. İlaç tedavisi, anne baba eğitimi, bireysel görüşme, aile tedavisi ve grup tedavisi Dikkat eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu tedavisinde sık olarak kullanılır. Çocukların bu durumu yürümeye başlamaları ile birlikte göze çarpar ve giderek artar. Özellikle okul döneminde, grup içinde başkalarını rahatsız edici düzeye varır. Hareketleri amaca yönelik değildir, durmak yorulmak bilmeden birbiri arkasına gelen uyarıları takip ederler. İnce motor hareketlerdeki koordinasyon bozukluğu ve beceri yetersizliği belirgindir. Örneğin; düğmelerini ilikleyemezler, topu atıp tutamazlar. Dikkat süresi kısadır, yoğunlaşma yetisi düşüktür. Bu yüzden zekaları normal olmasına karşın öğrenme güçlüğü ve okul başarısızlığı sıklıkla görülür. Bellek ve yönelim yerindedir, yargılama bozulabilir. Kısa sürede ilişki kurar fakat arkadaş olamazlar. Herhangi bir nedenle arkadaşına tükürür, sopayla vurur, saçını çeker, rahatsız edici davranışlarda bulunur ve bu yüzden arkadaşlığı sürdüremezler. Bu çocuklar ataktırlar, çabuk uyarılırlar. Tehlikeyi kavrayamazlar, kazaya uğramamaları için sıkı bir denetim gereklidir. Çabuk heyecanlanır, coşkulu bir duruma girebilirler. Küçük nedenlerle ağlamalar, aşırı ısrarlar, aşırı neşe belirtileri gösterebilirler. Engellenmeye dayanma gücü zayıftır. ÇÖZÜM ÖNERİLERİ: ÖĞRETMENLERE DİKKATSİZLİK Öğrenciyi sakin bir yerde (ön sıralarda) size yakın yerlerde oturtunuz. Öğrenciyi iyi örnek olabilecek bir arkadaşının yanına oturtunuz. Öğrenciyi samimi olduğu, çalışkan bir arkadaşının yanına oturtunuz. 5
Not tutmada bu arkadaşının yardımını sağlayınız. Sınıfta bütün sıraların arasındaki uzaklığı arttırınız. Verilen çalışmayı tamamlayabilmesi için ek süre veriniz. Dikkat süresi ile uyumlu olacak şekilde görevleri ya da çalışma süresini kısaltınız. Öğrencinin çalışmanın sonunu görebilmesi için uzun görevleri küçük parçalara bölünüz. Kısa süreli hedefler için öğrenciyle birlikte çalışınız. İş yüklemesinden kaçınmak için her seferinde bir tek görev veriniz. Tedavisi süresince not için daha az doğru cevabı yeterli sayınız. Ev ödevlerinin miktarını azaltınız. Öğrenciye sözel uyarı yanında defterine yazı ile mesajlar koyunuz. Çocuğa açık ve kesin yönerge veriniz. Öğrenciyi dersin hazırlanması sürecine katınız. Öğrencinin etkinliğini sürdürmesi için uyarı-sinyal veriniz. (Aralıklarla göz göze gelmek, omzuna dokunmak olabilir.) DÜRTÜSELLİK Küçük, uygunsuz davranışları görmezden geliniz. Doğrudan ödüllendirmeyi ve bunun önemini arttırınız. Çocuğun kıpırdanmaya başladığı dönemi yakın olarak izleyiniz. Uygunsuz davranışları ihtiyatlı kınayınız (azarlanmaktan ve eleştirmekten kaçınınız ) Olumlu davranışları övünüz. Öğrencinizle ilişki kurarken ona ara ara elinizle dokununuz. Öğrenciye, kendisini denetlemesini gerçekleştirdikçe el kaldırmasını, seslenmesini öğretiniz. Elini yalnızca amaca uygun durumda kaldırdığı zaman yanına gidiniz. Soru yanıtlamak için el kaldırdığında övünüz. Öğrencinin aç olmadığından emin olunuz. HAREKETLİLİK Öğrencinin çalışırken arada bir duraklamasını sağlayınız. Sırada oturmaya ara vermesi için fırsat tanıyınız. Örneğin ayak işi veriniz.(tahtayı silme, yazı yazma). Görevleri arasında kısa molalar veriniz. Geçiş dönemlerinde yakın olarak izleyiniz. Eğer aceleci ve dikkatsiz çalışmışsa öğrenciye yaptığı işi kontrol etmesini öğretiniz. Öğrenciye görevini tamamlaması için ek süre veriniz (Özellikle yavaş hareket eden öğrenciler için). DUYGU DURUM DALGALANMALARI Güven veriniz ve cesaretlendiriniz. Olumlu davranışını ve çalışmasını sıkça övünüz. Öğrenci sinirlenirse tehdit içermeyen yumuşak bir tarzda konuşunuz. Öğrencinin söyleneni kavradığına emin olunması için söylediklerini tekrarlayınız. Öğrenciye sınıf içinde liderlik rolü vermek için fırsat kollayınız. Öğrencinin okul dışı ilgileri ve başarıları için aile ile sıkça görüşünüz. Eve olumlu yazılı mesajlar gönderiniz. 6
Öğrenci ile baş başa görüşmek için zaman yaratınız. Eğer öğrenci içe dönük ya da ileri derecede utangaç ise sınıf arkadaşları ile ilişkiye girmesi için cesaretlendiriniz. Zedelendiğini belirlediğinizde sıkça destekleyiniz. Çocuğun zorlanması ya da sıkıntıya girmesi ile ilgili belirtilere dikkat ediniz, gerginliği azaltmak ve öfke patlamasından kaçınmak için cesaret veriniz ya da iş yükünü azaltınız. Öfkesini bastıran ya da kolay öfkelenen çocuklarla konuşmak için daha çok zaman ayırınız. Öfkenin nasıl denetlenebileceğini kısaca anlatınız Ortamdan uzaklaşması için cesaretlendiriniz yatışma yöntemlerini kulanınız.(yüz yıkama, gevşeme) öfke gelişirse yakını bir erişkinle konuşunuz. OKUL BAŞARISI Eğer okuma zayıf ise; okuma için ek süre veriniz, yazıyı önceden okumasını sağlayınız, sesli okumadan kaçınınız. Eğer sözel anlatım zayıf ise; tüm sözel yanıtları kabul ediniz. Sözel bildirim yerine gösterimi kabul ediniz. Öğrenciyi yeni fikirler ve deneyimler hakkında konuşmak için cesaretlendiriniz. Öğrencinin kolayca konuşabileceği konuları seçiniz. Eğer yazı dili zayıf ise; bildirim için yazı dışındaki seçenekleri kabul ediniz (örneğin gösterim ile sesli olarak). İmkan varsa bilgisayar, daktilo ya da teyp kaydını kabul ediniz. Büyük miktarlarda yazılı görev vermeyiniz, çoktan seçmeli ya da boşluk doldurma biçiminde sınav uygulayınız. Eğer matematik zayıf ise; rakamları yerleştirebilmesi için hemen geri bildirimler veriniz; ve örnek olması için yanlış yaptığında doğru hesaplama yöntemini hemen gösteriniz. ÇALIŞMAYI DÜZENLEME Ders çalışmayı düzenlemek için ailenin yardımını isteyiniz. Yapılmış ev ödevlerini denetleyiniz. Günlük / Haftalık gelişmeleri eve rapor ediniz. Düzenli olması için sırasını ve defterini sıkça kontrol ediniz. Dağınıklığı cezalandırmak yerine düzenli olmaya özendiriniz. Öğrencinin yedek olarak evde defter ve kitap bulundurmasını sağlayınız. Bir seferde yalnız bir görev veriniz. Kısa sürede ulaşabileceği hedefler için öğrenciye eşlik ediniz. Eğer imkan varsa bilgisayar ya da daktilo klavyesi kullanma becerilerini geliştirmesi için cesaretlendiriniz veya ödevlerini teybe kaydederek yapmasına izin veriniz. UYUM Uygun davranışları hemen övünüz. Küçük hataları görmezden geliniz. Dikkatinizi olumlu davranışları pekiştirmek için kullanınız. Uygunsuz davranışları çocuğu azarlamadan, eleştirmeden ve dövmeden bu davranışını beğenmiyorum şeklinde ifade ediniz. Arkadaşları arasında eleştirmekten ve azarlamaktan kaçınınız. Sınıfta öğrenciler arası davranış denetleme sistemini gösteriniz. 7
SOSYALLEŞME Uygun davranışı ödüllendiriniz. Örneğin sınıfta alkışlatmak gibi. Sosyal ilişkileri gözleyiniz. Sosyal davranışlar için hedef belirleyiniz ve bir ödül düzeni oluşturunuz. Sözel olarak ya da özel işaretlerle uygun sosyal davranışları başlatınız. Çalışmalarda diğer öğrencilerle işbirliği içinde öğrenmesini cesaretlendiriniz. Küçük gruplar halinde öğrencilere sosyal beceri eğitimi veriniz. Öğrenciyi sık sık övünüz. Yaşıtları arasında iken öğrenciye özel sorumluluklar veriniz. Böylece diğer öğrenciler tarafından olumlu bir açıdan değerlendirilmesini sağlayınız. ANNE BABALAR NE YAPMALI? Bu tür çocukların yeme içmelerine de dikkat etmek gerekir. Bu problem ortadan kalkıncaya kadar özel bir diyet uygulanabilir. Özellikle, aşırı enerji veren abur cubur ( şekerleme, çikolata, gazlı içecekler, cola, gazoz, vb. cips türü yiyecekler) den uzak tutmak ya da kontrollü vermek gerekir. Tedavi hedefe yönelik ve çocuğun güçlü ve zayıf yönlerine göre her çocuğa özgü planlanmalıdır. Doktor ilaçlı tedaviyi uygun görüyorsa, verdiği ilaç mutlaka kullanılmalıdır. 1 Çocuklarınızın sorun alanlarını, diğer çocuklardan farklı ve güçlü yanlarını belirleyiniz. Bu neler yapabileceğiniz konusunda size yol gösterecektir. 2 Evde yaşayan herkes çocuğun sorunlarını tam olarak bilmelidir. 3 Çocuğunuz için bir yıllık planlar yapınız. Böylece aşırı beklentiler içine girerek çocuğunuzu bıktırmamalısınız. Aynı zamanda beklentilerinizi çok aza indirip onun ilerlemesine de engel olmamalısınız. 4 Çocuğunuz sizi dinlemiyor gibi davranıyor, görmezden geliyorsa yanına gidin, göz teması kurup, dokunarak onunla konuşmaya başlayın. 5 Okul ödevlerini yaparken, çalışma süresini kısaltın. Sık sık kısa aralar verdirin. Çocuğunuzun zorlandığını ya da sıkıntıya girdiğini fark ettiğiniz zaman gerginliği azaltmak ve öfkesini engellemek için ona yardım edin ve cesaret verin, ya da iş yükünü azaltarak nefes almasını sağlayın. Ancak önceden koyduğunuz yasak ve kuralları bozmayın. Çocuğunuzun olumlu davranışlarını mutlaka görün. Bunun yanında küçük olumsuz davranışları görmezden gelin. Olumlu davranışlar için çocuğu özendirin. 6 Kesin olarak yapılmasını istemediğiniz davranışlarla, izin verebileceğiniz davranışları onunla konuşun ve bu konuda kararlı olun. 8
7 Çocuğunuza açık, kısa ve kesin yönergeler verin ve isteğinizin yerine getirilip getirilmediğini izleyin. 8 Ev dışında sosyal ve sportif faaliyetlere katılmasına yardımcı olun. Bu faaliyetlerin çocuğa zorlayıcı yük getirmemesine ve keyif almasına özen gösterin. 9 Ev içinde yapabileceği küçük sorumluluklar verin. Bu sorumlulukları yerine getirdiğinde bunun hoşunuza gittiğini, onun size yardımcı olduğunu çocuğunuza belirtin. 10 Çocuğunuza gerekli açıklamaları yapın, ancak bunu yaparken onu azarlamaktan, eleştirmekten ve küçük düşürmekten kaçının. Bunun yanı sıra başkalarının yanında da çocuğunuzu azarlayıp, eleştirmekten ve başka çocuklarla kıyaslamaktan kaçının. 11 Doktor, öğretmen ve aile işbirliğini kurmaya ve sürdürmeye çalışın. Çocuğunuzun, sorunlarının öğretmen tarafından doğru algılanması önemlidir. Çocuğunuzun ve sorununun özelliklerin öğretmeni ile açık açık konuşun. 12 Çocuğunuzun başarılı olabileceği durumlar yaratın ve çocuğunuza uygun aktiviteler seçin. Böylece kendini gösterme fırsatı yakalasın ve bir şeyler başardığını hissetsin. Böylece yeni başarılar için istek duyacak ve çaba gösterecektir. 13 Doktorunuz tarafından ilaç tedavisi uygun görülmüş ise, doktorunuza aklınıza takılan her şeyi sorun. Merak ettiklerinizi öğrenin. Çocuğunuza da ilacı hakkında bilgi verin. Davranış Olumsuz mesaj ve özgüven azalması Olumlu mesaj ve özgüven artışı Stres ve hata Az hata ve stresin azalması Dikkatsizlik Dikkat artışı 9
Olumlu mesaj ve davranışlar: 1. Ses tonu 2. Jest ve mimikler DEHB olan öğrencilerle iletişim kurarken yukarıda belirtilen özelliklere dikkat edilmelidir. Olumlu mesaj sayısı olumsuz mesaj sayısından fazla olmalıdır. Ses tonu ve jest-mimikler önemlidir. SONUÇ: Öncelikle Dikkat eksikliği ve Hiperaktivite bozukluğu şüphesi olan öğrenci, tıbbi teşhis için bir sağlık kuruluşuna sevk edilecektir. Tanısı konan öğrencilere ise çözüm önerilerinde belirtilen eğitim rehberliği verilecektir. Dikkat Eksikliği Ve Hiperaktivite Olan Çocukların Hakları Beyannamesi "Dikkatimi toplamama yardımcı olun" Lütfen "dokunarak" öğrenmeme izin verin, Öğrenirken "ellemeye" ve "kıpırdanmaya" ihtiyaç duyarım. "Bir sonraki etapta neler olacağını bilmeye de ihtiyaç duyarım." "Lütfen bana belirli saatlerde belirli olayların yaşandığı bir ev düzeni sağlayın." Eğer programda bir değişiklik yapacaksanız bana önceden haber verin. "Bir dakika, hala düşünüyorum..." Lütfen kendinizi benim süratime göre ayarlayın. Eğer acele ettirilirsem, kafam karışır ve mutsuz olurum. "Takıldım! Başaramıyorum!" Sorunlarımı çözerken bana lütfen birden fazla seçenek verin. Ana yol tıkandığında gidebileceğim ara yolları bilmeliyim. "Doğru mu yaptım? HEMEN bilmeliyim!" Bir işte, başarılı olup olmadığımın detaylı olarak, hemen anlatılmasına ihtiyaç duyarım. "Unutmadım, duymamıştım ki!" Lütfen benden bir şey isterken teker teker söyleyin ve neler söylediğinizi bana tekrar ettirerek kontrol edin. "Yerimin burası olmadığını bilmiyorum!" Lütfen bana DURUP, DÜŞÜNÜP sonra HAREKET ETMEM gerektiğini hatırlatın. "Artık bitti mi?" Lütfen bana kısa zamanda bitirebileceğim işler verip, kısa vadede ulaşılacak hedefler seçin. "Efendim? Anlamadım." Lütfen, bana "Bunu sana anlatmıştım." demeyin, Başka sözlerle bir daha anlatın. Gene de olmazsa, işaretlerle ya da çizerek anlatın. "HEPSİ yanlış değil mi?" Lütfen, ufak bile olsalar başarılarım için beni övün. Beni mükemmel işler yaptığım için değil kendimi geliştirdiğim için ödüllendirin. "Ama neden ben hep azarlanıyorum?" Lütfen beni. doğru şeyler yaparken yakalayın ve övün. Kötü bir gün geçiriyorsam, bana (ve kendinize) iyi yanlarımı hatırlatın. "Benimle yaşamak zor olabilir ama unutmayın benim de duygularım var ve seçme şansım olsaydı, asla bazen davrandığım gibi davranmazdım." 10