2010 LU YILLARDA ŞANGHAY İŞBİRLİĞİ ÖRGÜTÜ NÜN GELECEĞİ VE TÜRKİYE

336 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ 2010 LU YILLARDA ŞANGHAY İŞBİRLİĞİ ÖRGÜTÜ NÜN GELECEĞİ VE TÜRKİYE Hasret Çomak * Ayşegül Gökalp ** Son yıllarda düzenlediği askeri tatbikatlar, sahip olduğu zengin petrol ve doğal gaz rezervleri ve İran ile yakınlaşması dikkatleri çeken Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ), son yıllarda özellikle ABD li düşünüler ve NATO çevrelerince Orta Asya da ABD karşıtı bir oluşum olarak görülmeye başlanmıştır. Gerçekten de ŞİÖ üyelerinden Rusya, Çin, Andican olayları ile dikkatleri üzerine çeken Özbekistan, üye olma talebindeki İran ve gözlemci üye olması muhtemel görünen Beyaz Rusya ABD nin gelişmeleri izlediği ülkeler arasındadır. Oysa 2003 yılından beri düzenlediği askeri tatbikatlar ile bölgede ABD ye ihtiyaç olmadığının sinyallerini veren, bu yüzden de NATO nun Şeytani İkizi 331 veya yeni bir Varşova Paktı oluşumu olarak görülen, doğal gaz zengini İran ın muhtemel üyeliği ile de bombalara sahip OPEC 332 olarak adlandırılan Örgüt ün Kuruluş Deklarasyonu nda herhangi bir ülkenin veya bölgenin hedef almadığı açıkça belirtilmiştir 333. Rusya nın ŞİÖ Daimi Temsilcisi Grigory Loginov ŞİÖ nün askeri bir bloğa dönüşme niyetinin olmadığını belirip Örgüt ün önceliğinin terörizm, ayrılıkçılık ve aşırılık ile mücadele etmek olduğunu ve silahlı kuvvetler olmadan bu mücadelenin yapılamayacağını belirtmiştir. 334 Ancak, ŞİÖ nün İran ı gözlemci ülke olarak kabul etmesi ve ABD ye gözlemci statüsünü vermeyi reddetmesi, 2005 Astana Zirvesi nde ŞİÖ topraklarındaki askeri üslerini boşaltması için ABD den bir zaman çizelgesinin belirlemesini talep etmesi ve akabinde Özbekistan ın ABD den kendi topraklarında bulunan K2 üssünden çekilmesini resmen istemesi, bölgedeki ABD destekli renkli devrimlerden çekinen bölge liderlerinin giderek Rusya ve Çin e yakınlaşması, ŞİÖ nün bir enerji karteline dönüşmesi tehlikesi ve bugüne kadarki en kapsamlı askeri tatbikat olan 2007 Barış Tatbikatı nın başarısı ABD de ve diğer NATO ülkelerinde endişelere yol açmıştır. Bu durum ise ABD li strateji kuruluşları tarafından hem NATO üyesi olan hem de bölge ülkeleriyle tarihi, kültürel ve ticari ilişkileri olan, ama aynı zamanda Şanghay Beşlisi ne gözlemci üyelik başvurusu reddedilen Türkiye nin öneminin tekrar fark edilmesini sağlamıştır. Bu makalede günümüz verileri ışığında ŞİÖ nün geleceği ve Türkiye nin ŞİÖ ile ilişkileri incelenecektir. ŞİÖ nün önemli bir dünya gücü olması büyük ölçüde elindeki enerji potansiyelini kullanmasına bağlıdır. Dünyanın en büyük ikinci ve üçüncü askeri harcamasına sahip ülkelerinin ŞİÖ üyesi olduğu düşünülürse Örgüt ün askeri bir güç bloğu oluşturması olasılığını da göz ardı etmemek gerekir. Ancak ŞİÖ üyeleri ABD ye karşı kendi içlerinde ve bölgedeki birçok siyasi sorunun çözümü açısından homojen bir tutum * Prof. Dr., Kocaeli Üniversitesi Rektör Yardımcısı ve İİBF Uluslararası İlişkiler Bölüm Başkanı ** Öğr. Gör. Kocaeli Üniversitesi İİBF Uluslararası İlişkiler Bölümü 331 Evgeni Morozov, NATO s Evil Twin?, TCS Daily, 08.06.2006, http://www.tcsdaily.com/article.aspx?id=060806a Erişim: 17.07.2008 332 Bu terim Cambridge Üniversitesi nden Prof. David Wall tarafından kullanılmıştır. Central Asian Block Considering Iran for Membership June 4, 2006 Washington Times http://www.washingtontimes.com/news/2006/jun/04/20060604-103052-2402r 333 Şanghay İşbirliği Örgütü resmi internet sayfası, http://www.sectsco.org/html/00088.html, Erişim: 01.07.2008 334 SCO Not To Become A Military Bloc 18.04.2006, http://news.oneindia.in/2006/04/18/sco-not-to-become-amilitary-bloc-1145370981.html, Erişim: 17.07.2008

337 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ sergileyememektedirler. Bu durum ise ŞİÖ nün bir dünya gücü olarak geleceğini tehlikeye sokabilir. Türkiye nin ŞİÖ ile ilişkilerini geliştirmesi ise hem NATO açısından, hem Türkiye açısından, hem de ŞİÖ açısından olumlu sonuçlar yaratabilecektir. Makale bu olasılıkları sırayla inceleyerek yakın gelecekteki ŞİÖ-Türkiye ilişkileriyle ilgili genel bir saptama yapmayı hedeflemektedir. ŞİÖ nün Geleceği ve Enerji Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ) Çin Halk Cumhuriyeti, Rusya Federasyonu, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan ve Özbekistan liderleri tarafından 2001 yılında kurulan bir bölgesel işbirliği örgütüdür. Örgüt, 1996 yılında Özbekistan hariç diğer üyelerin aralarındaki sınır sorunlarını çözüme bağlamak amacıyla Şanghay Beşlisi olarak ortaya çıkmış, 2001 yılında Özbekistan ın da örgüte dahil olmasıyla Şanghay İşbirliği Örgütü adını almıştır. ŞİÖ ile birlikte Şanghay Beşlisi bir çok alanda etkili olmayı amaçlayan bir bölgesel işbirliği örgütüne dönüşmüştür. Örgüt özellikle güvenlik alanında işbirliğini öne çıkararak amacının bölgede terörizm, ayrılıkçılık ve aşırılığı yok etmek olduğuna vurgu yapmaktadır. 335 Bu üç tehditle ilgili konular, ilerleyen sayfalarda da belirtileceği gibi, Orta Asya bölgesel güvenlik yapısı içindeki birimlerin (yani ŞİÖ üyesi devletlerin) ortak olarak kabul ettikleri güvenlik sorunlarıdır. Bu bağlamda Örgüt, Orta Asya nın bölgesel güvenliği için bir şemsiye görevini görmektedir. Hükümetler arası niteliğe sahip ŞİÖ nün kararları her yıl toplanan Devlet Başkanları Zirvesi nde alınır. ŞİÖ Şartı nda Örgüt ün temel amaçları üye devletler arasında karşılıklı güven ve iyi komşuluk ilişkilerini geliştirmek, siyaset, ticaret ve ekonomi, bilim ve teknoloji, kültür ve eğitim, enerji, ulaştırma, turizm, çevrenin korunması ve benzer alanlarda etkili bir işbirliğini teşvik etmek, bölgede barış, güvenlik ve istikrarı sağlamak ve yeni, demokratik, adil ve akılcı bir siyasi ve ekonomik uluslararası düzenin kurulması için çaba göstermek olarak belirtilmiştir 336. Örgüt, Avrasya yüzölçümünün 3/5 ine denk gelen yaklaşık 30.186.000 kilometrekarelik bir alanı kaplamaktadır ve örgüte üye ülkelerin toplam nüfusu 1,5 milyar a - toplam dünya nüfusunun ¼ üne - ulaşmaktadır. Örgüt teki gözlemci üyeler 2008 yılı itibariyle Moğolistan, Pakistan, Hindistan ve İran dır. 2006 yılının Ekim ayında Örgüt e üye ülkelerin ve gözlemci ülkelerin bir araya geldiği Moskova Zirvesi nde zamanın Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, örgüte üye ve gözlemci ülkelerin toplam nüfusunun 3 milyar ı aştığını vurgulamış ve ŞİÖ liderlerinin bütün dünyayı etkileyecek kararlar alacak konumda olduğuna vurgu yapmıştır. 337 ŞİÖ nün liderleri konumundaki Rusya ve Çin aynı zamanda BM Güvenlik Konseyi'nin daimi üyesidirler ve veto hakkına sahiptirler. ŞİÖ ayrıca BM Genel Kurulu na gözlemci olarak katılmaktadır. Örgüt gerçekten de bütün dünyayı etkileyecek kararlar alabilecek kapasitededir; bu kararların en önemlisi de, Örgüt ün sahip olduğu petrol ve doğal gaz rezervleri düşünüldüğünde, enerji alanında olacaktır. 2006 da Şanghay da gerçekleştirilen ŞİÖ zirvesinde zamanın Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin in ŞİÖ yapısı içinde enerji politikalarını koordine edecek ve bölgedeki işbirliğini güçlendirecek bir enerji kulübü oluşturulması teklifi özellikle ABD de büyük yankı uyandırdı. Orta Asya daki stratejik 335 Şanghay İşbirliği Örgütü resmi internet sitesi, http://www.sectso.org/html/00030.html Erişim: 01.07.2008 Üye devletlerin terörizm, ayrılıkçılık ve aşırılıkla mücadele etmeleri için 2004 yılında ŞİÖ bünyesinde Bölgesel Anti-Terör Müdahale Grubu (RATS) kurulmuştur. Her üye devletin burada bir daimi temsilcisi bulunmaktadır. 336 Şanghay İşbirliği Örgütü resmi internet sayfası, http://www.sectsco.org/html/00026.html, Erişim: 01.07.2008 337 Sergei Blagov, Shanghai Cooperation Organization Eyes Economic, Security Cooperation, Eurasia Daily Monitor, 31.10.2005, http://www.jamestown.org/edm/article.php?article_id=2370411 Erişim: 01.07.2008

338 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ enerji çıkarları petrol ve gazın kesintisiz ve uygun fiyatta akışı, boru hattı güvenliği, farklı tedarikçiler ve farklı ithal yollarıyla ABD ve Avrupa enerji güvenliğini sağlanması ve bölgedeki ABD yatırımlarının desteklenmesi olan ABD de 338, bu öneri OPEC benzeri bir gaz oluşumu başladığının sinyalleri olarak algılandı. 339 ABD aslında bu korkularında yersiz sayılmaz; CIA in The World Fact Book 340 kanıtlanmış doğal gaz verilerine göre ŞİÖ üyelerinin toplam doğal gaz rezervi dünya rezervinin %30 una eşittir. Bu verilere 2008 yılının Mart ayında tam üyelik için başvuran gözlemci İran da eklenirse, World Factbook verileri ve 2006 değerleri ile ŞİÖ nün gaz rezervleri dünya rezervlerinin yaklaşık % 46 sı kadar olacaktır: Kanıtlanmış dünya rezervi Rusya Özbekistan Kazakistan Çin Halk Cumhuriyeti Kırgızistan Tacikistan İran 172 trilyon m3 47,5 trilyon m3 1,79 trilyon m3 1,76 trilyon m3 2,45 trilyon m3 5,43 milyar m3 5,43 milyar m3 26,3 trilyon m3 Aslında batılı ve ABD'li yorumcuların bombalara sahip OPEC olarak nitelendirdiği ve küresel doğal gaz üretimini ve akışını kontrol edecek bir doğal gaz OPEC'i kurma fikri 2006'daki Devlet Başkanları Zirvesi nde Zirve ye gözlemci İran ı temsil eden Mahmut Ahmedinecad tarafından dile getirilmiş, devrin Rusya Devlet Başkanı Putin ise bu fikre sıcak baktığını 2007 yılının Şubat ayında belirtmişti. 341 ABD'nin başvurduğu fakat kabul edilmediği gözlemci ülke statüsüne İran'ın kabul edilmesi ve İran'ın ŞİÖ ye daimi üye olarak katılma isteği, İran ın ABD ve batıda tepkilere neden olan nükleer programı ve terörizmi desteklediği yönündeki iddialar, Rusya ve Çin'in BM Güvenlik Konseyi'nde İran'a karşı ekonomik yaptırım ve askeri müdahaleyi engellemeleri, ve bunlara ek olarak ŞİÖ nün 2005 Astana Zirvesi'nde ABD'den ŞİÖ topraklarındaki üslerinden çekilmesi için bir takvim belirlemesini istemesi ŞİÖ nün ABD karşıtı bir yapılanma olduğu yönündeki inançları artırmıştır. 2006'da enerji alanında yukarıda belirtilen söylevlerin hemen ardından Kazakistan'ın Asya ülkeleri arasındaki enerji politikalarını düzenleyecek bir Asya Enerji Stratejisi yayımlaması ve 2007 zirvesinde Kırgız Dışişleri Bakanı nın bir enerji borsası 338 Jim Nichol, Central Asia: Regional Developments and Implications for U.S. Interests, CRS Issue Brief for Congress, 14 Aralık 2007, s. 27 339 Sergei Kolchin, Russia Initiates Energy Club RIA Novosti, 21.06.2006 http://en.rian.ru/analysis/20060621/49855458.html Erişim: 17.07.2008 340 Central Intelligence Agency, The World Factbook, Rank Order Natural Gas Proven Reserveshttps://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2179rank.html Erişim: 17.07.2008 341 Vahid Sepheri, Iran: Politicians Support Establishment of Natural Gas Cartel, Radio Free Europe/Radio Liberty, February 6 2007, http://www.rferl.org/featuresarticle/2007/02/6faafofe-8fec-4def-b314-b4b474b4a6a7.html Erişim: 17.07.2008

339 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ oluşturma yönündeki teklifi ŞİÖ nün bir enerji platformu olacağı yönündeki inançları kuvvetlendirdi 342. 2007 zirvesine gözlemci üye Hindistan'ın ŞİÖ de başbakan düzeyinde değil de Petrol ve Doğal Gaz Bakanı Murli Deora tarafından temsil edilmesi hem bu enerji açı ülkenin ŞİÖ'yü nasıl algıladığını ve içinde bulunma amacını (makul hidrokarbon fiyatları ve enerji işbirliği) yansıtmaktadır hem de nükleer teknolojisini destekleyen ABD'yi kızdırmamak adına Hindistan'ın ŞİÖ ile işbirliğini enerji dışında bir boyuta taşımak istemediğini göstermektedir. ŞİÖ nün önemli bir enerji gücünü elinde bulundurduğu aşikar, ancak Batı'nın korktuğu gibi bir enerji tekelinden bahsetmek ne kadar gerçekçi olabilir? İlk olarak, ŞİÖ nün OPEC benzeri çok taraflı bir mekanizma oluşturduğunu söylemek güçtür. Bölgenin enerji politikalarını içinde barındıran bir çok taraflı enerji politikasından ziyade enerji konusunda ŞİÖ üye ülkeleri genellikle - ŞİÖ kapsamında olmayan veya ŞİÖ üyesi olmasalar da yapılabilecek olan - ikili antlaşmalar ile ilgilenmektedirler. İkinci olarak, bölgedeki enerji işbirliğinden bahsedilirken bölgenin ekonomik devi olan Çin göz ardı edilemez. Giderek daha fazla enerjiye ihtiyaç duyan ve bunun için de farklı enerji tipleri ve enerji kaynaklarına ulaşmak isteyen Çin, ŞİÖ içinde en fazla hidrokarbon ithal eden ülkedir ve bölgedeki ülkelerle ikili enerji anlaşmaları yaparak bölgede batıya doğru olan enerji akışını kendisine doğru çevirmeyi ve bu esnada da Rusya ile olası bir çatışmayı önlemektir. Nitekim 2006 yılı içinde hem artan enerji ihtiyacından dolayı enerji kaynaklarını farklılaştırmak ve ucuz enerji almak isteyen Çin hem de enerji ithal gelirlerini yüksek tutmak isteyen Rusya; Türkmenistan ile kendi ülkelerinden geçecek doğal gaz boru hatları inşa etmek istemişler, bu nedenle ŞİÖ nün önde gelen bu iki üyesi arasında bir gerilim yaşanmıştır. 343 Rusya liderliğinde ve İran'ın da içinde bulunduğu bir ŞİÖ dünya doğal gaz rezervleri bakımından en zengin ilk iki ülkeyi içinde barındıracaktır. Fakat olası bir doğal gaz OPEC'i enerji ihtiyacı yüksek olan Çin açısından yükselen enerji fiyatları anlamına gelecektir; bu nedenle Çin böyle bir oluşumu desteklememektedir. 344 Şu an itibariyle ŞİÖ bir enerji karteli oluşturacak kapasiteye fazlasıyla sahiptir, ancak görüldüğü üzere lider iki ülke arasındaki mevcut çıkar farklılıklarından dolayı böyle bir yapılanma mümkün görülmemektedir. Ancak bölgedeki enerji altyapısının, taşıma yollarının ve enerji ticaretinin koordinasyonu için ŞİÖ aslında uygun bir forum oluşturmaktadır. ŞİÖ, hem hali hazırdaki üyelerinin hem de enerji zengini gözlemcisi İran ve enerji açı gözlemcileri Hindistan ve ticaretini geliştirmek isteyen Pakistan için ideal bir platform oluşturmakla kalmayabilir; eğer ikili anlaşmalar yerine kuruluş amacı olan çok taraflı bir uluslararası örgüt yapısına doğru ilerlerse sadece Avrasya'da değil bütün dünyada önemli bir stratejik aktör olabilir. ŞİÖ ve Güvenlik ŞİÖ üyesi devletlerin tehdit algılarını ve güvenlik anlayışlarının ortaklaştırarak özellikle terörizm, ayrılıkçılık ve aşırılıkta birleştirmeleri ile, Buzan ın Bölgesel Güvenlik Yapıları Teorisi nden 345 yola çıkarak ŞİÖ nün Orta Asya da bir güvenlik ağı oluşturma niteliğine sahip olduğunu söyleyebiliriz. 342 Artyom Matusov, Enerrgy Cooperation in the SCO: Club or Gathering?, China and Eurasia Forum Quarterly, 5, 3 (2007) s.85 343 Matusov, Energy Cooperation in the SCO, s. 92-93 344 Matusov, Energy Cooperation in the SCO, s. 97 345 Barry Buzan, Ole Waever ve Jaap de Wilde, Security: A New Framework for Analysis, Lynne, Rienner, 1998. Soğuk Savaş döneminde güvenlik konusu daha çok realist teori ve onun baş aktörü olan devletler ile açıklanmaya çalışılmıştır.

340 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Sovyetler Birliği nin dağılmasıyla ortaya çıkan sadece yeni devletler değildir, bunca yıldır aynı çatı ve ideoloji altında yaşamış olan milletlerdir. Bu milletlerin kendi devletlerini oluşturmaları için ise ilk önce her birinin kendisini diğer Orta Asya devletlerinden ayıran noktaları belirlemeleri gerekmektedir. Buzan ın Bölgesel Güvenlik Yapıları Teorisi ni Orta Asya ya uygularsak, Sovyetler Birliği'nin dağılması ile birlikte ortaya çıkan Orta Asya'nın bağımsız yeni devletlerinin hemen hepsinin ticaret hacimlerini genişletmek istemeleri ve doğal kaynaklarına pazar arayışı içinde olmaları ise bölgedeki olası bir çatışmanın ana nedenidir; ortak geçmişleri, benzer kültürleri, karşı karşıya oldukları benzer ayrılıkçı tehditler ise ortak yanlarını oluşturmaktadır. Öte yandan hiçbir Orta Asya devleti uyuşturucu ve silah kaçakçılığı, yasadışı göç, organize suçlar, kara para aklama ve terörizm gibi bölgenin ortak güvenlik sorunları ile tek başına mücadele edebilme kapasitesine sahip değildir. Küresel güçlerin enerji ihtiyacı ve teröre karşı savaş nedeniyle ABD'nin de bölgede bulunması Orta Asya'nın güvenlik yapısını şekillendiren bir unsurdur. Bu tür sorunlarla başa çıkmanın tek etkili yolunun bölgesel işbirliğinden geçtiğinin ayırtına varan Orta Asya devletleri, çok taraflı uluslararası yapılar içinde güvenlik algılarını ve tehditlerini ortak bir zeminde buluşturmaya çalışmaktadırlar. Bu nedenle ŞİÖ nün Orta Asya devletleri için Buzan'ın anlattığı anlamda ortak çıkarlarını ve ortak güvenlik kaygılarını birleştiren bir güvenlik teşkilatı olduğu ileri sürülebilir. ŞİÖ, daha önce de belirtildiği gibi, güvenliğe özel bir önem atfeden bölgesel bir teşkilattır. Özellikle Amerikalı stratejistler ŞİÖ nün bölgedeki rolü ve konumu üzerinde tartışırlarken ŞİÖ bünyesinde yaşanan 3 önemli gelişme ABD'de ŞİÖ ye kuşkuyla bakanların - veya ŞİÖ nün ABD karşıtı bir örgütlenme olduğunu savunanların - karamsarlıklarını haklı çıkardı. ŞİÖ ilk önce ABD'nin gözlemci üye olma talebini reddetti, daha sonra ABD'den bölgedeki üslerini boşaltmasını talep etti, en son olarak da ABD'li gözlemcilerin dikkatlerini üzerine çekecek ve şimdiye kadar düzenlediği en kapsamlı askeri tatbikatı - Barış Tatbikatı 2007 - düzenledi. Bütün bunlara Çin ve Rusya'nın İran'a olan yakın duruşları ve İran'ın tam üyelik başvurusu da eklenince ŞİÖ nün ABD karşıtı bir oluşum olduğuna, Örgüt ün bölgedeki küçük ama enerji bakımından zengin devletleri ABD karşıtı bir tavır takınmaya zorladığına ve hatta ŞİÖ nün Orta Asya'da NATO karşıtı bir oluşum yarattığına yönelik inanç iyice güçlendi. Bu NATO karşıtı askeri gücün en önemli göstergesi ise 2007'deki geniş kapsamlı barış tatbikatı oldu. Şimdi bu gelişmeleri tek tek inceleyelim. Soğuk Savaş sonrası dönemde ise, özellikle Orta Asya'da oluşan kendine özgü yapıyı açıklamak realizmin varsayımları ile mümkün görünmemektedir. Barry Buzan'ın Bölgesel Güvenlik Yapıları Teorisi (Regional Security Complex Theory), Orta Asya'daki gibi ortak (veya birbirine benzeyen) tehdit algıları olan devletlerin güvenlik algılayışını açıklamak amacı ile geliştirilmiş bir teoridir. Buzan'ın hedefi, devlet merkezli yaklaşımların kısıtlamalarından kaçınarak güvenlik çalışmalarına mümkün olduğu kadar çok değişik tipe tehlikeler ve oyuncular eklemekti. Bu sebeple de Soğuk Savaş'tan sonra Uluslararası İlişkilerin tek tek devletlerden ziyade bölgesel bir şekil alacağını öngördü. Böylece, Soğuk Savaş sonrası dönemde güvenliği incelerken güvenliği ilk önce bölgesel bağlamda tanımladı. Buzan'a göre bir güvenlik yapısı, birbirine coğrafi olarak yakın, ana güvenlik algıları ortak ve ulusal güvenlik sorunları birbirlerinden ayrı olarak incelenemeyecek olan devletlerin oluşturduğu bir bütündür. Bölgesel güvenlik yapıları, barındırdıkları devletlerin kendi güvenlik algıları ve aynı yapının içindeki ülkelerin birbirlerini dost-veya düşman olarak algılamaları, yani birbirleri arasındaki ilişkileri ile belirlenir. Aynı bölgedeki devletlerin birbirlerini algıları önemlidir. Bu teoriye göre, bir güvenlik yapısının birimleri birbirlerini tehlike veya düşman olarak algılarsa çatışma oraya çıkar, eğer birimler arasında giderek artan bir dostluk söz konusu ise bir güvenlik topluluğu oluşur. Bir güvenlik topluluğunda bölgesel devletler, aralarında farklar olmasına rağmen ortak çıkarları olduğunun bilincindedirler. Bu bilinç ise, söz konusu devletleri bölgesel bütünleşmeye yöneltir. Öte yandan bir bölgedeki devletlerin bölgesel bir güvenlik yapısı oluşturacak şekilde birleşmesini sadece ortak çıkarlarla tanımlamak yeterli olmayabilir. Söz konusu devletler aynı zamanda küresel güçlerin politikalarından ve büyük güçlerin kendi aralarındaki rekabetten de etkilenirler. Bir bölgesel güvenlik yapısını oluşturan birimlerin güvenlik ile ilgili sorunları, tehdit algıları ve çıkarları birbirleri ile o kadar yakından ilişkilidir ki ayrı ayrı incelenmeleri düşünülemez.

341 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Burada öncelikle üzerinde durulması gereken konu 2005 Astana Deklarasyonu dur. 5 Temmuz 2005'te Astana'da bir araya gelen ŞİÖ devlet başkanlarının Zirve sonundaki açıklamaları ABD üsleri ve ABD'nin bölgedeki öncelikleri arasında yer alan Afganistan ile ilgili önemli noktalara yer vermiştir. ŞİÖ devlet başkanları, açıklamalarında Afganistan'daki terör karşıtı savaşın tamamlanması ile birlikte, terör karşıtı koalisyonun askeri varlıklarını ŞİÖ üyelerinin topraklarından çekmek için bir zaman çizelgesi belirlemesini önemli bulduklarını belirtmişlerdir. 346 Bu şimdiye kadar ŞİÖ tarafından yapılan en ABD karşıtı açıklamadır. Aslında Afganistan'daki terör karşıtı savaşın NATO kuvvetleri olmadan yürütülemeyeceğinin ŞİÖ üyeleri farkındandır ve istikrarlı bir Afganistan ŞİÖ üyelerinin de çıkarınadır. Bilindiği gibi Çin Uygur azınlığı ile, Rusya Çeçenlerle, Özbekistan ve Kırgızistan'ın ise IMU terörist grubu ile çatışma içindedir ve bu grupların 11 Eylül öncesi dönemde Taliban ve El-Kaide ile bağlantısı bulunduğu bildirilmektedir. 347 Bu sebeplerle, ABD önderliğinde Afganistan'da istikrarı sağlayacak bir tatbikat ŞİÖ için de gerekli idi. Nitekim Kazakistan Devlet Başkanı Nursultan Nazarbayev, bölgenin temel güvenlik sorunu olan terörizm, ayrılıkçılık ve aşırılığın beşiğinin Afganistan daki istikrarsızlık olduğunu 2001 yılında belirtmişti 348. Tabi Çin, Rusya ve ŞİÖ üyesi Orta Asya ülkelerinin Amerikan karşıtı bir tavır almalarının da kendilerince haklı sebepleri mevcuttur. Çin, Tayvan ile ilgili ABD ile olası bir çatışmada ABD'nin Orta Asya'daki üslerinin ABD'ye sağlayacağı üstünlüğün farkındadır. NATO'nun doğuya genişlemesi ile Doğu Avrupa Ülkelerinin NATO İttifakı na katılmasından olumsuz etkilenen Rusya, Orta Asya'yı kendi denetiminde tutmak istemekte ve buradaki enerji kaynaklarının kontrolünü elinde tutmak yönünde bir irade sergilemektedir. Rusya ve Çin, bir zamanlar kendilerini karşı karşıya getiren ideolojik farklılıkları unutarak kendi güvenliklerini yeniden tanımlamışlardır: bölgedeki ABD egemenliğine ve ABD nin hakim olduğu tek kutuplu bir dünyaya karşı bir arada olmak. Orta Asya devletleri ise bölgedeki ABD destekli renkli devrimler karşısında, aynısının kendi başlarına gelmesinden çekinerek, bölgenin büyük güçleri Rusya ve Çin ile yakınlaşmaktadırlar. 349 ABD nin Avrasya daki tarihsel ve stratejik hedefi ise Avrasya nın tek bir siyasi - askeri güç ve oluşumun etki sahasına ve / veya egemenliği altına girmesine engel olmak ve bölgede Müdahale Edebilme Yeteneğini korumaktır. ABD nin bölgedeki politikası; Avrasya da siyasi / askeri güç oluşumu ile etki sahası / ilgi alanı ve / veya çıkar coğrafyası yaratılmasına imkan vermemektir. 17 Haziran 2004 tarihinde yapılan Taşkent Zirvesi nde ŞİÖ devlet başkanları terörizme karşı önleyici girişimler yapılması gerektiğini vurgulamışlardır. 350 Taşkent Zirve Bildirisi nde liderler, terörizm ve aşırıcılığın boy gösterdiği bu dönemde Şanghay İşbirliği Teşkilatı'nın bünyesinde güvenlik güçlerinin de katıldığı ortak tatbikatların yapılması kararlaştırılmıştır. Aslında bu tatbikatlar sadece askeri amaçlı veya güvenlik odaklı sebepler ile yapılmamaktadır. Bu tatbikatlarla Çin, Tayvan yüzünden ABD ile olası bir uyuşmazlık durumunda arkasında kendisinin başında bulunduğu çok taraflı bir güvenlik işbirliği örgütü 346 ŞİÖ Devlet Başkanları zirvesi sonuç bildirisi, 5 Temmuz 2005, Astana Kazakisan. ŞİÖ resmi internet sitesi, http://www.sectsco.org/html/00500.html Erişim: 17.07.2008 347 Gene Germanovich, The Shanghai Cooperation Organization: A Threat to American Interests in Central Asia?, China and Eurasia Forum Quarterly, Vol.6 No. 1 (2008) s.30 348 John Daly, Shanghai Five Expands to Combat Islamic Radicals, Janes Terrorism and Security Monitor, 19 Temmuz 2001. 349 Gene Germanovich, The Shanghai Cooperation Organization, s.31 350 Şanghay İşbirliği Örgütü resmi internet sayfası, http://www.sectsco.org/html/00119.html, Erişim: 07.07.2008

342 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ olduğunun izlenimini vermekte, Rusya bölgedeki ülkelerin kendi kontrolü alında hareket ettiklerini dünyaya göstermekte, Orta Asya liderleri ise kendilerini sürekli demokratikleşme adına değişime zorlayan Batı ve ABD'ye karşı arkalarında kendilerini destekleyen büyük güçler olduğu mesajını vermektedirler. ŞİÖ, Orta Asya nın bölgesel güvenlik örgütü olarak, bölgenin kendi sorunlarını kendisinin çözebilecek kapasitede olduğunun ve herhangi bir dış yardımcıya ihtiyacının olmadığının izlenimini ABD'ye vermekte, aynı zamanda da ŞİÖ ülkelerindeki ayrılıkçı güçlere de herhangi bir üye ülke zor durumda kalırsa diğer üyelerin onun yardımına koşmaya hazır olduğu tehdidini savurmaktadır. 351 Şimdiye kadar yapılmış en kapsamlı askeri tatbikat olan 2007 Barış Tatbikatı nın senaryosunun ise işte tam bu sebepler, özellikle de terörist bir örgütle başı dertte olan veya renkli devrim benzeri bir ayaklanma yaşayan herhangi bir Orta Asya devletine ŞİÖ üyelerinin yardım senaryosu üzerine kurulduğu belirtilmektedir. 352 ŞİÖ ye üyelik hedefini sık sık dile getiren İran karşısında ise Örgüt üyeleri ortak bir tavır sergileyememektedirler. Nükleer programını durdurması için uluslararası camiadan baskı gören İran, ŞİÖ üyeliğinin kendisi için dengeleyici bir unsur olduğunu düşünmektedir. Bu konudaki kaygıları daha önce belirtilen ABD nin İran ile ŞİÖ yakınlaşmasına tepkisi ise gecikmemiştir. Donald Rumsfeld, teröre karşı olduğunu söyleyen bir örgütün dünyadaki önde gelen terörist devletlerden birini bünyesine katmak istemesini tuhaf bulduğunu söylemiştir. 353 Gerçekte, Çin ve Rusya her ne kadar BM Güvenlik Konseyi nde İran a yaptırım ve askeri güç kullanımı yönünde bir karar çıkmasını engelleyerek uluslararası toplumda İran ın yanında görünüyorlarsa da, ŞİÖ nün İran ı tam üye olarak ne kadar kabul etmek istediği yoruma açıktır. Bir kere, unutulmaması gereken husus, İran ın devamlı başvurularına rağmen Örgüt ün henüz İran a tam üyelik vermeyi kabul etmemiş olmasıdır. İran ın ŞİÖ ye üye olması ise ŞİÖ nün terörü desteklediği, hatta ABD karşıtı olduğu anlamına gelmez, çünkü İran Dünya Ticaret Örgütü başta olmak üzere bir çok uluslararası örgüte üyedir. Ayrıca, İran ın dahil edileceği muhtemel bir genişleme zannedildiği kadar tehlikeli olmayabilir, zira ŞİÖ Şartı nın 13. maddesi Şart ı ihlal eden veya sistematik olarak gereklerini yerine getirmeyen üye ülkenin kurucu üyeler tarafından Örgüt ten çıkartılabileceğini veya üyeliğinin askıya alınabileceğini belirtmektedir. 354 Zaten İran ın üyeliği konusunda ŞİÖ üyeleri arasında fikir birliğine varılamamaktadır; Çin, ABD ile ilişkilerini bu noktada bozmak istemezken özellikle Tacikistan ve Kazakistan bu genişlemeye karşı çıkmaktadırlar. Kazakistan, bölgede ABD ile en yakın ilişkilere sahip ülkedir. ABD, petrol yönünden zengin olan Kazakistan ı bölgedeki en istikrarlı ülke bulduğu için bu ülkeye yatırım yapmaktadır; ABD nin bölgedeki enerji güvenliği için önem atfettiği Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattı, Kazak petrolünü taşıyacak şekilde genişletilmiştir. Kazakistan ise hem Çin ve Rusya ile, hem de ABD ile olan ilişkilerini dengeleyerek ilerlemek istemektedir. Bu sebeple de ABD ye gözdağı vermek niyetinde olan 2007 Barış Tatbikatı na kısıtlı şekilde katılmıştır. 355 Sonuç olarak, üyeleri arasında ABD karşıtlığının seviyesi ile ilgili olarak görüş farklılığı da olsa, Şanghay İşbirliği Örgütü, uluslararası güvenlik anlayışında etkili olabilecek iki anlayışı ortaya çıkarmaktadır. İlk olarak, ŞİÖ yü oluşturan devletlerin ortak 351 Gene Germanovich, The Shanghai Cooperation Organization, s.34 352 Bkz. Marcel de Haas, The 'Peace Mission 2007' Exercises: The Shanghai Cooperation Organization Advances, Central Asian Series, Advanced Research and Assessment Group at the Defense Academy of the United Kindgom Eylül 2007 ve Gene Germanovich, The Shanghai Cooperation Organization s.19-20 353 Michael R. Gordon, Iran is a leader in Terror, Rumsfeld Tells Defense Group, June 4, 2006 http://www.nytimes.com/2006/06/04/world/middleeast/04rumsfeld.web.html?fta=y 354 Bkz. ŞİÖ Şartı, ŞİÖ resmi internet sitesi http://www.sectsco.org/news_detail.asp?id=96&languageid=2 Erişim: 17.07.2008 355 Ayrıntılı bilgi için bkz. Gene Germanovich, The Shanghai Cooperation Organization, s.31

343 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ güvenlik algıları yaratmaları ve büyük güçler tarafından dışarıdan bölgeye gelen müdahaleleri kendi egemenlik alanına yapılan bir tehdit olarak algılamaları, ikincisi de İran genişlemesi olsun veya olmasın, tek kutuplu bir dünyadan rahatsız olanlar için alternatif bir örgüt olarak ortaya çıkmasıdır. ŞİÖ, bu veriler ışığında uluslararası ilişkilerde giderek önem kazanacak bir yapı olacaktır. ŞİÖ ve Türkiye Bu noktada sorulması gereken en önemli soru, ŞİÖ nün NATO ya alternatif olup olamayacağıdır. NATO ve Orta Asya ülkeleri ilişkilerini 1990ların ortalarında başladı. NATO nun bir çok Orta ve Doğu Avrupa ülkesine tam üyelik teklif etmesinin ardından Orta Asya ve Kafkas ülkeleri ile işbirliğini geliştirmesi kaçınılmazdı. 11 Eylül olaylarını müteakip NATO nun Afganistan daki varlığı Orta Asya nın güvenliğinin önemini NATO için artırdı. Ancak daha önce de bahsedilen renkli devrimler ve bölge ülkelerinin güvenlik algıları, NATO nun bölgedeki varlığının Orta Asya devletlerince sorgulanmasına neden oldu. Orta Asya ile var olan tarihsel ve kültürel bağları, Rusya ile iyileşen ticari, ekonomik ve diplomatik ilişkileri ve Çin ile gelişen ekonomik ilişkileri ile NATO üyeliği birleşince Türkiye; NATO nun ŞİÖ de bulunmasını stratejik amaçlarla gözlemci üye olarak isteyeceği bir üyedir. Türkiye hem NATO, hem de ŞİÖ üyesi olarak uzun süredir arzuladığı jeopolitik köprü görevini görebilecektir. 356 Türkiye nin ŞİÖ ne gözlemci üye olması Avrupa Birliği (AB) üyeliğinin alternatifi değildir; zira Türkiye nin ŞİÖ ye olası gözlemci üyeliği AB nin de bölgedeki etkinliğini artıracaktır. Kuzey Atlantik İttifakı nın bir üyesi olan Türkiye nin kural olarak ŞİÖ ye tam üye olması İttifak ın statüsü açısından değerlendirildiğinde; uluslararası teamüllere uygun bir yaklaşım olmayacaktır. Ancak, Gözlemci Üyelik hiçbir sorun yaratmayacak ve hatta İttifak ın Teşkilat içinde önemli bir rol üstlenmesine imkan verebilecektir. Ancak Şanghay Altılısı na gözlemci üye olma talebi Örgüt ün kurumsal yapısını tamamlayamamış olması nedeniyle reddedilen Türkiye nin, Batı nın yayılmacı politikasına karşı çıkan ŞİÖ üyeleri tarafından üyeliğe kabul edilip edilmeyeceği kuşkuludur. 2003 ten beri süregelen askeri tatbikatların Örgüt ün bölgedeki güvenlik işlevselliğini artıracağı bir gerçektir, ancak buna rağmen, ŞİÖ üyelerinin NATO benzeri bir yapılanma içine girebileceklerini söylemek için şu anda çok erken. Her şeyden önce ŞİÖ, bir kollektif güvenlik örgütünün üyeleri arasında bulunması gereken fikir birliğini sağlamalıdır. 2007 Barış Tatbikatı ŞİÖ nün bu konudaki artan önemini vurgulasa da, bölgedeki güvenlik sorunları ŞİÖ çerçevesinde değil, hala Rusya liderliğindeki Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü (CSTO) çatısı altında yürütülmektedir. Şu andaki konumu itibariyle ŞİÖ, NATO dan ziyade Avrupa Topluluğu nun ilk yıllarını andırmaktadır. Askeri işbirliği belki daha ilerideki bir hedef olabilir, ancak yakın gelecekte üye ülkeler arasındaki işbirliği altyapı, ticaret ve enerji sektörlerinde artırılırsa, bölgenin daha fazla kazanç sağlayacağı aşikardır. Bölge ülkelerinin, kolektif güvenlik yaklaşımları ile birlikte ekonomik alanlarda işbirliği yapması, aynı Avrupa Topluluğu örneğinde olduğu gibi, bölge ülkeleri arasındaki dayanışmanın, birbirlerine olan bağımlılığın, rekabet ve çatışma yerine işbirliğinin öne çıkmasını sağlayacak ve bölgenin güvenliğine katkıda bulunacaktır. Bölgedeki diyalogun ve refahın artması ise Batı nın bölgenin temel sorunu olarak gördüğü 356 Richard Weitz, Towards a New Turkey-NATO Partnership in Central Asia, Turkish Policy Quarterly, Vol. 5 No.2 Summer 2006

344 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ üç noktayı otomatik olarak çözüme kavuşturacaktır: bölge ülkelerinin demokratikleşmesi, terörün önlenmesi ve enerji kaynaklarının güvenliği. Türkiye açısından değerlendirildiğinde ise, Türkiye nin ŞİÖ ile ilişkilerini geliştirmesi, uzun yıllar ihmal ettiği ve SSCB nin dağılmasından sonra etkili bir politika geliştiremediği Orta Asya da etkin olması ve jeopolitik konumu nedeniyle sahip olduğu avantajını kullanarak bölgesel güç olabilme potansiyelini geliştirebilmesi açısından önem taşımaktadır. Ekonomik açıdan bakıldığında ise Türkiye, Teşkilat üyesi ülkelere yönelik yeni pazar açılımları sağlanmalı, bu ülkelerin sunmakta oldukları altyapı yatırım fırsatlarını dikkatle izlenmeli, bölgedeki geniş ekonomik potansiyelin harekete geçirilebilmesi için gereken durumlarda Batılı ülkeleri de içerecek bir şekilde düzenlemelerde bulunmalı, karşılıklı menfaatlere hizmet edecek ve karşılıklı bağımlılık ilişkileri yaratacak şekilde ekonomik, ticari, yatırım ve kültürel ilişkiler genişletilmeli ve öncü rol üstlenmelidir. Sonuç Soğuk Savaş sonrası ortaya çıkan tek kutuplu dünyada ve özellikle 11 Eylül sonrasında ABD nin izlediği tek taraflı politikalara karşı çıkan en belirgin yapılanma Şanghay İşbirliği Örgütü olmuştur. Örgüt ün hem ABD nin bölgedeki çıkarlarına, hem de çok taraflı uluslararası kuruluşları hiçe sayıp küresel boyutta izlemeye devam ettiği uluslararası toplumun benimsemediği politikalarına karşı olması sadece ABD li ve batılı politik karar alıcıların endişelerine yol açmamış, aynı zamanda Örgüt ü yeni dünya düzeni ne karşı olanlar için alternatif bir platforma dönüştürmüştür. ŞİÖ, kendi üyeleri arasında var olan farklılıkları ekonomik bütünleşme ile ortaklığa ve ileride büyük olasılıkla İttifaka dönüştürme ve böylece bölgede hem istikrarlı bir kalkınma hem de kapsamlı bir güvenlik ağı oluşturma potansiyeline sahiptir. ŞİÖ, bölgede ancak bu türden bir bütünleşmeyi gerçekleştirerek NATO nun Orta Asya daki genişleme planlarına alternatif oluşturabilir. Üye devletler potansiyel birikim, deneyim, tecrübe ve kazançların farkında oldukça ekonomik alanındaki işbirliği mümkün görünmektedir. Var olan enerji potansiyeli ve dünyanın giderek artmakta olan enerji ihtiyacı da göz önüne alındığında Örgüt ün dünya siyasetine yön verebilecek bir güç olması kaçınılmazdır. Ancak muhtemel bir genişleme ile İran, Hindistan, Pakistan ve Moğolistan Örgüt e dahil olursa, ŞİÖ nün 5 üyesinin nükleer silahlara sahip olacağı dikkate alındığında, NATO nun nükleer planlamasını yeniden gözden geçireceği de aşikardır. Güvenliğin her alanda sağlanmasına sürekli destek veren ve sürdürülebilir barışın sonsuza kadar devamını savunan bir ülke olan Türkiye ise, ŞİÖ ile ilişkilerini geliştirmelidir. NATO üyesi olan ve 2010 lu yıllarda ŞİÖ ne gözlemci üye olabilmek için siyasi iradeye sahip olan Türkiye, uluslararası sistemde ortaya çıkan bu yeni yapılanma ile Orta Asya da yeni roller üstlenebilecek ve yeni açılımlar sağlayabilecektir. KAYNAKÇA Central Asian Block Considering Iran for Membership June 4, 2006 Washington Times http://www.washingtontimes.com/news/2006/jun/04/20060604-103052-2402r SCO Not To Become A Military Bloc 18.04.2006, http://news.oneindia.in/2006/04/18/sco-not-to-become-a-military-bloc-1145370981.html, Erişim: 17.07.2008

345 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ BLAGOV Sergei, Shanghai Cooperation Organization Eyes Economic, Security Cooperation, Eurasia Daily Monitor, 31.10.2005, http://www.jamestown.org/edm/article.php?article_id=2370411 Erişim: 01.07.2008 BUZAN Barry, Ole Waever ve Jaap de Wilde, Security: A New Framework for Analysis, Lynne, Rienner, 1998. Central Intelligence Agency, The World Factbook, Rank Order Natural Gas Proven Reserves- https://www.cia.gov/library/publications/the-worldfactbook/rankorder/2179rank.html Erişim: 17.07.2008 DALY John, Shanghai Five Expands to Combat Islamic Radicals, Janes Terrorism and Security Monitor, 19 Temmuz 2001. DE HAAS Marcel, The 'Peace Mission 2007' Exercises: The Shanghai Cooperation Organization Advances, Central Asian Series, Advanced Research and Assessment Group at the Defense Academy of the United Kindgom Eylül 2007 GERMANOVICH Gene, The Shanghai Cooperation Organization: A Threat to American Interests in Central Asia?, China and Eurasia Forum Quarterly, Vol.6 No. 1 (2008) KOLCHIN Sergei, Russia Initiates Energy Club RIA Novosti, 21.06.2006 http://en.rian.ru/analysis/20060621/49855458.html Erişim: 17.07.2008 MATUSOV Artyom, Enerrgy Cooperation in the SCO: Club or Gathering?, China and Eurasia Forum Quarterly, 5, 3 (2007) MOROZOV Evgeni, NATO s Evil Twin?, TCS Daily, 08.06.2006, http://www.tcsdaily.com/article.aspx?id=060806a Erişim: 17.07.2008 NICHOL Jim, Central Asia: Regional Developments and Implications for U.S. Interests, CRS Issue Brief for Congress, 14 Aralık 2007, s. 27 Şanghay İşbirliği Örgütü resmi internet sayfası, http://www.sectsco.org/html/00088.html, Erişim: 01.07.2008 SEPHERI Vahid, Iran: Politicians Support Establishment of Natural Gas Cartel, Radio Free Europe/Radio Liberty, February 6 2007, http://www.rferl.org/featuresarticle/2007/02/6faafofe-8fec-4def-b314- B4B474B4A6A7.html Erişim: 17.07.2008 WEITZ Richard, Towards a New Turkey-NATO Partnership in Central Asia, Turkish Policy Quarterly, Vol. 5 No.2 Summer 2006