TÜRK YE CUMHUR YET ANAYASA ÖNER S

75 TÜRK YE CUMHUR YET ANAYASA ÖNER S Haz rlayan MÜS AD Anayasa Çal flma Komitesi ve Doç. Dr. Abdurrahman Eren MÜSTAK L SANAY C VE fiadamlari DERNE Sütlüce M. mrahor C. No: 28 34445 Beyo lu- STANBUL Tel: +90 212 222 04 06 (PBX) Faks: +90 212 210 50 82 Elektronik A : www.musiad.org.tr E-posta: musiad@musiad.org.tr

MÜS AD Araflt rma Raporlar : 75 Türkiye Cumhuriyeti Anayasa Önerisi Haz rlayan MÜS AD Anayasa Çal flma Komitesi ve Doç. Dr. Abdurrahman Eren Ctp, Bask ve Cilt Organize Sanayi Bölgesi Eskoop Sanayi Sitesi C1 Blok No: 25 kitelli- STANBUL Tel: (0212) 549 25 30 Fax: (0212) 549 26 84 www.maviofset.com Grafik Tasar m Mehmet Kaman Bas m Yeri ve Tarihi stanbul, Kas m 2011 ISBN 978-605-4383-17-7 2011. Her türlü yay n hakk MÜS AD a aittir. MÜS AD dan izin almak veya MUS AD kaynak gösterilmek suretiyle telif mevzuat çerçevesinde al nt yap labilir.

çindekiler Ç NDEK LER ÖNSÖZ...08 TÜRK YE CUMHUR YET ANAYASA ÖNER S GENEL GEREKÇE I. Biçimsel Özellikler...15 A. Kazuistik De il Çerçeve Anayasa...15 B. Karmafl k De il Basit Bir Sistematik...17 C. Sade ve Anlafl l r Bir Dil...17 II. Esasa Yönelik Özellikler...19 A. Bafllang ç...19 B. Genel Esaslar...22 1. Devletin fiekli ve Niteliklerinin De iflmezli i...22 2. Egemenli in Millete Ait Oldu unun Vazgeçilmezli i...27 3. Kanun Önünde Eflitlik ve Pozitif Ayr mc l k...30 4. Devletin Öncelikli Görevi nsan Onuruna Sayg...30 C. Temel Hak ve Özgürlükler...30 1. Özgürlükleri Tam Koruma, stisnai S n rlama...32 2. Kiflisel ve Siyasal Haklar n Güçlendirilmesi...35 3. Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar n Geniflletilmesi...37 D. Cumhuriyetin Temel Organlar...38 1. Güçlendirilmifl Parlamentarizm ve Kat l mc Demokrasi...38 2. Hükümet Sisteminde Fren ve Dengeler...42 3. Tam Ba ms z ve Tarafs z Yarg...45 E. Anayasan n De ifltirilmesinde Halk n radesi...48 SONUÇ...50 TÜRK YE CUMHUR YET ANAYASA ÖNER S BAfiLANGIÇ...59 B R NC KISIM: GENEL ESASLAR...60 Madde 1 - Devletin flekli ve nitelikleri...60 Madde 2 - Egemenlik ve kullan lmas...60 Madde 3 - Eflitlik ve ayr mc l k yasa...61 Madde 4 - Devletin temel amaç ve görevleri...61 03

MÜS AD T.C. Anayasa Önerisi K NC KISIM: TEMEL HAK VE ÖZGÜRLÜKLER...62 B R NC BÖLÜM: GENEL HÜKÜMLER...62 Madde 5 - Hak ve özgürlüklerin niteli i...62 Madde 6 - S n rlama güvenceleri...62 Madde 7 - Ola anüstü yönetim güvenceleri...63 Madde 8 - Temel hak ve özgürlüklerin korunmas...63 K NC BÖLÜM: K fi SEL VE S YASAL HAK VE ÖZGÜRLÜKLER...65 Madde 9 - Yaflama hakk...65 Madde 10 - flkence ve kötü muamele yasa...65 Madde 11 - Kölelik ve zorla çal flt rma yasa...65 Madde 12 - Özgürlük ve güvenlik hakk...66 Madde 13 - Adil yarg lanma hakk...67 Madde 14 - Suç ve cezalar n yasall...68 Madde 15 - Özel hayat n ve aile hayat n n korunmas...69 Madde 16 - Din ve vicdan özgürlü ü...69 Madde 17 - Düflünce, kanaat ve ifade özgürlü ü...70 Madde 18 - Dernek kurma ve toplant özgürlü ü...71 Madde 19 - Serbest dolafl m ve yerleflme özgürlü ü...71 Madde 20 - Bas n ve yay n özgürlü ü...72 Madde 21 - Mülkiyet hakk...73 Madde 22 - Bilgi edinme, dilekçe ve baflvuru hakk...74 Madde 23 - Vatandafll k...74 Madde 24 - Seçme, seçilme, kamu yönetimine kat lma ve hizmetine girme hakk...74 Madde 25 - Siyasi parti özgürlü ü...75 Madde 26 - Vergi ödevi...76 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: EKONOM K, SOSYAL VE KÜLTÜREL HAKLAR...77 Madde 27 - Aile ve annelik hakk...77 Madde 28 - Çocuk haklar...77 Madde 29 - Engelli haklar...78 Madde 30 - Yafll lar n haklar...79 Madde 31 - E itim hakk...79 Madde 32 - Çal flma ve özel teflebbüs kurma hakk...80 Madde 33 - Sendika kurma hakk...81 Madde 34 - Toplu ifl sözleflmesi ve grev hakk...81 Madde 35 - Sosyal güvenlik hakk...82 Madde 36 - Sa l k hakk...82 Madde 37 - Konut hakk...83 Madde 38 - Çevre hakk...83 Madde 39 - Kültürden yararlanma hakk...84 Madde 40 - Tüketici haklar...84 04

çindekiler ÜÇÜNCÜ KISIM: CUMHUR YET N TEMEL ORGANLARI...85 B R NC BÖLÜM: YASAMA...85 Madde 41 - Türkiye Büyük Millet Meclisinin Kuruluflu...85 Madde 42 - Seçimlerin yenilenmesi, ertelenmesi ve ara seçimler...85 Madde 43 - Andiçme...86 Madde 44 - Ödenek ve yolluklar...86 Madde 45 - Milletvekilli inin düflmesi...86 Madde 46 - Yasama sorumsuzlu u ve dokunulmazl...87 Madde 47 - Görev ve yetkiler...87 Madde 48 - Baflkanl k Divan...88 Madde 49 - Çal flma düzeni...89 Madde 50 - Bilgi edinme ve denetim yollar...90 K NC BÖLÜM: YÜRÜTME...91 Madde 51 - Cumhurbaflkan n n nitelikleri ve seçimi...91 Madde 52 - Görev ve yetkiler...92 Madde 53 - Sorumluluk ve sorumsuzluk hali...93 Madde 54 - Cumhurbaflkan na vekâlet...93 Madde 55 - Bakanlar Kurulunun kuruluflu ve göreve bafllamas...94 Madde 56 - Baflbakan ve Bakanlar n siyasi sorumlulu u...94 Madde 57 - Milli güvenlik ve savunma...95 Madde 58 - Tüzükler ve yönetmelikler...96 Madde 59 - darenin kurulufl ve esaslar...96 Madde 60 - Kamu hizmeti görevlilerinin görev ve sorumluluklar...97 Madde 61 - darenin yarg sal denetimi...98 Madde 62 - Kamu kurumu niteli indeki meslek kurulufllar...98 Madde 63 - Kamu Denetçili i Kurumu...99 Madde 64 - Düzenleyici ve denetleyici kurumlar...99 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: YARGI...100 Madde 65 - Yarg ba ms zl ve tarafs zl...100 Madde 66 - Hâkimlik ve savc l k teminat...100 Madde 67 - Hâkimler ve Savc lar Yüksek Kurulu...101 Madde 68 - Yüksek Seçim Kurulu...102 Madde 69 - Say fltay...103 Madde 70 - Yüksek Mahkemeler...103 Madde 71 - Anayasa Mahkemesinin kuruluflu...104 Madde 72 - Üyelerin görev süresi ve üyeli in sona ermesi...105 Madde 73 - Görev ve yetkiler...106 Madde 74 - ptal davas...107 Madde 75 - tiraz yolu...107 Madde 76 - Anayasa Mahkemesi kararlar...108 DÖRDÜNCÜ KISIM: SON HÜKÜMLER...109 Madde 77 - Anayasan n de ifltirilmesi...109 Madde 78 - Bafllang ç ve kenar bafll klar...109 05

MÜS AD T.C. Anayasa Önerisi TÜRK YE CUMHUR YET ANAYASA ÖNER S MADDE GEREKÇELER 06 Madde 1 Devletin flekli ve nitelikleri...113 Madde 2 Egemenlik ve kullan lmas...114 Madde 3 Eflitlik ve ayr mc l k yasa...115 Madde 4 Devletin temel amaç ve görevleri...116 Madde 5 Hak ve özgürlüklerin niteli i...116 Madde 6 S n rlama güvenceleri...117 Madde 7 Ola anüstü yönetim güvenceleri...118 Madde 8 Temel hak ve özgürlüklerin korunmas...119 Madde 9 Yaflama hakk...121 Madde 10 flkence ve kötü muamele yasa...121 Madde 11 Kölelik ve zorla çal flt rma yasa...121 Madde 12 Özgürlük ve güvenlik hakk...122 Madde 13 Adil yarg lanma hakk...123 Madde 14 Suç ve cezalar n yasall...123 Madde 15 Özel hayat n ve aile hayat n n korunmas...124 Madde 16 Din ve vicdan özgürlü ü...124 Madde 17 Düflünce, kanaat ve ifade özgürlü ü...125 Madde 18 Dernek kurma ve toplant özgürlü ü...126 Madde 19 Serbest dolafl m ve yerleflme özgürlü ü...126 Madde 20 Bas n ve yay n özgürlü ü...127 Madde 21 Mülkiyet hakk...127 Madde 22 Bilgi edinme, dilekçe ve baflvuru hakk...128 Madde 23 Vatandafll k...128 Madde 24 Seçme, seçilme, kamu yönetimine kat lma ve hizmetine girme hakk...129 Madde 25 Siyasi parti özgürlü ü...130 Madde 26 Vergi ödevi...133 Madde 27 Aile ve annelik hakk...133 Madde 28 Çocuk haklar...133 Madde 29 Engelli haklar...134 Madde 30 Yafll lar n haklar...135 Madde 31 E itim hakk...135 Madde 32 Çal flma ve özel teflebbüs kurma hakk...137 Madde 33 Sendika kurma hakk...138 Madde 34 Toplu ifl sözleflmesi ve grev hakk...139 Madde 35 Sosyal güvenlik hakk...139 Madde 36 Sa l k hakk...140 Madde 37 Konut hakk...140 Madde 38 Çevre hakk...141 Madde 39 Kültürden yararlanma hakk...141 Madde 40 Tüketici haklar...142 Madde 41 Türkiye Büyük Millet Meclisi nin kuruluflu...142 Madde 42 Seçimlerin yenilenmesi, geriye b rak lmas ve ara seçimler...144

çindekiler Madde 43 Milletvekili And...145 Madde 44 Ödenek ve yolluklar...145 Madde 45 Milletvekilli inin düflmesi...146 Madde 46 Yasama sorumsuzlu u ve dokunulmazl...146 Madde 47 Görev ve yetkileri...147 Madde 48 Baflkanl k Divan...149 Madde 49 Çal flma düzeni...150 Madde 50 Bilgi edinme ve denetim yollar...150 Madde 51 Cumhurbaflkan n n nitelikleri ve seçimi...150 Madde 52 Görev ve yetkiler...151 Madde 53 Sorumluluk ve sorumsuzluk hali...152 Madde 54 Cumhurbaflkan na vekâlet...153 Madde 55 Bakanlar Kurulunun kuruluflu ve göreve bafllamas...154 Madde 56 Baflbakan ve Bakanlar n siyasi sorumlulu u...155 Madde 57 Milli güvenlik ve savunma...156 Madde 58 Tüzükler ve yönetmelikler...156 Madde 59 darenin kurulufl ve esaslar...157 Madde 60 Kamu hizmeti görevlilerinin görev ve sorumluluklar...157 Madde 61 darenin yarg sal denetimi...158 Madde 62 Kamu kurumu niteli indeki meslek kurulufllar...158 Madde 63 Kamu Denetçili i Kurumu...158 Madde 64 Düzenleyici ve denetleyici kurumlar...159 Madde 65 Yarg ba ms zl ve tarafs zl...159 Madde 66 Hâkimlik ve savc l k teminat...159 Madde 67 Hâkimler ve Savc lar Yüksek Kurulu...160 Madde 68 Yüksek Seçim Kurulu...161 Madde 69 Say fltay...162 Madde 70 Yüksek mahkemeler...162 Madde 71 Anayasa Mahkemesinin kuruluflu...163 Madde 72 Üyelerin görev süresi ve üyeli in sona ermesi...164 Madde 73 Görev ve yetkiler...164 Madde 74 ptal davas...165 Madde 75 tiraz yolu...166 Madde 76 Anayasa Mahkemesi kararlar...166 Madde 77 Anayasan n de ifltirilmesi...167 Madde 78 Bafllang ç ve kenar bafll klar...168 07

MÜS AD T.C. Anayasa Önerisi ÖNSÖZ M üstakil Sanayici ve fladamlar Derne i (MÜS AD); hakk n ve hukukun, adaletin ve eflitli in, bar fl n ve güvenin, refah n ve mutlulu un sa land ; tarihe ve topluma mal olmufl mahalli ve evrensel de erlerin korundu u, gözetildi i; kendi içinde bütün, bölgesinde etkin, dünyada sayg n bir Türkiye için yola ç kan hassasiyet sahibi ifladamlar n n, 5 May s 1990 tarihinde stanbul da kurduklar bir ifladamlar derne i dir. MÜS AD ayn zamanda, kiflilerin ve kurumlar n, ülkemizin ve toplumumuzun, bölgemizin ve dünyan n sosyal ve kültürel, siyasal ve ekonomik, bilimsel ve teknolojik kalk nmas na katk da bulunmak amac yla oluflturulan bir geliflimdiyalog-iflbirli i-güçbirli i platformu dur. Baflta evrensel de erler olmak üzere, milletimizin geçmifline, kültürüne ve kimli ine sayg y esas alarak, ulusal ve uluslararas düzeyde ba ms z yap m z muhafaza ederek geliflmeyi; politika oluflturma süreçlerinde; kamu, özel sektör ve sivil toplumun birlikte çözüm aramas gerekti ini, kendisine misyon edinmifltir. MÜS AD, kiflilerin ve kurumlar n kazanmas ve kalk nmas ile birlikte; ülkemizin ve toplumumuzun da sosyal ve kültürel, siyasal ve ekonomik, bilimsel ve teknolojik yönlerden kazanmas ve kalk nmas na; daha mutlu ve müreffeh, daha güçlü ve muteber bir ülke, toplum düzeyine ç kmas na katk da bulunmay amaçlamaktad r. Bu vizyon, misyon ve amaç do rultusunda MÜS AD, 21 y l boyunca, sosyal sorumluluk bilinciyle birçok önemli çal flma yapm fl ve yapmaya devam etmektedir. 08 Bu ba lamda MÜS AD, ülkemizin bugün dünya konjonktüründe hem siyasal hem de ekonomik anlamda geldi i konumu itibariyle ve ileriye dönük alî hedefleri do rultusunda, yapmas gereken yap sal reformlara iflaret etmekte ve bunlardan bugün için en önemlisinin yeni anayasa oldu unu uzun zamand r dile getirmektedir.

Genel Gerekçe MÜS AD, bugün tüm kamuoyu taraf ndan tart fl lan, toplumsal uzlaflmaya dayal sivil bir yeni anayasa idealini can gönülden paylaflmaktad r. Bu anayasan n, toplumda var lacak mutabakata dayal, sivil siyasetçe flekillendirilen ve halk n onay yla kabul edilen, bir toplum sözleflmesi olmas gerekti ine inanmaktad r. Türkiye de 1876 tarihli ilk Anayasadan 1982 tarihli son Anayasaya kadar, yap lan befl Anayasan n ortak noktas, yap m sürecinde siyasal kat l m eksikli idir. Toplumsal kat l m sa lamak yerine, topluma dayat lan Anayasalar, demokratik meflruiyetten mahrum kalm flt r. MÜS AD, bugüne kadar, 1982 Anayasas nda özgürlükler lehine yap lan k sm de iflikliklere tam destek vermifltir. Ancak bugün, güçlenen Türkiye nin önünü açacak ve toplumsal uzlaflmay sa layacak, yeni anayasa yap lmas gerekti i yönünde inanc tamd r. Bu inançla haz rlanan bu çal flma, yeni anayasaya iliflkin MÜS AD n somut önerilerini içermektedir. Yeni bir anayasan n gereklili i konusunda, toplumda art k herhangi bir tereddüdün kalmad anlafl lmaktad r. Dolay s yla yeni anayasa bir söylem olmaktan ç k p, eyleme dönüflmelidir. Yeni anayasan n, özgürlükleri ayr nt lara bo mayan, anlafl l r ve sade bir sistemati e sahip olmas gerekti i paylafl lan bir kan d r. Resmi ideolojiden ar nm fl, tüm toplumu kucaklayan, devletin temel niteliklerini koruyan, özgürlükleri evrensel normlar seviyesine ç kartan, tam demokratik kurumsallaflmay sa layan ve siyasal kat l m kanallar n açan bir içerik, yeni anayasaya iliflkin ortak beklentilerdir. Beklentilerin karfl lanabilmesi, önerilerin somutlaflmas na ba l d r. MÜS AD gelinen bu noktada, art k beklentilerin de il, çözümün konuflulmas gerekti ini düflünmektedir. Mecliste temsil edilen partilerin, yeni bir anayasa yap m na iliflkin uzlaflma aray fl nda att klar ilk ad m, sivil toplumun gelifltirece i somut önerilerle desteklenmelidir. MÜS AD birçok sivil toplum örgütü gibi yeni anayasadan beklentilerine iliflkin taleplerini, daha önce haz rlam fl oldu u genel raporlar ve iki ana çal flmayla dile getirmifltir. Bu çal flmada ise, temsil etti i toplum kesimlerinin görüflleri do rultusunda, yeni anayasaya iliflkin çözüm önerilerini somutlaflt rmakta ve bir bütün olarak anayasa taslak önerisi sunmaktad r. Yeni anayasa, benim ya da ötekinin de il, bizim anayasam z olmal d r. Günümüzde, özgür birey, ço ulcu toplum ve tarafs z devlet, anayasal demokrasilerin temel ilkeleridir. Özgür birey düflüncesi, farkl l klara sayg y zorunlu k lar. Farkl l klara sayg, ancak ço ulcu bir toplumda gerçekleflir. Ço ulcu bir toplum ise, devletin tüm düflüncelere ve inançlara tarafs z ve eflit mesafede kalmas ile mümkündür. Anayasalar toplumdaki farkl l klar ortadan kald ran de il, var olan ço ulcu yap y koruyan bir içeri e sahip olmal d r. Bu nedenle, anayasalar toplumu biçimlendirmeye de il, tüm toplumu kucaklamaya çal flmal d r. Her sorun, anayasa üzerinden çözüme ba lanmaya çal fl lmamal d r. Bu do rultuda MÜS AD, çözüme yönelik önerilerini gelifltirirken, yaln zca kendi hassasiyetlerini de il, toplumun tüm kesimlerinin hassasiyetlerini de gözetmifltir. Ayr flt r c de il kucaklay c olmaya çal flm flt r. 09

MÜS AD T.C. Anayasa Önerisi Türkiye Cumhuriyeti Anayasa Önerisi, yaklafl k alt ayl k kolektif bir çaban n ürünüdür. May s 2011 tarihinde yeni anayasa çal flmas yapmak üzere, kendi üyeleri aras ndan, Anayasa Ön Çal flma Komisyonu oluflturulmufltur. Bu Komisyon öncelikle, MÜS AD n bugüne kadar yapm fl oldu u çal flmalar ve üyelerle yap lan temaslar do rultusunda, yeni anayasaya iliflkin beklentileri belirlemifltir. Daha sonra, bu beklentileri somutlaflt racak bir ön çal flma tasla haz rlanmas na karar verilmifltir. Bu do rultuda, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Anayasa Hukuku ö retim üyesi olan Doç. Dr. Abdurrahman Eren e Türkiye Cumhuriyeti Anayasa Önerisi, Taslak Metin adl bir bilimsel çal flma haz rlat lm flt r. Taslak Metnin, A ustos bafl nda tamamlanmas ndan sonra, kat lmak isteyen tüm üyelere aç k, geniflletilmifl bir Yeni Anayasa Komisyonu oluflturulmufltur. Komisyon, haz rlanan taslak metin üzerinde ilk de erlendirmeleri ald ktan sonra, tüm MÜS AD üyelerine, yeni anayasaya iliflkin görüfllerini sormufltur. Gelen önerilerle birlikte, yaklafl k iki ayl k süreçte yap lan de erlendirme toplant lar ile, çal flma son haline getirilmifltir. Yeni Anayasa yap m sürecinde, toplumsal uzlaflmaya bir katk sa lamak ad na yap lan bu çal flmay, Türkiye Büyük Millet Meclisi nin ve kamuoyunun takdirlerine sunarken; çal flmada eme i geçen tüm Yönetim Kuruluna, görüfl ve önerileri ile çal flmaya destek veren üyelerimize, bilimsel destek sa layan de erli hocam za teflekkür ediyoruz. Bu çal flman n ülkemize hay rl olmas n diliyoruz. Ömer Cihad VARDAN Genel Baflkan MÜS AD 10

TÜRK YE CUMHUR YET ANAYASA ÖNER S GENEL GEREKÇE

Genel Gerekçe TÜRK YE CUMHUR YET ANAYASA ÖNER S GENEL GEREKÇE A nayasalar n iki boyutu vard r. Siyasi boyutuyla toplumsal sözleflme, hukuki boyutuyla devletin statüsünü belirleyen üstün ve ba lay c kurallar bütünüdür. Anayasan n bir toplum sözleflmesi olabilmesi temelde iki unsura dayan r. Bunlar; yap m yöntemi bak m ndan demokratik kat l m, içerik bak m ndan Anayasada resmi ideolojiye yer verilmemesidir. Resmi ideoloji, demokratik devletin yans zl k ve ço ulculuk ilkeleriyle ba daflmaz. Ço ulcu toplum, tüm düflüncelerin serbest rekabetine dayan r. Anayasa ile bir düflünce sistemine üstünlük tan nmas, haks z rekabete yol açar ve devletin tarafs zl na gölge düflürür. Hukuki boyutuyla anayasa, devletin kurucu belgesidir. Demokrasilerde kurucu belgeyi yapan kurucu iktidar ise halkt r. Anayasadan yetkilerini alan devlet organlar egemenli in sahibi de il, onun kullan c s d r. Anayasan n temel ifllevi, devlet organlar n n yetkilerini s n rlamak ve birey hak ve özgürlüklerini güvenceye almakt r. Bu nedenle Anayasan n bir toplum sözleflmesi olabilmesi, ço ulcu toplumun mutabakat n yans tmas na ve birey hak ve özgürlüklerini güvence alt na almas na ba l d r. Anayasalar, üç temel konuyu düzenler ve üç temel kaynaktan beslenir. Devletin temel ilkeleri, temel hak ve özgürlükler ve devletin temel organlar, anayasalarda yer alan üç ana konudur. Bu konular n düzenlenmesinde, toplumsal ve hukuksal birikimden, uluslararas hukuk ve karfl laflt rmal hukuktan yararlan l r. Devletin flekli ve niteliklerinin tespitinde, tarihsel gerçeklikler, kültürel birikim ve devlet gelene i belirleyicidir. Temel hak ve özgürlükler düzenlenirken ana kaynak, uluslararas insan haklar hukukudur. nsan haklar na sayg l devlet olmak, insan haklar sözleflmelerine taraf olmak ve bunlar n gere ini iç hukukta yapmaktan geçmektedir. Devletin temel organlar n n düzenlenmesinde ise, ça dafl demokratik ülkelerdeki uygulamalar mihenk tafl d r. Yap lan tercihler, kabul edilebilir olandan çok, en iyi uygulamalar yönünde olmal d r. En iyi uygulaman n tercihinde, sadece teorik yaklafl m de il, ülke gerçeklerinin de göz önünde tutulmas gerekir. 13

MÜS AD T.C. Anayasa Önerisi Türkiye de yeni ve sivil bir anayasa talebi hiç gündemden düflmemektedir. lk Anayasan n bundan 135 y l önce 1876 y l nda yap lm fl olmas na ra men, anayasal sistemimiz istikrar kazanamam flt r 1. lk Anayasadan sonra 1921, 1924, 1961 ve 1982 tarihlerinde dört Anayasa daha yap lm flt r. En son yap lan 1982 Anayasas nda, 1995, 2001 ve 2010 tarihlerinde üç köklü de ifliklik yan nda, toplamda Anayasan n yar ya yak n maddesi de iflmifltir. 1995 de ifliklikleri ile kat l mc demokrasinin önündeki engeller kald r lm fl, 2001 de ifliklikleri ile özgürlükler rejimi güçlendirilmifl ve 2010 de ifliklikleri ile de yarg reformu gerçeklefltirilmifltir. Befl yeni Anayasa ve bunlarda yap lan de iflikliklere ra men, yeni anayasa taleplerinin devam etmesinin ana nedeni, demokratik kat l m eksikli idir. Darbeler ve bir önceki düzene duyulan tepkilerin ürünü olan Anayasalar, genifl kat l ml bir müzakere sürecine ve ortak akla dayanmam flt r. Giderek artm fl olan sivil anayasa söylemi, özünde iki talebi bar nd rmaktad r. Bunlardan biri, askeri darbelerle yap lm fl anayasa yerine, sivil toplumun kat l m ile bir anayasa yap lmas ; bir di eri de, demokratik kurumlar üzerindeki askeri vesayet görüntüsüne son verilmesidir 2. 14 1. lk Anayasa 23 Aral k 1876 (7 Zilhicce 1293) tarihinde, II. Abdülhamit taraf ndan kabul edilen bir fermanla ilan edilen Kanun- Esasi dir. Kanun- Esasi, Mithat Pafla baflkanl nda 28 kifliden oluflan bir Komisyon (Encümen-i Mahsusa) taraf ndan haz rlanm flt r. 2. 1982 Anayasas 29 y ll k süre zarf nda ilki 1987 y l nda sonuncusu 2010 da olmak üzere, 177 maddenin 83 ünde 17 kez de ifliklik yap lm flt r. 1987 y l nda referandumla kabul edilen ilk de ifliklik, siyasi partilere iliflkin 10 y ll k siyaset yasa n n kald r lmas hakk nda olmufltur. Anayasan n yap m sürecine kat lmayan yasakl partilerin tekrar siyaset hayat na dönmesi ile birlikte, yeni anayasa talebi gündeme gelmifltir. 1993 y l nda TBMM de temsil edilen siyasi partiler Anayasa De iflikli i Teklifleri haz rlarken, ayn flekilde Anayasan n yap m sürecinde aktif rol alamayan sivil toplum örgütleri de yeni anayasa çal flmalar na destek vermifllerdir. 1993 y l nda TÜS AD tam metin bir anayasa önerisi haz rlarken, TÜRK- fi, HAK- fi, T SK ve Bas n Konseyi, Anayasa de iflikliklerine iliflkin genel öneriler de bulunmufllard r. Yeni anayasa taleplerine iliflkin partiler aras uzlaflma sa lanamad ndan bu çabalar 1995 Anayasa de ifliklikleri ile sonuçlanm flt r. 1999 Avrupa Birli i sürecinin h zlanmas ile yeni anayasa aray fllar yeniden ivme kazanm flt r. Temel hak ve özgürlükler rejiminin Avrupa Birli i standartlar na uygun hale getirilmesi ihtiyac 2001 Anayasa de iflikliklerini ortaya ç karm flt r. 2002 Seçimlerinden sonra, sivil iktidar n güçlenmesi, yeni anayasa taleplerini sivil anayasa söylemiyle örtüfltürmüfltür. Bu sürece destek amac yla 2000 y l nda TOBB, 2001 ve 2007 y l nda Türkiye Barolar Birli i ve 2007 y l nda Bilim Kurulu tam metin anayasa önerileri haz rlam fllard r. Bu sürece TÜS AD, MÜS AD, TÜRKONFED gibi ifladamlar dernekleri yan nda, D SK, KESK, HAK- fi gibi sendikalar da, haz rlatt klar anayasa raporlar ile destek vermifllerdir. Sivilleflme karfl s nda, bürokrasinin direnci, 2010 Anayasa de ifliklikleri ile k smen k r lm fl ise de, askeri vesayetin sivil siyaset üzerindeki gölgesi tamamen kalm fl de ildir. Günümüzde sivil anayasa, resmi ideolojiden ar nma ve askeri vesayet görüntüsüne son verme taleplerinde yo unlaflmaktad r. Bu da, yeni anayasa taleplerinin özünde yatan sivilleflme arzusunun k smî de iflikliklerle bast r lamayaca n göstermektedir.

Genel Gerekçe Tarihin önemli bir dönüm noktas nda, hem yap m süreci hem de içeri i ile model bir anayasa yapabilme sorumlulu u tüm topluma aittir. Yeni anayasa yap m süreci, haz rlanan anayasa önerileri, genel raporlar, düzenlenen ulusal ve uluslararas konferanslar, seminerler, yaz lan makaleler ve medya deste i ile devam etmektedir. Bu süreç, uzlaflma ve ayr flma noktalar n belirginlefltirirken, toplumsal gerçekliklerle de yüzleflmemize yard mc olmaktad r. Bu süreçten uzlaflma yerine ayr flma ve d fllamay umanlar oldu u gibi kendi ayr cal kl konumlar n sürdürmek isteyenlerin de bulundu u görülmektedir. Siyaset kurumu toplumsal taleplere göre flekillenir. Toplumda uzlaflma sa lanmadan siyasi partilerin uzlaflmas zordur. Bu noktada uzlaflma aray fl nda as l rol sivil topluma düflmektedir. Anayasan n kabulünde asli kurucu iktidar olarak son sözü söyleyecek olan toplum, anayasan n haz rlanmas nda da ilk sözü söylemek durumundad r. Bu sorumluluk bilinciyle haz rlanan bu anayasa önerisi, anayasal tart flmalara bir katk sa lamay amaçlamaktad r. Bu çal flma, bütüncül bir anayasa de iflikli i önerisidir. Anayasan n yap m yöntemi konusunda tart flmalara girilmemektedir. Kurucu meclis kurma önerileri, ola an ve uygulanabilir bir yöntem olarak görülmemektedir. Anayasay ola an yöntemler kullanarak yapabilmek, demokrasimiz aç s ndan da önemli bir s nav olacakt r. Temsil sorunu bulunmayan mevcut Parlamentoda flekillendirilecek bir anayasan n, halk taraf ndan onaylanmas, en do al ve uygulanabilir yöntem kabul edilmektedir. Bu kapsamda çal flman n amac, anayasan n hem biçim hem de içeri ine yönelik üzerinde tart fl labilecek öneriler getirebilmektir. I. Biçimsel Özellikler Yeni anayasan n biçimsel özelliklerine iliflkin temel beklenti, k sa, özlü ve anlafl l r bir anayasad r. Bu özellikler anayasan n bafllang ç ve madde say s na, diline ve sistemati ine yans mal d r. A. Kazuistik De il Çerçeve Anayasa Bu öneride, kazuistik de il, çerçeve anayasa yönünde bir tercihte bulunulmufltur. Kazuistik yöntem anayasan n anlafl lmas n ve uygulanmas n zorlaflt rd gibi de iflimin de önünü t kayabilmektedir. Anayasalar uygulamaya yönelik detaylara yer vermek yerine, genel çerçeveyi çizmelidir. Anayasalar n kazuistik olup olmad her zaman madde say lar na bak larak anlafl lmaz. Baz ülkelerde madde say s çok olmakla birlikte, maddelerin içerikleri k sa olabilmekte, baz ülkelerde madde say s az oldu u halde madde içerikleri fazla olabilmektedir. Örne in, talya 15

MÜS AD T.C. Anayasa Önerisi (136), Letonya (116), Litvanya (154), Estonya (168), Belçika (198) gibi Avrupa ülkelerinde madde say lar fazla olmakla birlikte madde içerikleri oldukça k sad r. Öte yandan, rlanda da madde say s 50 olmakla birlikte madde içeri i fazlad r 3. 1982 Anayasas 177 maddeden oluflan ve madde içerikleri de oldukça kapsaml, kazuistik bir anayasad r 4. ki maddesi mülga edilmifl ve birçok maddesinde de ifliklik yap lm fl olmas na ra men, bu özelli ini korumaktad r 5. Askeri darbenin ürünü olan Anayasa, birey yerine devleti, özgürlük yerine güvenli i önceleyen bir yap ya sahiptir. Bu öncelikle, anayasan n diline ve sistemati ine de yans m flt r. Toplumsal tehdit alg s, özgürlüklerin kötüye kullan laca anlay fl na yol açm fl ve özgürlüklerin as l, s n rlamalar n istisna oldu u ilkesi tersine çevirilmifltir. Böylece, ayr nt l düzenlemeler yap larak, birey ve topluma karfl, devlet korunmak istenmifltir. Bu çal flmada 78 maddelik çerçeve anayasa önerilmektedir 6. 1982 Anayasas n n mant tersine çevrilerek, devlet yerine birey, güvenlik yerine özgürlük, kötü niyet yerine iyi niyet öncelik haline getirilmifltir. Mevcut Anayasa yaklafl k 100 madde k salt lm fl olmakla birlikte, içeri i boflalt lm fl de ildir. Bir anayasada düzenlenmesi gereken zorunlu konulara yer verilmifltir. Anayasa üzerinden sorunlar çözme de il, anayasay çözümün önünde engel olmaktan ç karma mant ile hareket edilmifltir. Gereksiz tekrarlardan kaç n lm fl, söylenmemesi hiçbir boflluk do urmayan ifadeler anayasaya konulmam flt r. Böylece mutlaka söylenilmesi gerekenlerle s n rl kal nm flt r. Konu bütünlü ü gözetilerek, ayn konuya iliflkin hükümler tek bir maddede toplanm flt r. Bu yöntemle, madde say s n n azalt lmas, dilinin sadelefltirilmesi ve sistemati inin basitlefltirilmesi amaçlanm flt r. 16 3. Avrupa Birli i ülkelerinin Anayasalar n n madde say s yaklafl k olarak flöyledir: rlanda 50, Macaristan 79, Çek Cumhuriyeti 89, Fransa 89, Danimarka 89, Letonya 116, Yunanistan 120, Lüksemburg 120, Malta 124, Finlandiya 131, talya 136, Hollanda 142, Almanya 146, Avusturya 151, sveç 154, Litvanya 154, Romanya 156, Slovakya 156, Estonya 168, spanya 169, Bulgaristan 169, Slovenya 174, Belçika 198, Polonya 243, Portekiz 298. 4. Madde say s aç s ndan Osmanl -Türk Anayasalar na bakt m zda, 1876 Kanun- Esasi 119, 1921 Teflkilat- Esasiye Kanunu 24, 1924 Teflkilat- Esasiye Kanunu 105, 1961 Anayasas 157 maddedir. 5. 1982 Anayasas Bafllang ç, 177 madde ve 17 Geçici maddeden oluflmaktad r. 23.7.1995 tarih ve 4121 say l Kanunla Sendikal faaliyet kenar bafll kl 52. Madde ile 7.5.2004 tarih ve 5170 say l Kanunla Devlet Güvenlik Mahkemeleri kenar bafll kl 143. Madde mülga edilmifltir. 6. Bugüne kadar yap lan tam metin anayasa önerilerinde, Anayasan n madde say s nda önemli bir azaltma önerilmemifltir. 2000 y l nda TOBB önerisinde mevcut Anayasan n madde say s nda bir azaltmaya gidilmedi i gibi yap lan ilavelerle daha da ayr nt l bir öneri sunulmufltur. TBB önerisi, bafllang ç ve 190 maddeden oluflmaktad r. Bu öneri mevcut anayasadan 15 madde fazla olmas yan nda, madde içerikleri de daha ayr nt l d r. Bilim Kurulunca haz rlanan öneri, 136 maddeden oluflmaktad r.

Genel Gerekçe B. Karmafl k De il Basit Bir Sistematik 1982 Anayasas n n sistemati i, yar ya yak n maddesinde yap lan de ifliklik ve eklemelerle iyice bozulmufltur. Anayasa; bafllang ç, 7 k s m, k s mlar n alt nda bölümler, bölümlerin alt nda roma rakamlar, onlar n alt nda büyük harfler, onlar n alt nda maddelerden oluflmaktad r. Roma rakam ve büyük harflerle gösterilen konu bafll klar alt nda, madde kenar bafll klar yer almaktad r. K s mlar aras nda da bir denge yoktur. Anayasa n n beflinci k sm, nk lap kanunlar n n korunmas kenar bafll ile sadece bir maddeden oluflmaktad r. Geçici hükümler, bir k s m olarak, son hükümleri düzenleyen yedinci k s mdan önce gelmektedir. Maddeler yap land r l rken f kralar numaraland r lmad ndan, uzun maddelerin uygulanmas zorlaflmaktad r. Mülga edilen maddeler, konu bütünlü ü gözetilmeden eklenen f kralar ya da f kralarda yap lan de ifliklikler, Anayasa n n sözü ve özüyle bütünlü ünü zedelemifltir. Bu öneride 78 maddelik anayasa; bafllang ç, 3 k s m ve son hükümlerden oluflmaktad r. Genel esaslar düzenleyen birinci k s m 4 maddeden oluflmaktad r. Temel hak ve özgürlükleri düzenleyen ikinci k s m, üç bölümdür. Bunlar; genel hükümler, kiflisel ve siyasal haklar ve ekonomik, sosyal ve kültürel haklard r 7. Üçüncü k s mda, devletin temel organlar üç bölümde düzenlenmektedir. Bunlar; yasama, yürütme ve yarg bölümleridir. Bölümler alt nda roma rakam ya da büyük harfle bafllayan konu bafll klar kullan lmam flt r. Maddeler kenar bafll klar ve alt f kralar fleklinde düzenlenmifltir. Madde f kralar n numaraland rmak kanun yaz m nda yayg n uygulamad r 8. Son hükümler bafll alt nda, Anayasan n de ifltirilmesi ve kenar bafll klara iliflkin iki madde bulunmaktad r. Buraya yürürlük maddesi ve geçici maddeler ilave edilebilir. Sistematikte kolayl k sa lamak amac yla, her konu tek madde alt nda düzenlenmeye çal fl lm flt r. C. Sade ve Anlafl l r Bir Dil 1982 Anayasas, otoriter, yasakç ve keyfi yorumlara imkân veren bir dile sahiptir. Anayasan n bafllang c ndan son hükümlerine kadar bu dili görmek mümkündür. 7. Temel hak ve özgürlüklere iliflkin k sm n düzenlenmesinde, çeflitli öneriler bulunmaktad r. Bilim Kurulu, genel hükümler, kiflinin haklar ve hürriyetleri, siyasal haklar ve hürriyetler, sosyal ve ekonomik haklar ve hürriyetler fleklinde bir öneride bulunmufltur. Dolay s yla, sadece siyasal haklar n yerini de ifltirmifltir. D SK ve TBB önerilerinde, yeni bir s n fland rma önerilmektedir. S ras yla, genel hükümler; kifli özgürlükleri ve siyasal haklar; iktisadi, sosyal ve kültürel hak ve özgürlükler ve son bölümde çevre, bar fl ve geliflme haklar na yer verilmifltir. Böylece üçüncü kuflak haklar olarak nitelendirilen baz haklar n ayr bir bölümde düzenlenmesi önerilmifltir. TOBB ve TÜS AD n önerilerinde temel haklar konusunda farkl bir sistematik bulunmamaktad r. 8. Bilim Kurulunca haz rlanan öneride de, f kra numaralar kullan lm flt r. 17

MÜS AD T.C. Anayasa Önerisi Bafllang çta, devleti kutsallaflt ran, kutsal Türk Devleti ifadesi, yüce Türk Devleti olarak 1995 y l nda de ifltirilmifl olsa bile, birey yerine devleti önceleyen otoriter dil sürmektedir. Anayasa ya hâkim olan yasakç dil, adeta bir askeri talimatnameyi and rmaktad r. Topluma ve bireye güvenmeyen bu anlay fl, her özgürlü ün kötüye kullan laca ndan hareket ederek, özgürlükten çok yasaklamalara yer vermifltir. Bu kapsamda, Anayasa n n 14. maddesinde genel olarak kötüye kullanma yasa düzenlenmifl olmakla yetinilmemifl, özgürlüklerin düzenlendi i maddelerde de ayr ca kötüye kullanma ifadelerine yer verilmifltir 9. Özgürlüklerin hep kötüye kullan laca anlay fl, toplum ve birey karfl s nda devleti koruma refleksinden kaynaklanmaktad r. Anayasada mu lak bir dil kullan larak, kurumlar n keyfi yorumlar na imkân sa lanm flt r. Özellikle siyaset kurumuna beslenen güvensizlik, siyasi haklar üzerinde, yasakç bir dile yol açm flt r. Bu yasakç dilin bir k sm 1995 anayasa de ifliklikleri ile giderilmifl olsa da, Anayasan n ruhuna sinmifl bu anlay fl sürmektedir 10. Bu öneride, olumlu ve anlafl l r bir dil kullan lmaya çal fl lm flt r. Otoriter dilden uzaklafl lmaya, resmi ideolojiyi ça r flt ran ifadeler ay klanmaya gayret edilmifltir 11. Bu çerçevede sade, k sa ve uzlaflmac bir dile sahip bafllang ç hedeflenmifltir. Maddelerde yer alan yasaklar, özgürlükler lehine, devletin yetkilerini kötüye kullanmas aleyhinedir. Bu anlay fl güçlendirmek amac yla, ayr bir kötüye kullanma yasa düzenlenmemifltir. Haklar n niteli inin belirlendi i maddede, haklar n niteli inin kötüye kullanmay korumad n n söylenmesi ile yetinilmifltir. Anayasada keyfi yorumlara imkân veren tüm ifadeler kald r lmaya çal fl lm flt r. Eklemeler ve ç karmalarla Anayasan n bozulan dili, olabildi ince sade ve aç k bir yaz mla ve konu bütünlü üne dikkat edilerek yenilenmifltir. 18 9. Örne in, Anayasan n 24. maddesinde ikinci kez, din ve vicdan özgürlü üne iliflkin, Kimse dince kutsal say lan fleyleri istismar edemez ve kötüye kullanamaz denilmektedir. 10. Bunun son örne i, milletvekili dokunulmazl klar n düzenleyen maddede, dokunulmazl klar n istisnalar belirlenirken, soyut bir düzenleme içeren 14. maddeye yap lan göndermedir. Ayn flekilde, Anayasada siyasi partilere iliflkin yasaklar ve kapatma davas na iliflkin yöntem, keyfi yorumlara imkân verecek flekilde düzenlenmifltir. 11. Terminoloji olarak, Bilim Kurulu mevcut Anayasan n tercihleri ile paralel bir dil kullanm flt r. TBB ise, Arapça kökenli kelimeler yerine öz Türkçe olarak nitelendirilen kelimeleri tercih etmifltir. Bu çal flmada kelimenin kökeninden çok, uygulamada bu kullan m n yerleflip yerleflmedi ine bak lm flt r. Örne in hürriyet kelimesi yerine özgürlük kelimesi tercih edilmifltir. Günümüzde özgürlük kelimesi yayg n kullan ma sahiptir. Ayn flekilde, yarg ç yerine hâkim, yasa yerine kanun kelimeleri, yerleflik kullan mlar ndan dolay tercih edilmifltir.

Genel Gerekçe II. Esasa Yönelik Özellikler Anayasa içerik olarak; bafllang ç, genel esaslar, temel hak ve özgürlükler ve devletin temel organlar n düzenlemektedir. çerik yönünde beklentiler; uzlaflmac, özgürlükçü, ifllevsel ve sivil bir anayasad r. A. Bafllang ç Bafllang ç k sm, anayasalar n temel felsefesini yans t r. Ço ulcu demokratik bir toplumda, devlet, tüm ideoloji ve fikirlere yans z olur 12. Bir ideolojinin benimsenmesi, farkl fikirleri savunanlar aç s ndan anayasay bir toplum sözleflmesi olmaktan ç kar r. Bu da, anayasay sürekli tart fl l r k lar. Bu nedenle anayasalar, su gibi renksiz ve tats z; ama herkesin yarar na olmal d r. Anayasalara bafllang ç yazma, anayasa için olmazsa olmaz bir konu de ildir. Dünya anayasalar nda, bafllang ca yer verenler oldu u gibi vermeyenler de bulunmaktad r. Örne in Avrupa Birli i ülkelerinin Anayasalar na bakt m zda, Birli e üye onbefl ülkenin Anayasas nda bafllang ç bulunurken, onbir tanesinde bulunmamaktad r 13. Bafllang ç bulunan ülkelerde, genellikle bafllang ç k s mlar k sa ve özlü yaz lm flt r. Avrupa da hiçbir ülkenin anayasas n n bafllang ç k sm, 1982 Anayasas n n bafllang c kadar uzun de ildir. Bafllang çlarda insan haklar, adalet, ortak tarih, demokrasi, hukukun üstünlü ü, müflterek yaflama arzusu gibi baz ortak ilkelere iflaret edilmekle yetinilmektedir. Öne ç kan de erler, her ülkenin anayasas n n haz rlanmas sürecindeki kendine özgü koflullar yans t r. Anayasalar n toplum sözleflmesi yönü bafllang çlar n yaz lmas nda karfl m za ç kmaktad r. Genellikle uzlaflmac ve toplumu kucaklayan bir dil kullan l r. Her fleyden önce, anayasalar n devlet de il, toplum iradesinin ürünü oldu u gösterilir. 12. Ço ulcu demokrasiyi benimsemifl tam demokratik ülkelerde, hukuk yoluyla topluma bir ideoloji benimsetilmeye çal fl lmaz. kinci Dünya Savafl sonras y k lan, faflizm, nasyonal sosyalizm gibi totaliter rejimlerden sonra, 1990 l y llarda Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birli i nin da lmas yla otoriter komünist rejimler de çökmüfltür. Bu çöküflün ard ndan haz rlanan yeni Post-Sosyalist Cumhuriyet Anayasalar nda, ço ulcu demokrasiye geçilmifl, temel hak ve özgürlükler herkes için tan n r hale gelmifltir. Yirmibirinci yüzy l n bafllar nda ise, Arap Bahar olarak adland r lan de iflim rüzgâr, Arap yar madas ve Afrika da, otoriter rejimleri sallamakta ve demokrasinin etki alan n güçlendirmektedir. 13. Anayasalar nda bafllang ç bölümü olan ülkeler; Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Estonya, Litvanya, Letonya, Fransa, Almanya, Yunanistan, Macaristan, rlanda, Polonya, Portekiz, Slovakya, spanya d r. Bafllang ç bölümüne yer vermeyen Avrupa Birli i ülkeleri; Avusturya, Belçika, Danimarka, Finlandiya, sveç, talya, Lüksemburg, Malta, Hollanda, Romanya, Slovenya d r. 19