Bir Ýlköðretim Okulundaki Öðrencilerde Süt Tüketim Durumu Milk Consumption Status in the Students of a Primary School Dr. Nursen Ö. Nahcivan* Öz Bu çalýþmanýn amacý, bir ilköðretim okulunda öðrenim gören bir grup okul çaðý çocuðunda süt tüketim sýklýðý ve iliþkili etmenleri incelemektir. Çalýþma, Ýstanbul-Mecidiyeköy Saðlýk Ocaðý bölgesindeki bir ilköðretim okulunda 6-14 yaþ grubundaki 239 çocukta yürütülmüþ tanýmlayýcýkesitsel tipte bir araþtýrmadýr. Çocuk ve ebeveynlere iliþkin bilgiler anket formu ile toplanmýþtýr. Boy ve kilo ölçümünde standart tartý ve metre kullanýlmýþtýr. Süt tüketiminin deðerlendirilmesinde günde en az iki su bardaðý ve üstü süt içenler "yeterli", iki su bardaðý altýnda süt içenler "yetersiz" olarak deðerlendirilmiþtir. Çalýþma bulgularý, çocuklarýn çoðunluðunun kahvaltý yaptýðýný (%89), süt içmekten hoþlandýðýný (%91),sýcak süt içtiðini (%62) ve evde her zaman süt bulabildiklerini (%83) göstermiþtir. Çocuklarýn boya göre aðýrlýk incelemelerinde %4.2'sinin zayýf, %4.6' sýnýn þiþman olduðu bulunmuþtur. Pastorize/uzun ömürlü süt kullanýmý yüksek (%95.4), çocuklarda yeterli süt tüketme oraný ise oldukça düþüktür(%20). Ýncelenen deðiþkenlerden yalnýzca yaþ, kahvaltý yapma ve evde her zaman süt bulunma durumu ile süt tüketimi arasýnda anlamlý iliþki bulunmuþtur. Lojistik regresyon analizine göre 10-14 yaþ grubundaki çocuklarda yetersiz süt tüketme riski 6-9 yaþ grubuna göre 2.5 kat daha fazla bulunmuþtur (OR=2.50 %95 GA=1.29-4.87, p=0.007). Sonuç olarak, süt tüketiminde en önemli belirleyici etmenin yaþ olduðu, çocuklarýn süte ulaþabilirliðinin önemli olduðu bulunmuþtur. Birinci basamakta okul saðlýðý hizmetlerine önem verilmeli, saðlýklý beslenme kapsamýnda süt tüketimini etkileyen etmenler ve alýnmasý gereken önlemler hakkýnda çocuk ve ebeveynlere saðlýk eðitimi ve danýþmanlýk yapýlmalýdýr. Çocuklarýn evde ya da okulda süte ulaþmalarýný ve süt içme alýþkanlýðý kazanmalarýný saðlayacak uygulamalara ve politika geliþtirmeye gereksinim vardýr. Anahtar Sözcükler: Süt tüketimi, okul saðlýðý, okul çaðý çocuklar. Giriþ Süt, insan organizmasý için gerekli pek çok besin öðesini bileþiminde bulunduran önemli bir besindir (1). En temel kalsiyum kaynaðý olarak bilinen süt ve süt ürünlerinin yetersiz düzeyde tüketilmesinin, günümüz gençliðinin gelecekte kemik saðlýðý üzerine uzun süreli, ciddi ve zararlý etkiler oluþturmasý kaçýnýlmazdýr (2,3). Özellikle büyüme ve Abstract The purpose of this study was to examine the prevalence of milk consumption and associated factors in a group of children currently studying in a primary school. This descriptive cross-sectional study was performed among 239 children, aged 6 to 14 years in a primary school in Ýstanbul, Mecidiyeköy Health Center district. Information about children and their parents were obtained by a questionnaire form. Standart weighing tool and meter were used to measure body weight and height. Milk intake of at least two glasses or more per day was evaluated as "adequate", and less intake as "inadequate". The results showed that the majority of children have breakfast (89%), enjoy drinking milk (91%), drink hot milk (62%), and always find milk to drink at home (83%). The evaluation of weights of children with respect to their heights revealed that 4.2 % of them had wasting, and 4.6% were obese/overweight. Ratio of drinking pastorized/long-lasting milk was high (95.4%), whereas adequate milk consumption was very low among children (20%). Milk consumption was significantly associated with only age, having breakfast and always finding milk to drink at home. According to logistic regression analysis, 10-14- year-old children were 2.5 times more likely to drink inadequate milk than 6-9-year-old children (OR=2.50 95% GA=1.29-4.87, p=0.007). In conclusion, it was found that the strongest predictor of milk consumption is age, and the availability of milk is important. In primary health care, health services in schools must be cared for; children and parents must be educated and given guidance about factors affecting milk consumption and precautions that are necessary to be taken. It is required to develop activities and policies that will enable children to access milk and make them acquire the habit of drinking milk. Key Words: Milk consumption, school health, school-aged children. geliþme dönemindeki okul çocuklarýnýn beslenmesinde gerekli olan kalsiyumun büyük bir bölümü süt ve süt ürünleri ile karþýlanabilir (1,4,5). Bu nedenle büyüme çaðýndaki çocuk ve gençlerin günde en az 500 g (yaklaþýk iki su bardaðý) süt ya da ona eþdeðer yoðurt tüketmesi önerilir (6,7). Okul çaðý çocuklarýnda süt tüketimini gösteren ulusal düzeyde veriler sýnýrlýdýr. *Doç.; Ýstanbul Ü. Florence Nightingale Hem. YO. Halk Saðlýðý Hem. AD., Ýstanbul 2006 cilt 15 sayý 3 38
Ankara Tabip Odasý verileri, Türkiye'de kiþi baþýna düþen iþlenmiþ ve ambalajlanmýþ süt tüketiminin yýlda 6 litre ile Avrupa ülkelerinin oldukça gerisinde yer aldýðýný göstermektedir (6). Yine Türkiye'de çocuk ve adölesanlarda süt ve ayran tüketimi (%10-25) oldukça düþük oranlardadýr (1,8). Vitamin yetersizliði olan öðrencilerin oraný ise (%60-85) oldukça yüksek olup kalsiyum ve riboflavin yetersizliðinin temel nedeni olarak özellikle süt ve süt ürünlerinin yetersiz düzeyde tüketilmesi gösterilmektedir (8,9). Çeþitli araþtýrmalarda, çocukluk ve gençlik dönemindeki yetersiz süt tüketiminin saðlýk algýlarý, beslenme eðitiminin olmayýþý, farklý içecek seçeneklerinin bulunmasý, süt tipi ve ýsýsý, ebeveyn ve akranýn olumsuz rol model olmasý gibi nedenler ile iliþkili olduðu ileri sürülmektedir (2,10). Türkiye'de ise baþta süt üretimindeki yetersizlik olmak üzere, açýk süt kullanýmý, pastörize sütlerin daha pahalý olduðu inancý ve sütün satýn alýnmasýnda ekonomik kaygýlarýn halen yaygýn olmasý süt tüketimini azaltan diðer nedenler arasýnda sayýlabilir (1,6,9,11). Çocukluk yýllarýnda yeterli süt tüketimi, büyüme ile ilgili olduðu kadar yaþam boyu saðlýklý yeme alýþkanlýklarý kazanma ve saðlýðý geliþtirme ile de ilgilidir. Çocukluk ve gençlik yýllarý süt içme alýþkanlýðýnýn kazandýrýlmasýnda ve doðru beslenme davranýþlarýnýn geliþtirilmesinde kritik öneme sahiptir (1,10). Çocukluk ve gençlik yýllarýnda süt içme gibi koruyucu önlemlerin saðlýk yönünden önemine inanan ülkelerdeki uygulama örnekleri, beslenme sorunlarýna yönelik nedenlerin incelenerek önceliklerin belirlenmesi, etkin politikalarýn oluþturulmasý, uygulanmasý, izlem ve deðerlendirmelerin yapýlmasýnýn gereðine iþaret etmektedir (1). Süt tüketim alýþkanlýðýnýn istenen oranlara ulaþtýrýlmasý, süt içmeyi etkileyen etmenlerin belirlenerek çözüm yollarý üretilmesi ve süt tüketim kültürünün geliþtirilmesi ile olanaklý olabilir. Bu konuya yönelik olarak uygulanan stratejiler arasýnda en belirgin olaný ve pek çok ülkede olduðu gibi ülkemizde de denenmiþ olan "Okul Sütü" programlarýdýr (1,5). Bu programlarýn uygulama biçimi sistemli olmamakla birlikte zaman içinde yaþama geçirilen pilot uygulamalar sonucunda okul çocuklarýnýn beslenmesinde önemli bir destek olduðu belirtilmektedir (1,5,8). Temel hedefleri toplumun saðlýðýný korumak ve geliþtirmek olan birinci basamakta çalýþan saðlýk profesyonellerinin, ihmal edilen okul çaðý çocuklarýnýn saðlýðýný koruyan ve geliþtiren hizmetlerde önemli sorumluluklarý vardýr (12). Ne yazýk ki ülkemizde, birinci basamak saðlýk hizmetleri çerçevesinde yürütülmesi beklenen (13) okul çaðý dönemindeki çocuklarýn saðlýðýnýn korunmasý ve geliþtirilmesine yönelik okul saðlýðý hizmetleri oldukça yetersizdir. Birinci basamakla baðlantýlý sürdürülen baðýþýklama hizmetlerinin yaný sýra sistemli olmayan, kayýt ve raporlandýrmadan öte gidemeyen saðlýk taramalarý ve saðlýk eðitimleri gibi hizmetlerin sistemli uygulanabilmesi için ulusal çözümlere gereksinim vardýr. Bu çalýþmada bir ilköðretim okulunda öðrenim gören bir grup okul çaðý çocuðunda süt tüketim sýklýðý ve iliþkili etmenleri incelemek amaçlanmýþtýr. Bu kapsamda incelenen araþtýrma sorularý þunlardýr; 1. Okul çaðý çocuklarýnda süt tüketim sýklýðý nedir? 2. Okul çaðý çocuklarýnda süt tüketimi ile iliþkili etmenler nelerdir? Gereç ve Yöntem Bu çalýþma, Ýstanbul'da Mecidiyeköy Saðlýk Ocaðý Bölgesinde bir ilköðretim okulundaki öðrencilerde planlanmýþ, tanýmlayýcý-kesitsel tipte bir araþtýrmadýr. Adý geçen bölge ayný zamanda bir Hemþirelik Yüksekokulu'nun Halk Saðlýðý Hemþireliði uygulamalarý ile ilgili eðitim-araþtýrma bölgesi olup, çalýþma 2004-2005 öðretim yýlýnýn güz yarýyýlýnda devam eden okul saðlýðý hemþireliði faaliyetleri kapsamýnda yürütülmüþtür. Örneklem büyüklüðü Türkiye'de süt içme alýþkanlýðýnýn sýklýðý %20 kabul edilerek 0.05 sapma ve %95 güven düzeyinde evren büyüklüðü bilinen formüle göre hesaplanmýþtýr (14). Araþtýrma örneklemini, ilköðretim 1. ile 8. sýnýflarda okuyan 1404 öðrenci arasýndan sýnýf ve cinsiyete göre tabakalý örnekleme yöntemi ile seçilen 239 öðrenci oluþturmuþtur. Çalýþmanýn yapýlabilmesi için gerekli olan izinler Ýl Milli Eðitim Müdürlüðü ve okul yönetiminden alýnmýþtýr. Veriler öðrenci ve ebeveyne ait olmak üzere iki ayrý anket formu ile toplanmýþtýr. Çalýþmanýn amacý öðrencilere sözel, velilere yazýlý olarak açýklanmýþ ve anket formunu doldurmalarý istenmiþtir. Yalnýzca birinci sýnýf öðrencilerine ait veriler okuma- 2006 cilt 15 sayý 3 39
yazmadaki sýnýrlýlýklarýndan dolayý görüþme yöntemi kullanýlarak toplanmýþtýr. Belirlenen örneklemin tamamýna ulaþýlmýþtýr. Anket formu öðrenci ve velinin sosyodemografik özellikleri, süt tüketim alýþkanlýklarý ve süt tüketimi ile iliþkili bazý deðiþkenleri belirlemeye yönelik sorulardan oluþmuþtur. Süt tüketiminin deðerlendirilmesinde günde en az iki su bardaðý ve üstü süt içenler "yeterli", iki su bardaðý altýnda süt içenler "yetersiz" olarak deðerlendirilmiþtir. Vücut aðýrlýðý ve boy uzunluðu, standart tartý (yer baskülü) ve metre (duvara sabitlenmiþ þerit metre) kullanýlarak, okulda ölçüm için düzenlenmiþ ayrý bir odada, ayakta ve hafif giysili olarak ölçülmüþtür. Beslenme durumunun deðerlendirilmesinde çocuklarýn yaþ ve cinsiyeti dikkate alýnarak boya göre aðýrlýk indeksleri (z skor) hesaplanmýþ ve -2 standart sapma ile +2 standart sapma sýnýr deðerler olarak alýnmýþtýr (-2 SD'nin altý zayýf, +2 SD'nin üstü þiþman, -2 SD ile +2 SD arasý normal kilolu). Aylýk gelir algýsý 1'den 5'e kadar puanlanan ve "çok kötü" ile "çok iyi" arasýnda deðiþen yanýt seçenekleri olan, "Aylýk gelir durumunuzu nasýl tanýmlarsýnýz?" sorusunun ebeveyne sorulmasý ile ölçülmüþtür. Süt içmenin önemine iliþkin algý ise yine 1'den 5'e kadar puanlanan tek soru ile ölçülmüþtür. "Sizce bir çocuðun her gün süt içmesi ne kadar önemlidir?" sorusu hem çocuk hem de ebeveyne sorulmuþ ve "hiç önemli deðil" ile "çok önemli" arasýnda deðiþen yanýt seçeneklerinden birini iþaretlemeleri istenmiþtir. Verilerin analizi bilgisayarda SPSS 11.0 paket programý kullanýlarak yapýlmýþtýr. Tanýmlayýcý özellikler için sayý, yüzdelik ve ortalama; süt tüketimi ile iliþkili etmenlerin incelenmesinde χ², t-testi ve lojistik regresyon analizi kullanýlmýþtýr. Anlamlýlýk düzeyi p<0.05 olarak kabul edilmiþtir. Bulgular Araþtýrma kapsamýndaki 6-14 yaþ arasýndaki toplam 239 öðrencinin %40.6'sý 6-9 yaþ grubunda,%59.4'ü 10-14 yaþ grubunda olup, %50.2'si kýz, %49.8'i erkektir. Boya göre aðýrlýk deðerlendirmelerinde çocuklarýn %91.2'si normal aðýrlýkta, %4.2'si zayýf, %4.6'sý þiþmandýr. Çocuklarýn %51.9'u bir, %25.1'i iki ve daha fazla sayýda kardeþe sahip, %58.4'nün annesi 0-8 yýl, %52'sinin babasý 9 yýl ve üstü eðitimlidir. Babalarýn %93.7'si, Tablo 1. Çocuklarda süt tüketim sýklýðý(n=239) Süt Tüketimi n (%) Hiç içmeyen 7 (2.9) Arada sýrada içen 76 (31.8) Her gün 1 su bardaðý 108 (45.2) Her gün 2 su bardaðý ve üstü 48 (20.1) annelerin %34.7'si gelir getiren herhangi bir iþte çalýþmaktadýr. Ankete yanýt veren velilerin çoðunluðunu (%72) anneler oluþturmuþ olup, aylýk gelir durumlarýný "orta" (%50.2) ve "iyi" (%39.3) olarak ifade etmiþlerdir. Aylýk gelir durumu algý puan ortalamasý 3.40 + 0.69'dur. Süt tüketimi ve iliþkili etmenler: Çalýþmadaki çocuklarýn günlük süt tüketim alýþkanlýklarý Tablo 1'de gösterilmiþtir. Buna göre, çocuklarýn %31.8'i arada sýrada, %45.2'si her gün bir su bardaðý süt içtiðini belirtirken, yalnýzca %20.1'inin her gün iki su bardaðý ve üstü süt tükettiði bulunmuþtur. Süt içmekten hoþlananlarýn oraný %91.2 olup, hoþlanmama nedeni olarak çoðunlukla sütün tadýný (11 kiþi) ya da kokusunu beðenmeme (7 kiþi) belirtilmiþtir. Süt içenlerin %61.1'inin sütü genellikle "sýcak" %36.8'inin ise "soðuk" içtiði, çocuklarýn %89.1'inin her gün kahvaltý yaptýðý bulunmuþtur. (Çocuklarýn %43,5 i günde en az bir su bardaðý süt içmeleri gerektiðini ifade etmiþlerdir). Bir çocuðun her gün süt içmesinin ne kadar önemli olduðuna iliþkin saðlýk algýlarý incelendiðinde, hem çocuklarýn (%97.5) hem de velilerin (%98.7) tamamýna yakýný "önemli-çok önemli" seçeneðini iþaretlemiþlerdir. Süt içmenin önemine iliþkin saðlýk algý puan ortalamasý çocuklar için 4.76±0.57, veliler için 4.78±0.57 olarak bulunmuþtur. Evde her zaman süt bulabildiklerini belirten çocuklarýn oraný ise %88.3'tür. Çocuklarýn günlük içmesi gereken süt miktarý hakkýnda ebeveynlerin bilgisi sorulduðunda, ebeveynlerin %39.7'si bir su bardaðý, %46.4'ü iki su bardaðý, %12.5'i üç ve daha fazla su bardaðý süt içmeleri gerektiðini ifade etmiþlerdir. Eve alýnan süt türü arasýnda ilk sýrada %95.4 ile pastörize/uzun ömürlü süt olup, hijyenik sütün tercih nedeni olarak, saðlýklý ve güvenilir olmasý (%86) belirtilmiþtir. Çocuklarda süt tüketme durumu ile çocuk ve ebeveyne ait seçilmiþ bazý sosyodemografik özellikler arasýndaki iliþki Tablo 2'de gösterilmiþtir. Cinsiyet, boya göre aðýrlýk, süt içmekten hoþlanma ve sütü sýcak ya da 2006 cilt 15 sayý 3 40
Tablo 2. Süt tüketimine göre Sosyo-demografik ve süte iliþkin özellikler (N=239) Sosyo-demografik ve süte Günlük süt içme miktarý iliþkin özellikler Yetersiz n(%) Yeterli n(%) istatistik Cinsiyet χ²= 1.002 Kýz 99 (82.5) 21 (17.5) Erkek 92 (77.3) 27 (22.7) p= 0.317 Yaþ grubu χ²= 11.962 6-9 yaþ 67 (69.1) 30 (30.9) 10-14 yaþ 124 (87.3) 18 (12.7) p= 0.001 Boya göre aðýrlýk Zayýf 7(70.0) 3 (30.0) χ²= 1.44 Normal 174 (79.8) 44 (20.2) Þiþman 10 (90.9) 1 (9.1) p= 0.486 Süt içme χ²= 1.60 Hoþlanan 172 (78.9) 46 (21.1) Hoþlanmayan 19 (90.5) 2 (9.5) p= 0.206 Süt içme þekli (n=234) χ²= 0.00 Sýcak 116 (79.5) 30 (20.5) Soðuk 70 (79.5) 18 (20.5) p= 0.99 Kahvaltý yapma χ²= 0.401 Yapan 165 (77.5) 48 (22.5) Yapmayan 26 (100.0) 0 (0) p= 0.007 Anne eðitimi χ²= 0.273 0-8 yýl 100 (77.5) 29 (22.5) 9 yýl ve üstü 74 (80.4) 18 (19.6) p= 0.602 Baba eðitimi χ²= 0.043 0-8 yýl 71 (78.0) 20 (22.0) 9 yýl ve üstü 76 (76.8) 23 (23.2) p= 0.836 Ailedeki çocuk sayýsý 1 çocuk 42 (76.4) 13 (23.6) χ²= 0.950 2 çocuk 102 (82.3) 22 (17.7) 3 çocuk ve üstü 47 (78.3) 13 (21.7) p= 0.622 Evde süt bulunma χ²= 5.39 Bulunan 164 (77.7) 47 (22.3) Bulunmayan 27 (96.4) 1 (3.6) p= 0.02 Eve alýnan süt türü χ²= 0.371 Açýk süt 8 (72.7) 3 (27.3) Pastorize/uzun ömürlü 183 (80.3) 45 (19.7) p=0,542 Gelir algýsý (n=235) Kötü 12(80.0) 3 (20.0) χ²=0.401 Orta 94(78.3) 26 (21.7) Ýyi 85(81.7) 19 (18.3) p = 0.818 Süt içmenin önemini t= 1.38 algýlama puan 4.74 + 0.62 4.87 + 0.34 ortalamasý* (çocuk) p = 0.169 Süt içmenin önemini t= 0.618 algýlama puan ortalamasý* 4.80 + 0.45 4.75 + 0.48 (ebeveyn) p = 0.537 *ort+ss 2006 cilt 15 sayý 3 41
soðuk içme durumu ve süt içmenin önemini algýlama, puan ortalamasýna göre süt tüketimi sonuçlarý arasýnda anlamlý iliþki saptanmamýþtýr (p>0.05). Yeterli süt tüketenler ile karþýlaþtýrýldýðýnda, yetersiz süt tüketen öðrenciler arasýnda 10-14 yaþ grubunda olanlarýn, kahvaltý yapanlarýn ve evde her zaman süt bulunduðunu belirtenlerin oraný yüksek bulunmuþ olup fark istatistiksel olarak anlamlýdýr (p<0.05). Süt tüketimi ile ebeveyne iliþkin bazý özellikler incelendiðinde, süt tüketimi ile annebabanýn eðitimi, evdeki çocuk sayýsý, eve alýnan süt türü, gelir algýsý ve süt içmenin önemini algýlama puan ortalamasý arasýnda istatistiksel olarak anlamlý bir iliþki bulunmamýþtýr (p>0.05) (Tablo 2). Lojistik regresyon analizine göre, modele giren deðiþkenlerden yalnýzca yaþ etmeninin süt tüketiminde anlamlý etkisi olduðu bulunmuþtur (Tablo 3).10-14 yaþ grubundaki çocuklarda yetersiz süt tüketme durumu 6-9 yaþ grubuna göre 2.5 kat daha fazla bulunmuþtur (OR=2.50 %95 GA=1.29-4.87, p=0.007). Tartýþma Bu çalýþma sosyoekonomik düzeyi orta olan bir ilköðretim okulundaki öðrencilerde süt tüketim sýklýðýný ve iliþkili etmenleri tanýmlamaktadýr. Çalýþma bulgularý, büyüme ve geliþme dönemini henüz tamamlamamýþ bir grup ilköðretim öðrencisinde önemli bir besin grubu olan sütün yetersiz tüketildiðini göstermektedir. Çalýþmada çocuklar arasýnda yeterli süt tüketim düzeyini gösteren iki su bardaðý ve üstü süt içenlerin oraný yalnýzca %20 olarak bulunmuþtur. Okul çaðý çocuklarýnda süt tüketimine iliþkin çalýþmalar sýnýrlý olmakla birlikte bu oran, farklý yaþ gruplarýnda yapýlmýþ olan ve süt tüketim yetersizliðini vurgulayan diðer ulusal veriler ile uyumludur (1,9,11). Süt tüketimi ile ilgili çeþitli ülkelere ait araþtýrma raporlarýnda ise farklý prevelans oranlarý belirtilmekle birlikte süt tüketiminin arzu edilen düzeylerin altýnda olduðu belirtilmektedir (2,4,15,16,17). Çalýþmadaki çocuklarýn süt içmenin önemine iliþkin saðlýk algýlarýnda ve süt içmekten hoþlananlarýn oranýndaki yüksekliðe karþýn süt tüketim oranlarýndaki düþüklük dikkat çekicidir. Bunun yaný sýra çocuklarýn günlük içmeleri gereken süt miktarýný bilme durumlarý incelendiðinde, hem ebeveynlerin (%41) hem de çocuklarýn (%46.8) yaklaþýk yarýya yakýný bir su bardaðý ve daha az süt miktarýný belirtmiþlerdir. Bulgular çocuklarda süt içmenin önemine iliþkin bilgi ve görüþlerin içselleþtirilmediðini ve yeterli süt tüketimi konusunda hem çocuklarýn hem de ailelerin bilgilendirilme gereksiniminde olduklarýný ve bu konuya iliþkin çok yönlü nedenlerin incelenmesi gereðini ortaya koymaktadýr. Nicklas, çocuklarda kahvaltý yapma alýþkanlýðýnýn süt içme davranýþýný olumlu yönde etkilediðini ileri sürmektedir (2). Çalýþmada her gün kahvaltý yaptýðýný belirten çocuklarýn oraný (%89) oldukça yüksek bulunmuþtur. Bu bulgu Türkiye'de okul çocuklarýnda düzenli kahvaltý yapma alýþkanlýðýnýn düþük olduðunu gösteren raporlarda (1,18) belirtilen oranlara göre yüksek olup, yapýlacak bilinçlendirme eðitimleri ve süt desteði ile daha iyi süt tüketim oranlarýna ulaþýlabilecek bir grupla karþý karþýya olduðumuzu düþündürmektedir. Ayrýca kahvaltý yapanlarda yeterli süt tüketiminin anlamlý olarak yüksek bulunmuþ olmasý, kahvaltý yapmanýn beslenme davranýþý ve süt içme alýþkanlýðýný geliþtirmede önemini koruduðunu göstermektedir. Çeþitli araþtýrma raporlarýnda süt tüketim alýþkanlýklarýnýn bazý demografik özelliklere göre farklýlýk gösterebileceði ileri sürülmektedir (10,17,19). Literatürün aksine bu çalýþmada, süt tüketimi ile cinsiyet arasýnda anlamlý bir iliþki bulunmamýþtýr. 10-18 yaþ arasý Asyalý, Hispanik ve beyaz ýrka sahip çocuklarda yapýlan bir çalýþmada (20) yeterli kalsiyum alýmýnda süt tüketiminin önemli bir etmen olduðu, Asyalýlar da ve kýzlarda kalsiyumun Tablo 3. Süt içmede etkili olan deðiþkenler ß Standart Wald p Odds oraný (95 %) hata Güven aralýðý) Yaþ 0.920 0.339 7.356 0.007 2.509 1.291-4.878 Evde süt bulunma durumu 0.441 0.355 1.542 0.214 0.643 0.321-1.291 Kahvaltý yapma durumu 7,460 19,437 0.147 0.701 1737,774 0.000-6.1E+19 Constant -9,008 19,436 215 0,643 Model ki - kare=21.617, df=3, p=0.000 2006 cilt 15 sayý 3 42
yeterli düzeyde alýnmadýðý belirtilmektedir. Tam yaðlý, az yaðlý (light) ya da soya sütü gibi süt tercihlerinin çocuklara sunulduðu ve satýn alma koþullarýnýn daha iyi olduðu ülkelerde yapýlan bazý çalýþmalarda ise yaðý azaltýlmýþ sütlerin daha çok kadýnlar tarafýndan tercih edildiði ileri sürülmektedir (20,22). Çalýþma kapsamýndaki çocuklarýn büyük çoðunluðu (%91.2) normal aðýrlýktadýr. Normal kilolu, zayýf ve þiþman çocuklar arasýnda süt tüketimi yönünden anlamlý bir fark bulunmamýþtýr. Bu kesitsel çalýþmada boya göre aðýrlýk deðerlendirmesi çocuklarýn araþtýrma dönemindeki durumunu yansýtmakta olup, süt tüketiminin büyümegeliþmeyle olan iliþkilerinin incelenmesi için ileri araþtýrmalara gereksinim vardýr. Çocuklarda süt tüketimini inceleyen çalýþmalarda çocukluktan adölesan dönemine geçiþ sürecinde olan yaþlarda günlük süt tüketiminde giderek azalma olduðu ve bu azalmada gazlý içecek tercihinin önemli rolü olduðu vurgulanmaktadýr (3,19,20,21,22). Bu çalýþmada 10-14 yaþ grubundaki çocuklarda yetersiz süt tüketme durumu 6-9 yaþ grubuna göre 2.5 kat daha fazla bulunmuþtur. Bu durum ilkokuldan ortaokula geçiþ dönemindeki çocuklarýn yetersiz süt tüketimi yönünden riskli olduklarýný göstermektedir. Çocuklarda süt tüketim davranýþlarýnýn incelendiði bir çalýþmada (10) soðuk sütün çocuklar tarafýndan daha fazla arzu edildiði, farklý tat ve renkte paketlenen sütlerin çocuklar arasýnda ilgiyi artýrdýðý rapor edilmiþtir. Bu çalýþmada süt tüketimi ile sütten hoþlanma, sütün sýcak/soðuk içilmesi ve eve alýnan süt türünün anlamlý bir fark yaratmadýðý bulunmuþtur. Kuzey Amerika'da okul sütü programlarýnýn deðerlendirildiði bir raporda, süt ýsýsý ve süt tiplerinin çocuklarýn tercihlerine uygun olmamasý, tüketimi etkileyen baþlýca nedenler arasýnda belirtilmiþtir (2). Çocuklarda süt tüketimini artýrmaya yönelik giriþimsel bazý çalýþmalarda ise çikolata, kakao vb. aromalar ile tatlandýrýlmýþ sütlerin evde ve okulda çocuklar tarafýndan daha fazla kabul göreceði (2,3); çocuklarýn diyetlerinde olumsuz etkiye sahip olan meþrubat tüketimini azaltmada farklý tattaki sütlerin önemli rol oynayabileceði ileri sürülmektedir (3). Süt, içerdiði besin öðeleri nedeniyle mikroorganizmalarýn da vazgeçemediði bir besin kaynaðý olup, hijyenik tüketilmediðinde saðlýk yönünden risk oluþturur (1). Türkiye'de tüketilen sütlerin %62'sini hijyenik olmayan sokak sütleri oluþturmaktadýr (5). Meseri'nin çalýþma bulgularýna (11) benzer biçimde bu çalýþmadaki çocuklarýn evlerinde büyük çoðunlukla saðlýklý ve güvenilir (%86) olduðu için pastörize ya da uzun ömürlü sütün (%95.4) tercih ediliyor olmasý sevindirici bir durum olup, hijyenik sütün önemi konusunda ebeveyn farkýndalýðýnýn olumlu olduðu yönünde yorumlanmýþtýr. Bazý çalýþmalarda süt tüketiminin akran ve ebeveynlerin rol model davranýþlarýndan etkilendiðinin (10) ve özellikle annelerin çocuklarýnýn süte alýþmalarýnda etkili olabileceklerinin (2) ileri sürülmesi, süt içme alýþkanlýðý kazandýrmada ebeveynlerin rollerinin önemine iþaret etmektedir. Velilerde süt içmenin önemine iliþkin saðlýk algýsýndaki yüksekliðin, ebeveynlerin hijyenik süt tercihinde ve evde her zaman süt bulundurmada etkili olduðu düþünülmüþtür. Türkiye gibi geliþmekte olan ülkelerde süt tüketiminde ekonomik nedenlerin ve kaygýlarýn da payýný dikkate almak gerekmektedir. Beklenenin aksine süt tüketimi ile anne-baba eðitimi ve gelir algýsý arasýnda anlamlý bir iliþki bulunmamýþtýr. Velilerin büyük çoðunluðunun gelir algý puan ortalamasý orta ve ortanýn üstünde olup okulun sosyoekonomik profili ile uyumludur. Ebeveynlerin gelir algýsý ile çocuklardaki süt tüketimi arasýnda iliþkinin bulunmamasý, ailelerin benzer gelir yapýlarýna sahip olmalarýna baðlanabilir. Bu çalýþmanýn aksine okul öncesi çocuklarý kapsayan bir çalýþmada (11) gelir düzeyi arttýkça süt tüketiminin arttýðý; süte iliþkin bilginin lise ve üstü eðitim almýþ annelerde anlamlý olarak daha yüksek olduðu bulunmuþtur. Çalýþmadaki çocuklarýn yalnýzca tek bir coðrafi bölgedeki bir ilköðretim okulundan seçilmiþ olmasý, kesitsel araþtýrma tasarým tipinin kullanýlmasý, ebeveynlerin süt içme alýþkanlýklarýnýn incelenmemesi ve süt tüketimi ile ilgili bilgilerin çocuk ve ebeveynlerin bildirimlerine dayalý olarak belirlenmesi, çalýþmanýn sýnýrlýlýklarý olup bu çalýþma bulgularýnýn dikkatli yorumlanmasýný gerektirmektedir. Ancak tüm bu sýnýrlýlýklara karþýn, çalýþma bulgularý sosyoekonomik düzeyi orta olan bir grup okul çocuðunda günlük süt tüketim alýþkanlýklarýndaki yetersizliðe dikkat çekmektedir. Bu konuda 2006 cilt 15 sayý 3 43
geniþ ölçekli araþtýrmalara gereksinim olmakla birlikte, bulgular süt tüketimini etkileyen bireysel ve çevresel etmenlerin incelenmesi ve süt içme alýþkanlýðý kazandýracak eðitim stratejilerinin geliþtirilmesine katký saðlayacak ipuçlarý verebilir. Bu baðlamda; - Toplum temelli okul saðlýðý çalýþmalarýna önem verilmelidir. - Süt tüketimini etkileyen etmenler ve koruyucu önlemler hakkýnda ebeveyn ve öðretmenler bilgilendirilmelidir. Ebeveynlere, çocuklarýna model olarak süt içme davranýþýna katký yapabilecekleri; çocuklarýna sütün önemini ve süt içmeleri gerektiðini anýmsatma gibi davranýþlarla destekleyici çevre oluþturmada önemli rolleri olduðu konusunda eðitim ve rehberlik yapýlmalýdýr. - Okul sütü programlarý tek baþýna süt içme alýþkanlýðý kazandýrmada yeterli olmasa da bu tür destek programlarýn devamý saðlanmalýdýr. Teþekkür: Yazar araþtýrma verilerinin toplanmasýndaki katkýlarýndan dolayý stajyer hemþire Saliha Hançerigüzel, Betül Sönmez, Emine Karanýn ve Kader Baþaran'a teþekkür eder. Ýletiþim: Dr. Nursen Ö. Nahcivan E-posta: nursen@istanbul.edu.tr Kaynaklar 1- Arslan P. Okul sütü ve okul beslenme programlarýnýn önemi. Eriþim adresi: http://www. saglikvakfi.org.tr/ k2a.asp.newsid. Eriþme tarihi: 24.8.2005. 2- Nicklas TA. Calcium intake trends and health consequences from childhood through adulthood. J Am Coll Nutr 2003; 22 (5): 340-356. 3- Johnson RK, Frary C, Wang MQ. The nutritional consequences of flavored-milk consumption by school-aged children and adolescents in the United States. J Am Diet Assoc 2002;102(6): 853-856. 4- Kersting M, Alexy U, Sichert-Hellert W. Dietary intake and food sources of minerals in 1 to 18 year old German children and adolescents. Nutr Res 2001;21:607-616. 5- Güvenli süt tüketimi raporu. Eriþme adresi: http://www.tetrapak.com.tr/index2.html. Eriþme tarihi: 03.10.2005. 6- Beslenme: Süt ve yoðurt. Ankara Tabip Odasý Toplum ve Saðlýk Sayfalarý. Eriþim adresi:http://www.ato.org.tr/toplum saglik/beslenme/beslenme_sagligi_sut_yogurt. shtml. Eriþme tarihi:15.8.2005. 7- Türkiye'ye Özgü Beslenme Rehberi. Yeterli ve Dengeli Beslenme. TC. Saðlýk Bakanlýðý, Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü, Hacettepe Üniversitesi Beslenme ve Diyetetik Bölümü, Ankara, 2004. 8- Pekcan G. Türkiye'de beslenme sorunlarý ve boyutlarý:besin ve beslenme politikalarý ve önemi.eriþim adresi: http://www.un.org.tr/who/nutrition Eriþme tarihi:24 8.2005. 9- Ulusal Gýda ve Beslenme Strateji Çalýþma Grubu Raporu (Ulusal gýda ve beslenme eylem planý I.aþama çalýþmasý eki ile). Devlet Planlama Teþkilatý Müsteþarlýðý Ýktisadi Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürlüðü,Yayýn No DPT:2670, Ankara, 2003. 10- Connors P, Bednar C, Klammer S. Cafeteria factors that influence milk-drinking behaviors of elementary school children: grounded theory approach. J Nutr Educ 2001;33 (11): 31-36. 11-Meseri R. Narlýdere saðlýk ocaðý bölgesinde 1-4 yaþýndaki çocuklarýn süt ve yoðurt tüketimleri ve etkileyen etmenler. Dokuz Eylül Üniversitesi Halk Saðlýðý Ana Bilim Dalý, Yüksek Lisans Tezi, Ýzmir, 2004. 12-Juszcak L. Okul temelli saðlýk hizmetleri. Okul Saðlýðý Kongresi Özet Kitabý,13-17 Ekim, Ýstanbul, 1999. 13-Saðlýk hizmetlerinin yürütülmesi hakkýnda yönerge. TC. Saðlýk Bakanlýðý Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü, Ankara, 2001. 14-Sümbüloðlu K, Sümbüloðlu V. Biyoistatistik. 9.baský, Ankara:Hatiboðlu yayýnevi, 2000. 15-Wilson DB, Nietert PJ. Patterns of fruit, vegetable, and milk consumption among smoking and nonsmoking female teens. Am J Prev Med 2002;22 (4):240-246. 16-Greene-Finestone LS, Campbell MK, Gutmanis IA, Evers SE. Dietary intake among young adolescents in Ontario: associations with vegetarian status and attitude toward health. Prev Med 2005;40:105-111. 17-Klesges RC, Harmon-Clayton K, Ward KD, Kaufman EM, Haddock K, Talcott W, Lando HA. Predictors of milk consumption in a population of 17-to 35-year-old military personel. J Am Diet Assoc 1999; 99(7):821-826. 18-Merdol T. Okul çocuðunun beslenmesi. Okul Saðlýðý Kongresi Özet Kitabý,13-17 Ekim, Ýstanbul,1999. 19-Bus AEM, Worsley A.Consumers' health perceptions of three types of milk: asurvey in Australia. Appetite 2003;40: 93-100. 20-Novotny R, Boushey C, Bock MA, Peck L, Auld G, Bruhn CM, Gustafson D, Gabel K, Jensen JK, Misner S, Read M. Calcium intake of asian, hispanic and white youth. J Am Coll Nutr 2003; 22 (1): 64-70. 21- Harnack L, Stang J, Story M.Soft drink consumption among US children and adolecents: nutritional consequences. J Am Diet Assoc 1999; 99(4): 436-441. 22-Rampersaud GC, Bailey LB, Kauwell GP. National survey beverage consumption data for children and adolescents indicate the need to encourage a shift toward more nutritive beverages. J Am Diet Assoc 2003; 103 (1): 97-100. 2006 cilt 15 sayý 3 44