REST TÜSYON VE RESTORASYON ÖNER LER

Sanat Tarihi Dergisi Say /Number XVIII/1 Nisan/ April 2009, 25-49 GÖLMARMARA HAL ME HATUN MARET REST TÜSYON VE RESTORASYON ÖNER LER akir Çakmak ÖZET Gölmarmara da XVI. yüzy l sonunda Sultan III. Mehmed in dayesi Halime Hatun taraf ndan in a ettirilen külliye, cami, medrese, muallimhane, s byan mektebi, imaret, han, kahvehane, çe me ve alt dükkandan olu maktad r. Mualimhane, s byan mektebi ve han ile üç dükkan günümüze ula amam t r. Külliyeye ait 1011/1602 tarihli vakfiye, külliyede yer alan yap lar hakk nda ayr nt l bilgi edinmemizi sa lamaktad r. Buna göre imaret, dört kubbeli mutfak ve kiler, bu day de irmeni, sekiz tuvalet, bir arsa ve avludan olu maktad r. maretin avlusunda on iki ocakl bir han vard r. maret kap s nda bir çe me, avlusuna biti ik alt bakkal dükkan ve dükkanlar n üzerinde bir kahvehane ile misafirhane yer almaktad r. Vakfiyesinde ayr nt l bilgiler verilen imaret ve çevresindeki bu yap lar, günümüze önemli de i iklikler geçirerek ula abilmi tir. Anahtar Kelimeler: Restorasyon, maret, Halime Hatun, Gölmarmara, Manisa ABSTRACT The complex built by Halime Hatun, the nursemaid of Sultan Mehmed III., consists of a mosque, madrasa, teachers school, primary school, imaret, khan, coffeehouse, fountain and six shops. Teachers school, primary school and three shops did not survive. The charter of the waqf dated 1011/1602 provides us with detailed information on the complex. According to the charter the imaret had a kitchen a cellar covered by four domes, a grain mill, six toilets, a land and a courtyard. Within the courtyard of the imaret, there is a khan with twelve chambers. At the gate of the imaret there is a fountain and six shops are next to its courtyard with a coffeehouse and a guesthouse on the second floor. The imaret and the buildings around about which we get detailed information through the charter could survive up today with considerable changes. Keywords Restoration, Imaret, Halime Hatun, Golmarmara, Manisa Yard.Doç.Dr. Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Ö retim Üyesi

Gölmarmara Halime Hatun mareti Restitüsyon Ve Restorasyon Önerileri Manisa ya ba l Gölmarmara da yer alan Halime Hatun mareti, cami, medrese, muallimhane, s byan mektebi, han, kahvehane, çe me ve alt dükkandan olu an bir külliyenin parças d r 1. Mualimhane, s byan mektebi ve han ile dükkanlardan üçü günümüze ula amam t r 2. n a kitabesi bulunmamakla birlikte, 1011/1602 tarihli vakfiyesinden Sultan III. Mehmed in dayesi (süt annesi) Halime Hatun taraf ndan, vakfiye tarihinden k sa bir süre önce, XVI. yüzy l sonunda in a ettirildi i anla lmaktad r 3. Külliyeye ait vakfiyede, imaret hakk nda ayr nt l bilgiler verilmektedir. Bu bilgilere göre imaret, dört kubbeli mutfak ve kiler, bu day de irmeni, sekiz tuvalet, bir arsa ve avludan olu maktad r. maretin avlusunda on iki ocakl bir han vard r. maret kap s nda bir çe me, avlusuna biti ik durumda alt bakkal dükkan ve dükkanlar n üzerinde bir kahvehane ile misafirhane yer almaktad r. Vakfiyede verilen bilgiler de erlendirildi inde, imaret ile han n ayn avluyu payla t klar anla lmaktad r. Çe me, imarete giri i sa layan kap n n yan ndad r. Dükkanlar ise avluya biti iktir. Dükkanlar n üzerinde bir kahvehane ve misafirhane bulunmaktad r. Külliyeden günümüze sa lam olarak ula an cami ve medresenin do usunda, bir avlu çevresine yerle tirilmi durumdaki bu yap lardan bir k sm ayaktad r ( ekil 1,2). Avlunun güney ve do u kenarlar na oturan kubbeyle örtülü L planl dört birim, imaretten günümüze gelebilen en özgün bölümdür. Avlunun kuzeyinde yer alan iki katl yap n n üst kat yak n tarihlidir. Alt kattaki dikdörtgen yap, olas l kla vakfiyede sözü edilen handan geriye kalan yap olmal d r. Avlunun bat bölümü, imaret ve hana giri i sa layan kap ile çe me ve üç dükkan n bulundu u bölümdür. Bu cephenin kuzey kanad iki katl d r. kinci kata ç k sa layan merdivenlere düz atk ta l bir aç kl ktan girilmektedir. Bu aç kl n üzerindeki kitabeye göre üst kat, 1311/1893-94 tarihinde Ahmed Nuri adl bir ki i taraf ndan tamir ettirilerek ilkokula dönü türülmü tür 4. Bu yap lar ile vakfiyede tan mlanan yap lar kar la t r ld nda, imaretin kubbeyle örtülü dört biriminin, bat cephesi üzerindeki avlu kap s n n, bu kap n n hemen güneyindeki çe menin ve ayn cephe üzerinde, ikisi cephenin kuzey kanad nda, biri güney kanad nda olmak üzere üç dükkan n günümüze ula abildi ini söylemek mümkün olabilmektedir. Vakfiyede bahsi geçen han, olas l kla avlunun kuzeyinde yer alan iki 1 Yap n n rölöve, restorasyon ve restitüsyon projelerini haz rlayan ve çal mamda kullanmama izin veren Y. Mimar Umut Devrim Genç e te ekkürü borç bilirim. 2 Yap hakk nda bilgi için bkz. H. S. Ünalan, Akhisar ve Gölmarmara daki Türk An tlar, (E.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü bas lmam Yüksek Lisans Tezi), zmir 1998, s.105-111; T.Pakben, Gölmarmara Osmanl ehir Dokusu, ahuban Camii ve Halime Hatun mareti Yap Analizi ve Restorasyon Önerileri, (D.E.Ü. Bas lmam Yüksek Lisans Tezi) zmir, 1986, s.85-96; N. Özkul, Gölmarmara Halime Hatun Külliyesi, Türk Etnografya Dergisi, XX (1997), Ankara, s. 131-162; O. Aslanapa, Osmanl Devri Mimarisi, stanbul 1986, s. 315-317. 3 Vakfiye hakk nda ayr nt l bilgi için bkz. H. S. Ünalan, a.g.t., s.109; N. Özkul, a.g.m., s.133-134. 4 Kitabe metni için bkz. H. S. Ünalan, a.g.t., s.110-111. 26 Sanat Tarihi Dergisi

akir Çakmak katl yap n n bulundu u kesimde olmal yd. Kahvehane, bat cephesinin kuzey kanad n n üst kat nda yer alan ve 1311/1893-94 tarihinde Ahmed Nuri taraf ndan ilkokul olarak düzenlendi i anla lan yap n n bulundu u kesimde idi. II no.lu dükkan ile giri eyvan aras nda kalan merdiven, bu kesimde ilk in aatta da ikinci bir kat n varl n kan tlamaktad r. Merdivenlerle ula lan da l m mekan n n (K1) bat s nda, içinde bir ocak ve baca içeren küçük bir mekan n bulunmas bu kat n bir kahvehane olarak kullan lm olabilece i fikrini güçlendirmektedir. ekil 1- Gölmarmara Halime Hatun mareti. Zemin kat rölövesi (Y. Mim. U. D. Genç ten i lenerek) Sanat Tarihi Dergisi 27

Gölmarmara Halime Hatun mareti Restitüsyon Ve Restorasyon Önerileri ekil 2- Gölmarmara Halime Hatun mareti. Birinci kat rölövesi (Y. Mim. U. D. Genç ten i lenerek) 28 Sanat Tarihi Dergisi

akir Çakmak Bat Kanattaki Yap lar (Dükkanlar, Giri Eyvan, Çe me, Kahvehane) Yap n n ana cephesi, bat cephesidir (Resim 1-2). Bu cephenin kuzey kanad iki katl d r. Kuzey kanatta, zemin katta iki dükkan (I ve II) ve üst kata ula m sa layan merdivenlere aç lan düz atk ta l bir giri aç kl bulunmaktad r. Cephenin ortas nda avluya giri i sa layan tonozla örtülü bir eyvan vard r. Cephenin güney kanad nda vakfiyede de bahsi geçen çe me ve biti i inde tonozla örtülü küçük bir dükkan (III) yer almaktad r. Bu dükkan n güneyinde özgün ekli bozulmu, bugün depo olarak kullan lan, ah ap çat yla örtülü L planl bir mekan (IV) ve cephenin kö esinde yine özgün eklini yitirmi ah ap çat l bir di er dükkan (V) bulunmaktad r. Dolay s yla cephenin zemin kat nda giri eyvan ve çe me ile birlikte özgün eklini büyük ölçüde korumu üç dükkan izlenebilmektedir. Zemin katta, bozulmu durumdaki IV ve V no.lu mekanlar d nda kalan üç dükkan, çe me ve giri eyvan n n cepheleri düzgün kesme ta kaplamalar ve kemer formlar yla benzer özellikler ta maktad r. I ve II nolu dükkanlar do u-bat yönlü birer be ik tonozla örtülüdür. II nolu dükkan n do u duvar nda iki adet ni ve ortas nda bir adet ocak vard r. ki dükkana da bas k kemerli birer aç kl ktan girilmektedir. Her ikisinin de bas k kemerli geni birer camekan bulunmaktad r. Gerek giri aç kl klar gerekse camekanlar, yak n tarihli demir do ramalarla kapat lm durumdad r. II no.lu dükkan ile giri eyvan aras nda cephenin kuzey kanad nda yer alan ikinci kata ç k sa layan merdivenlerin giri aç kl bulunmaktad r. Düz atk ta l aç kl n üzerinde, yukar da sözünü etti imiz 1311/1893-94 tarihli onar m kitabesi vard r (Resim 3). Avluya giri i sa layan eyvan, do u-bat yönlü tonozla örtülü derin bir eyvand r (Resim 4,5). Mevcut izlerden özgün tonozun bozuldu u, geç bir dönemde daha bas k bir tonoz haline getirildi i anla labilmektedir. T. Pakben, giri eyvan n n üzerinde yükselen mekan n (K2), vakfiyede bahsi geçen misafirhane oldu unu iddia etmektedir 5. Bugün bu mekan, özgün eklini yitirmi durumdad r. Olas l kla kahvehanenin ilkokula dönü türüldü ü onar mda elden geçmi, eyvan örten tonozun formu, bu onar m s ras nda de i mi tir. Giri eyvan n n güneyinde çe me yer almaktad r (Resim 4). Vakfiyede de çe menin imaret kap s n n yan nda oldu u belirtilmektedir. Dolay s yla özgün yerini korumu tur. Ka kemerle örtülü bir ni i bulunan çe menin gerisinde su deposu vard r. Çe meden itibaren güneye do ru s ralanan, bir ba ka deyi le yap n n güneybat kö esini i gal eden mekanlar n özgün durumu tart mal d r. Çe menin biti i inde yer alan küçük dükkan (III), do u-bat yönlü bir tonozla örtülüdür (Resim 6). Boyutlar itibariyle bir dükkan olarak hizmet veremeyecek ölçüde küçük bir mekand r. Gerek bu mekan n, gerekse biti i indeki çe menin gerisinde yer alan deponun do u duvar n n özgün eklini yitirmi oldu u, bu duvar n sonradan in a edildi i akla gelmektedir. III no.lu dükkan n 5 Bkz. T. Pakben, a.g.t., s.87. Sanat Tarihi Dergisi 29

Gölmarmara Halime Hatun mareti Restitüsyon Ve Restorasyon Önerileri güneyinde yer alan bir aç kl ktan, bugün depo olarak kullan lan IV. no.lu. mekana geçilmektedir. IV. No.lu mekan, bugünkü ekliyle ah ap çat yla örtülü L ekilli bir mekand r. Ancak mekan n giri inde yer alan duvar üzerinde bulunan kemer izleri, özgün ekli hakk nda fikir vermektedir (Resim 7). Bu duvar üzerinde yer alan ve güneye do ru bir kemerin devam etti ini kan tlayan izler ve kö ede kalan V no.lu mekan n güneybat kö esinde yer alan kemer izleri burada kare planl bir mekan n varl n kan tlamaktad r. Yerinde yapt m z inceleme s ras nda, V no.lu mekan n çat aras na ç kt m zda, mekan n güneybat kö esinde yer alan kemerin yukar da da devam etti ini ve imaretin kubbeli birimlerinde görülen kemerlerle benzer oldu unu gördük (Resim 8). Dolay s yla bugün güneybat kö ede yer alan V no.lu mekan n yerinde kubbeyle örtülü kare planl bir mekan bulundu u kesin olarak söylenebilmektedir ( ekil 3). V. no.lu mekan n bulundu u kesimde kare planl bir mekan var idiyse, bugünkü IV no.lu mekan nas l bir mekand? Bugün itibariyle L ekilli bir plana sahip olan IV no.lu mekan n bat s nda yer alan III no.lu mekan n bir dükkan olarak hizmet veremeyecek boyutlarda küçük bir mekan oldu unu yukar da da belirtmi tik. III no.lu mekan ve çe menin gerisinde kalan do u-bat yönlü dikdörtgen mekan, III no.lu mekanla ba lant l bir dükkan olarak dü ünmek yanl olmayacakt r. Bu durumda bu dükkana giri in, III no.lu dükkan n bulundu u kesimden sa land n kabul etmek gerekecektir. IV no.lu mekan n avluya bakan do u ve kuzey duvarlar n n özgünlü ü tart mal d r. Bugünkü ekliyle giri eyvan ile benzer dokuya sahip olan bu duvarlar, imaretin özgün mekanlar n n duvar dokusundan farkl d r. Ayn zamanda IV. no.lu mekan do uya do ru uzatarak dikdörtgen bir mekan niteli i kazand ran bu duvarlar n yap n n simetrisini bozdu u da bir gerçektir. Dolay s yla, IV no.lu mekan n özgünde do uya do ru devam etmedi ini, eyvan da kapsayan bir onar m s ras nda uzat ld n kabul etmek mümkün görünmektedir. Bu durumda, III no.lu dükkan ve çe menin gerisinde kare ekilli bir mekan ortaya ç kmaktad r. Sonuç itibariyle bu kesimde, giri i III no.lu mekandan sa lanan ve çe menin su haznesini de kapsayan bir mekan organizasyonunun varl saptanabilmektedir. IV no.lu mekan n do u duvar n n özgün oldu unun kabul edilmesi durumunda ise ortaya do u-bat yönlü dikdörtgen bir mekan ç kmaktad r. Bu varsay m kabul edildi inde, bu kesimde be ik ya da aynal manast r tonozla örtülü bir mekan tasarlamak gerekmektedir. Güneybat kö eye kare planl ve kubbeli bir mekan, III no.lu mekan n gerisine kare ya da do u-bat yönlü dikdörtgen bir mekan yerle tirildi inde, V ve VI no.lu mekanlar n aras nda kuzey-güney yönlü dikdörtgen bir hacim kalmaktad r. maretin VI no.lu mekan na biti ik bu dikdörtgen hacmin kuzey-güney yönlü bir tonozla örtülü oldu u kabul edilebilir. T. Pakben ve H. S. Ünalan n rölövelerinde, VI no.lu mekan n bat duvar üzerinde dip duvar net olarak görülemedi i anla lan bir ni i aretlidir 6. Burada yer alan ni in, V ve VI no.lu mekanlar aras nda kalan dikdörtgen hacimli 6 Bkz. H. S. Ünalan, a.g.t., s. 106, ek. 28; T. Pakben, a.g.t., s. 86, Lev. 22. 30 Sanat Tarihi Dergisi

akir Çakmak mekana geçi i sa layan bir aç kl a ait olabilece i akla gelmektedir. III, IV, V ve VI no.lu mekanlara ili kin kesin saptama, ancak restorasyon uygulamas s ras nda bu mekanlara ait tüm duvarlar n soyulmas ile mümkün olabilir. IV ve V no.lu mekanlar n özel mülkiyette kalmas, bu konudaki en büyük sorundur. Bat cephesinin kuzey kanad iki katl d r (Resim 2). Üst kata, II no.lu dükkan ile giri eyvan aras nda kalan merdivenlerle ula lmaktad r. Merdiveni içeren dar koridora düz atk ta l bir aç kl ktan girilmektedir. Aç kl n üzerinde, yukar da da de indi imiz gibi bir onar m kitabesi bulunmaktad r. 1311/1893-94 tarihli kitabeden, üst kat n bu tarihte ilkokula dönü türüldü ü anla lmaktad r. Yak n bir zamana kadar kütüphane olarak kullan lan bu kat, bugün bo durumdad r. Merdivenle, üstte yer alan K2 ve K3 mekanlar aras ndaki dar bir hole ç k lmaktad r. Hole, avluda yer alan merdiven basamaklar ile de ula labilmektedir. Bu hol, kuzeydeki kuzey-güney yönlü dikdörtgen mekanla (K3), güneydeki do u-bat yönlü dikdörtgen mekana (K2) geçi i sa lamaktad r. Kuzeydeki dikdörtgen mekan, vakfiyede bahsi geçen kahvehanedir (Resim 9). Bugün üzeri duralit kaplamal düz tavanla örtülü olan mekan n, tavan n üst kesiminde kalan izlerden, özgünde bir aynal manast r tonozuyla örtülü oldu u tahmin edilebilmektedir. Bu mekan n güneybat kö esinde yer alan küçük mekan bir kahve oca olmal d r. Üzeri tu ladan bas k bir tonozla örtülü olan bu küçük mekanda bir de baca vard r. Holün güneyinde kalan mekan (K2), do u-bat yönlü dikdörtgen bir mekand r. maretin giri eyvan n n üzerine oturan bu mekan n üzeri, bugün düz ah ap tavanla örtülü olmas na kar l k, özgünde do u-bat yönlü bir be ik tonoz ya da kahvehanede oldu u gibi bir aynal manast r tonozla örtülü olmal yd. T. Pakben in bu mekan n vakfiyede bahsi geçen misafirhane olmas gerekti ini iddia etti ini yukar da belirtmi tik. Vakfiyeden, misafirhanenin kahvehane gibi dükkanlar n üzerinde yer ald anla lmaktad r. Ancak bu mekan misafirhane için oldukça küçüktür. Ayr ca vakfiyede misafirhanenin Müslüman kad nlara, e raf ve ayana mahsus olarak yap ld da belirtilmektedir. Kad nlar n da kulland bir misafirhanenin, kahvehane ile yan yana hatta ayn merdivenler kullan lmak suretiyle planlanm olmas uzak bir ihtimaldir. Misafirhanenin yerini günümüze ula amayan dükkanlar n üzerinde dü ünmek daha yerinde olacakt r ( ekil 4). Giri aç kl üzerindeki kitabeden, kahvehanenin 1311/1893-94 y l nda ilkokula dönü türüldü ünü biliyoruz. Kuzeydeki geni mekan n örtüsünde meydana gelen de i im bu onar ma ait olmal d r. Bu mekan n kuzeydo usundaki do u-bat yönlü dikdörtgen yap n n üst kat nda yer alan tu la beden duvarlar na sahip yap, olas l kla XX. yüzy l ortalar nda ilkokulu geni letmek amac yla in a edilmi olmal d r. lkokula dönü türülen mekan n kuzeydo u kö esinde yer alan bir aç kl ktan, bu yeni yap ya geçilebilmektedir. Ayr ca, avludan ilkokula ç k sa layan betonarme merdiven de bu geni letme s ras nda yap lm olmal d r. Çünkü bu merdiven hem ilkokulun güneyindeki hole, hem de bu yeni mekana ula maktad r. Sanat Tarihi Dergisi 31

Gölmarmara Halime Hatun mareti Restitüsyon Ve Restorasyon Önerileri ekil 3- Gölmarmara Halime Hatun mareti. Zemin kat restitüsyon önerisi. (Y. Mim. U. D. Genç ten i lenerek). 32 Sanat Tarihi Dergisi

akir Çakmak ekil 4- Gölmarmara Halime Hatun mareti. Birinci kat restitüsyon önerisi. (Y. Mim. U. D. Genç ten i lenerek). Bat kanattaki mekanlara ili kin bir di er sorun, dükkanlar n say s d r. Vakfiyede imaretin avlusuna biti ik alt dükkandan bahsedilmektedir. Bugün yap n n bat kanad nda, güneybat kö ede yer alan kubbeli oldu unu dü ündü ümüz mekan da Sanat Tarihi Dergisi 33

Gölmarmara Halime Hatun mareti Restitüsyon Ve Restorasyon Önerileri sayarsak sadece dört dükkan n varl ndan emin olabiliyoruz. Di er dükkanlar neredeydi? Bu sorunun yan t n u anki verilerle verebilmek son derece güçtür. Ancak, - kayd- ihtiyatla- bat kanad n n güney kö esinde yer alan ve kubbeyle örtülü oldu unu dü ündü ümüz dükkan n bu kesimdeki son dükkan olmad, biri bu dükkan n biti i inde yani yine bat cephesi üzerinde, di eri bu dükkan n do usunda yani güney cephesi üzerinde iki dükkan n daha bulundu u akla gelmektedir. Nitekim bugün bahsetti imiz kesimde, yani ayn ada üzerinde kalan yak n tarihli baz dükkanlar mevcuttur. Bu durumun kesinle mesi, ancak restorasyon çal malar s ras nda yap lacak s va raspalar ile mümkün olabilecektir. Fakat IV ve V no.lu dükkanlarla güneyde yer alan dükkanlar n özel mülkiyette kald unutulmamal d r. Bu dükkanlara ili kin mülkiyet sorunu çözülerek proje kapsam na al nmalar yerinde olacakt r. Güney Kanat ( maret) Halime Hatun un vakfiyesinde dört kubbeli mutfak ve kiler, bu day de irmeni, sekiz tuvalet, bir arsa ve avludan olu an bir imaretten söz edildi ini yukar da da belirtmi tik. Sözü edilen imaretten günümüze, külliyenin güney ve do u kanatlar na L eklinde yerle tirilmi, geçi leri pandantiflerle sa lanm dört kubbe ile örtülü üç mekan gelebilmi tir. Bir dönem elektrik üretimi ile ilgili bir i levle kullan lan mekanlar hayli tahrip olmu tur. Kalan tonoz izlerinden mekanlar n kuzeye do ru devam etti i anla lmaktad r. marete ait mekanlar kaba yonu ta ve yer yer tu lalarla in a edilmi tir (Resim 13). Cepheler iki s ra halinde dizilmi kirpi saçakla son bulmaktad r. Sekizgen kasnaklara sahip kubbeler, tu la ile örülmü tür. Kasnaklarda tek s ra halinde dizilmi kirpi saçaklar görülmektedir. Kubbeler alaturka kiremitlerle kapl d r. maretin her mekan n n avluya aç lan birer kap ve penceresi vard r. Do uda yer alan mekan, (VIII) kubbeyle örtülü iki birimden olu an dikdörtgen bir mekand r. Do u cephesi üzerinde, iki birimi ay ran kemerin bulundu u kesime tekabül eden bir payanda vard r Resim 10). Payandan n hemen güneyinde, sonradan giri e dönü türülmü bir ni yer almaktad r. Cephenin üst kesiminde, dört adet dikdörtgen pencere aç kl bulunmaktad r. Pencerelerden sadece güney uçta yer alan k smen özgünlü ünü koruyabilmi tir (Resim 11). Ta söve ve atk ta na sahip pencerenin tu ladan bas k kemerli bir al nl vard r. Di er üç pencerede, kemerli al nl k yoktur. Bu pencerelerin söve ve atk ta lar da bozulmu, s valarla ta söveli ve ta atk l birer aç kl k görünümü verilmi tir. Do uda yer alan kubbeyle örtülü iki birimli hacmin (VIII) kuzey duvar üzerinde yer alan tonoz izlerinden, yap n n kuzeye do ru devam etti i anla lmaktad r (Resim 12). Ancak bugün bu kesimde tonoz izleri d nda herhangi bir iz bulunmamaktad r. Kubbeyle örtülü birimlerden daha bas k ve tonozla örtülü oldu u anla lan bu mekan n ya da mekanlar n niteli i hakk nda fikir edinebilmek için, restorasyon çal malar s ras nda bu alanda temel ara t rmas yap lmas yerinde olacakt r. 34 Sanat Tarihi Dergisi

akir Çakmak ki birimli hacme (VIII), kuzeydeki birimin bat duvar üzerindeki dikdörtgen ekilli, s valarla ta söveli ve ta atk l izlenimi verilmi bir aç kl ktan girilmektedir (Resim 13,14). Ayn birimin bat duvar n n kuzey kesiminde, giri e göre daha özgün kalabilmi bir pencere bulunmaktad r. Ta söve ve atk ta na sahip pencerenin tu ladan yuvarlak kemerli bir al nl vard r. Ayn cephe üzerinde yer alan ve özgünlü ünü yitirmi olan giri aç kl n n da benzer bir düzene sahip olmas gerekirdi. ki birimli hacmin kuzey duvar üzerinde, bu kesimde var oldu u anla lan tonozlu mekana aç lan sonradan aç lm bir pencere bulunmaktad r. Restorasyon s ras nda bu pencere kapat lmal d r. Bu pencerenin üst kesiminde, iki s ral kirpi saçak dizisini kesen bir pencere daha bulunmas na kar l k, bu pencerenin de özgün olmad barizdir. Bu nedenle bu pencere de kapat lmal d r. çte, mekan n kuzey kesiminde, yap n n elektrik üretimi ile ilgili bir i levle kullan ld dönemden kalma baz mekan bölüntüleri görülmektedir. Bu düzenlemelerin de restorasyon s ras nda kald r lmas gerekmektedir. Do u duvar üzerinde sivri kemerli bir aç kl k bulunmaktad r. Bu aç kl n özgünde bir ni oldu u, sonradan giri e dönü türüldü ü anla lmaktad r (Resim 15). maretin kubbeli di er iki biriminin de avluya aç lan birer kap ve penceresi vard r. VII no.lu mekana giri i sa layan aç kl k, içten sa lam olmas na kar l k d tan bozulmu durumdad r (Resim 16, 17). Ayn mekan n penceresi, ta söveli ve ta atk l d r. Tu ladan yuvarlak kemerli bir al nl a sahiptir. Giri aç kl da benzer bir düzene sahip olmal yd. maretin VII no.lu mekan ile VI no.lu mekan aras nda geçi i sa layan yuvarlak kemerli bir aç kl k bulunmaktad r (Resim 18). VI no.lu mekan da avluya bir kap ve bir pencere ile aç lmaktad r. Gerek kap gerekse pencere, ta söveli, ta atk l ve tu ladan yuvarlak kemerli al nl bulunan unsurlard r. VI ve VII no.lu mekanlar n güney duvarlar n n üst kesiminde bir kenarlar k smen düzgün, di er kenarlar k r k durumda birer pencere aç kl bulunmaktad r. Herhangi bir söve izi bulunmayan bu aç kl klar sonradan aç lm izlenimi vermektedirler. marete ili kin en önemli sorun, günümüze gelebilen kubbeli dört birimin duvarlar nda hiçbir ocak izinin bulunmamas d r. Günümüze ula an kubbeli dört birim, vakfiyedeki dört kubbeli mutfak tan m yla örtü se de, ocaklara ili kin hiç bir izin bulunmamas dü ündürücüdür. Kalan izlerden, imaretin kuzeye ve bat ya do ru devam etti ini yukar da da belirtmi tik. Dolay s yla ocak içeren mutfak hacmi belki de kuzeye ya da bat ya do ru devam mekanlardayd. Günümüze ula abilen mekanlar da yemek salonu ve kiler gibi amaçlarla kullan lan mekanlard. Bu konuda daha kesin verilere ula abilmek amac yla, Anadolu daki di er imaret örneklerine yönelik yapt m z kaynak ara t rmalar ndan da sa l kl bir sonuç elde etmek mümkün olamamaktad r. maret terimi, Anadolu Selçuklu, Beylikler ve Erken Osmanl dönemlerinde külliyeleri ve tabhaneli (zaviyeli) camileri tan mlayan ve hay r için in a edilen yap ya da yap lar anlam nda kullan lan bir terimdi. XV. yüzy l ortalar ndan itibaren ise genellikle a evi anlam nda kullan lmaya ba land. maretler, Sanat Tarihi Dergisi 35

Gölmarmara Halime Hatun mareti Restitüsyon Ve Restorasyon Önerileri plan özellikleri bak m ndan medreselerin plan emalar na benzemekle birlikte bu yap lar kesin bir tipolojiye sokmak pek mümkün görünmemektedir. Günümüze gelebilen örneklerin bir ço u, revakl bir avlu çevresine dizilmi mutfak, yemek salonu, kiler, depo gibi mekanlardan olu maktad r. maretlerde mutfaklar, duvarlara yerle tirilmi büyük boyutlu ocaklar yla dikkat çekmektedir. Yemek salonlar, genellikle birbirine kemerlerle aç lan, kubbe ya da tonozla örtülü, birden çok birimli mekanlard r. Kiler ya da depo olarak kullan lan mekanlar ise boyutlar bak m ndan mutfak ve yemek salonlar ndan daha küçük mekanlard r. Bu mekanlar n zemin kotu bak m ndan di er mekanlara oranla daha dü ük kotta b rak ld örnekler de bulunmaktad r. stanbul II. Bayezid mareti (1501-6) 7, stanbul Haseki mareti (1538) 8, stanbul Süleymaniye mareti (1550-57) 9, stanbul Atik Valide mareti (1580) 10, Manisa Muradiye mareti (1591) 11 revakl bir avlu çevresine yerle tirilmi mutfak, yemek salonu, kiler gibi hacimlerden meydana gelen imaret örneklerindendir. Afyon Sincanl da yer alan Sinan Pa a mareti (1524-25) 12, tek s ra halinde dizilmi mekanlar yla di er imaretlerden ayr l r. Gölmarmara Halime Hatun mareti nin günümüze gelebilen dört kubbeyle örtülü üç mekan, L ekilli kurgusu bak m ndan Amasya II. Bayezid mareti (1486) 13 ve Edirne II. Bayezid mareti (1484-88) 14 ile benze mektedir. Ancak bu iki yap da büyük boyutlu yap lard r. Mekanlar eksiksiz olarak günümüze ula m t r. Bu yap lardan hareketle, Halime Hatun mareti nin eksik birimlerine ili kin hüküm yürütmek mümkün de ildir. Kuzey Kanattaki Yap lar (Han) Halime Hatun Külliyesine ait vakfiyede, imaret avlusuna biti ik, on iki ocak ni i içeren uzun bir handan söz edilmektedir. Bugün külliyenin kuzey kanad nda, avluya dört pencere ve bir giri le aç lan do u-bat yönlü dikdörtgen bir yap bulunmaktad r (IX, X, XI). Yap n n üzerine sonradan, olas l kla ilkokul için kullan lmak üzere tu ladan ikinci bir kat in a edilmi tir (K4, K5) (Resim 19). Zemin kattaki yap n n, han n 7 Bilgi için bkz.. A. Yüksel, Osmanl Mimarisinde II. Bayezid-Yavuz Selim Devri, V, stanbul 1983, s.208. 8 Bilgi için bkz. A. Kuran, Mimar Sinan, stanbul 1986, s.39. 9 Bilgi ve plan için bkz. ay.es., s.72. 10 Bilgi için bkz. ay.es., s.179. 11 Bilgi için bkz. H. Acun, Manisa da Türk Devri Yap lar, Ankara 1999, s.460-465. 12 Bilgi için bkz. Türkiye de Vak f Abideler ve Eski Eserler, I, Ankara 1983, s.145-149. 13 Bilgi ve plan için bkz.. A. Yüksel, a.g.e., s.29. 14 Bilgi ve plan için bkz. ay.es., s.125. 36 Sanat Tarihi Dergisi

akir Çakmak bulundu u kesimde yer ald n, hatta belki de han n duvarlar kullan larak yeniden düzenlendi ini kabul etmek mümkündür. Yap n n do usunda yak n tarihli betonarme baz ekler vard r. N. Özkul taraf ndan verilen rölövede, yap n n kuzey duvar n n do uya do ru bir miktar devam ederek kesildi i görülmektedir 15. Dolay s yla yap n n do uya do ru devam etmesi muhtemeldir. Bu nedenle, restorasyon çal malar s ras nda bu kesimde temel ara t rmas yap lmas yerinde olacakt r. Kuzeyde mevcut yap, üç bölümden olu maktad r. Ortada yer alan dar bölüm (IX) giri mekan niteli indedir. Mekan n kuzey duvar üzerinde sonradan giri aç kl na dönü türülmü bir pencere yer almaktad r (Resim 20). Giri mekan n n bat s nda kalan XI no.lu mekan n kuzey duvar nda bir, do usunda kalan X. No.lu mekan n kuzey duvar nda ise iki adet pencere bulunmaktad r. Bu mekanlar n güney duvarlar nda da tu ladan sivri kemerlere sahip iki er pencere aç kl vard r. Yap daki mekan düzenlemesi ve üst kat n in as, olas l kla kahvehanenin ilkokula dönü türülmesinden bir süre sonra, yeni kullan ma yönelik uygulamalar olmal d r. Yap da gerçekle tirilen s va raspalar, avludan ortadaki da l m mekan na giri i sa layan aç kl n sonradan aç ld n ; X no.lu mekan n bat daki penceresinin de özgünde bir giri aç kl oldu u kan tlam t r. Bu durumda, güney duvar nda yer alan sonradan aç lm giri in kar s ndaki, yani kuzey duvar ndaki giri in de pencereden dönü türüldü ü ya da sonradan aç ld akla gelmektedir. Restorasyon çal malar s ras nda mekan n tüm duvarlar nda s va raspas yap lmas yerinde olacakt r. Herhangi bir veri elde edilememesi durumunda sonradan aç ld kesin olan güneydeki giri in kapat lmas, X no.lu mekan n güney duvar n n bat kanad nda yer alan pencerenin özgün ekline yani bir giri e dönü türülmesi gerekmektedir. RESTORASYON ÖNER LER Halime Hatun mareti, günümüze büyük ölçüde de i erek ula abilmi tir. Kalan izlerden, imaretin kuzeydo u kesiminde günümüze ula amayan baz yap lar bulundu u anla lmaktad r. Restorasyon çal malar s ras nda bu kesimde ara t rma kaz s yap lmas, e er temeller zarar görmediyse han oldu unu dü ündü ümüz yap ile imaretin do u kanad n n plan n n kesinle mesine yard mc olacakt r. maretten günümüze ula abilen en özgün bölüm, güneydo u kanada L eklinde yerle tirilmi, dört kubbe ile örtülü imaret odalar d r. Yak n tarihlere kadar elektrik üretimi amac yla kullan ld anla lan bu mekanlar, baz bozulmalara maruz kalm t r. Bu mekanlarda yap lmas gereken düzenlemeler unlard r: VII ve VIII no.lu mekanlar n giri aç kl klar bozulmu tur. Kalan izlerden, VII no.lu mekan n giri aç kl kemerinin, ayn mekan n pencere kemerinden daha alçak tutuldu u, söve ve atk ta n n da bulunmad net olarak görülebilmektedir. Dolay s yla bu mekan n giri aç kl n n kemerinin tamamlanmas ; söve ve atk ta 15 Bkz. N. Özkul, a.g.m., s.151. Sanat Tarihi Dergisi 37

Gölmarmara Halime Hatun mareti Restitüsyon Ve Restorasyon Önerileri konulmamas gerekmektedir. VIII no.lu mekan n giri aç kl n n atk ta ve söveleri betonarme olarak yenilenmi tir. Giri in üst kesiminin bozuldu u rahatl kla görülebilmektedir. Dolay s yla bu giri in ta atk l, ta söveli ve tu la kemerli oldu unu kabul etmek mümkündür. Dolay s yla uygulama da bu do rultuda gerçekle tirilmelidir. VIII no.lu mekan n kuzey kesiminde yer alan geç dönem ekleri kald r lmal d r. Kuzey duvar üzerine sonradan aç ld kesin olarak anla labilen pencereler kapat lmal d r. Mekan n do u duvar üzerine sonradan aç lan giri, özgünde bir ni tir. Tekrar ni e dönü türülmelidir. VI ve VII no.lu mekanlar n güney duvar üzerindeki aç kl klar özgün pencereler de ildir. Yap n n in as s ras nda, bu kesimde mevcut ba ka yap lar nedeniyle bu cepheye pencere aç lmad anla lmaktad r. Dolay s yla bu cephedeki aç kl klar kapat lmal d r. Yap n n kuzey kanad nda yer alan ve han oldu unu dü ündü ümüz do u-bat yönlü dikdörtgen yap n n üst kat, ilk in aattan de ildir. Tu layla 1950 li y llardan sonra, ilkokula mekan kazand rmak için in a edildi i anla lan bu kat y k lmal d r. Zemin kat ciddi de i imlere u ram t r. Avludan ortadaki da l m mekan na giri i sa layan aç kl k sonradan aç lm ; X no.lu mekan n bat daki penceresi de özgünde giri aç kl iken sonradan pencereye dönü türülmü tür. Kuzey duvar ndaki giri de pencereden dönü türülmü ya da sonradan aç lm t r. Restorasyon çal malar s ras nda mekan n tamam nda s va raspas yap lmas gerekmektedir. Herhangi bir veri elde edilememesi durumunda sonradan aç ld kesin olan güneydeki giri kapat lmal, X no.lu mekan n güney duvar n n bat kanad nda yer alan pencere özgün ekline yani bir giri e dönü türülmelidir. Dikdörtgen hacmi bölen ara duvarlar kerpiçtendir. Özgün olmad klar barizdir. Dolay s yla kald r lmalar gerekmektedir. Bugün bu mekan düz ah ap tavanla örtülüdür. Üst kat n y k lmas ndan ve s va raspalar ndan sonra özgün örtüye ili kin herhangi bir veri elde edilemezse düz ah ap tavanl ve k rma çat l olarak onar m yap lmal d r. Avludan kahvehaneye ya da sonradan ilkokula dönü türülen mekana ç k sa layan merdiven özgün de ildir. Bu kesimde ilk in aatta da kahvehaneye ç k sa layan bir merdiven olmal yd. Ancak bugünkü merdivenin, hem ilkokula dönü türülen kahvehaneye hem de kuzeydeki han n üst kat na ç k sa lamak amac yla 1950 li y llardan sonra yap ld kesindir. Dolay s yla bu merdivenin kald r lmas, bunun yerine kahvehanenin do u duvar na biti ik ah ap bir merdivenin in as daha uygun olacakt r. Yap n n üphesiz en sorunlu bölümü giri cephesi, yani bat kanad d r. Bugün bat kanad n n kuzey kesiminde alt kat seviyesinde iki dükkan, üst katta ise sonradan ilkokula dönü türülen kahvehane bulunmaktad r. Kalan izlerden kahvehanenin özgünde ayanal manast r tonozu ile örtülü oldu u izlenimi edinilmektedir. Olas l kla mekan n ilkokula dönü türüldü ü 1893-94 onar m nda y k lm olan tonozun yerine düz ah ap tavan in a edilmi tir. Daha geç bir dönemde de tavan duralitlerle kaplanm t r. 38 Sanat Tarihi Dergisi

akir Çakmak Restorasyon uygulamas s ras nda özgün tonoza ili kin veriler ara t r lmal d r. Yeterli veri bulunamamas ya da tonozun e imlerine ili kin net sonuçlara ula lamamas durumunda, mekan n düz ah ap ah ap tavanl olarak b rak lmas uygun olacakt r. Bat cephesinin kuzey kanad ndaki iki dükkan n kap ve pencerelerinin demir do ramalar, ah ap do ramalarla de i tirilmelidir. Dükkan cephelerinde mevcut ya l boyalar n sökülmesi ve düzgün kesme ta lar n aç a ç kar lmas gerekmektedir. Dükkanlar n önünde mevcut sundurmalar n, iki kat aras ndaki özgün sundurmalara ait metal unsurlar baz al narak yeniden düzenlenmesi yerinde olacakt r. Sanat Tarihi Dergisi 39

Gölmarmara Halime Hatun mareti Restitüsyon Ve Restorasyon Önerileri Resim 1-Gölmarmara Halime Hatun mareti. Bat cephesi. Resim 2- Gölmarmara Halime Hatun mareti. Bat cephesinin kuzey kanad. 40 Sanat Tarihi Dergisi

akir Çakmak Resim 3- Gölmarmara Halime Hatun mareti. Onar m kitabesi. Resim 4- Gölmarmara Halime Hatun mareti. Giri eyvan ve çe me. Sanat Tarihi Dergisi 41

Gölmarmara Halime Hatun mareti Restitüsyon Ve Restorasyon Önerileri Resim 5- Gölmarmara Halime Hatun mareti. Giri eyvan ve çe me. Resim 6-Gölmarmara Halime Hatun Külliyesi. III no.lu dükkan. 42 Sanat Tarihi Dergisi

akir Çakmak Resim 7- Gölmarmara Halime Hatun mareti. IV. no.lu dükkandaki kemer izi. Resim 8- Gölmarmara Halime Hatun mareti. V no.lu dükkandaki kemer. Sanat Tarihi Dergisi 43

Gölmarmara Halime Hatun mareti Restitüsyon Ve Restorasyon Önerileri Resim 9- Gölmarmara Halime Hatun mareti. Kahvehane. Resim 10- Gölmarmara Halime Hatun mareti. Güney cephesi. 44 Sanat Tarihi Dergisi

akir Çakmak Resim 11- Gölmarmara Halime Hatun mareti. Güney cephesinden ayr nt. Resim 12- Gölmarmara Halime Hatun mareti. Do udaki tonoz izi. Sanat Tarihi Dergisi 45

Gölmarmara Halime Hatun mareti Restitüsyon Ve Restorasyon Önerileri Resim 13- Gölmarmara Halime Hatun mareti. VIII no.lu mekan. Resim 14- Gölmarmara Halime Hatun mareti. VIII no.lu mekan. 46 Sanat Tarihi Dergisi

akir Çakmak Resim 15- Gölmarmara Halime Hatun mareti. VIII no.lu mekanda giri e dönü türülen ni. Resim 16- Gölmarmara Halime Hatun mareti. VII no.lu mekan. Sanat Tarihi Dergisi 47

Gölmarmara Halime Hatun mareti Restitüsyon Ve Restorasyon Önerileri Resim 17- Gölmarmara Halime Hatun mareti. VI no.lu mekan. Resim 18- Gölmarmara Halime Hatun mareti. VII no.lu mekan. 48 Sanat Tarihi Dergisi

akir Çakmak Resim 19- Gölmarmara Halime Hatun mareti. Han n kuzey cephesi. Resim 20- Gölmarmara Halime Hatun mareti. Han n kuzey cephesinde giri ve pencere. Sanat Tarihi Dergisi 49